Ο Άνθρωπος Στο Ψηλό Κάστρο (1962)

Το post αυτό γράφτηκε με τη βοήθεια του I Ching. Έριξα τα κέρματα να βρω έναν τρόπο ν’ αρχίσω και βγήκε το Εξάγραμμο 6, Το Δικαστήριο:

Ο χρησμός αναφέρει: «Η τιμωρία αναβάλλεται, έχε όμως το νου σου. Η καλοτυχία γίνεται κακοτυχία. Ευνοείται συνάντηση με σημαντικό πρόσωπο. Δυσοίωνο το πέρασμα του μεγάλου ποταμού. Να ανατρέξεις στον Καντ». Σπεύδω να εφαρμόσω τη συμβουλή του χρησμού.

Ο Ουάιτχεντ είχε πει ότι όλη η Δυτική φιλοσοφία δεν είναι παρά υποσημειώσεις στον Πλάτωνα. Εγώ λέω ότι ο Άνθρωπος Στο Ψηλό Κάστρο του Φίλιπ Ντικ δεν είναι παρά υποσημειώσεις στον Καντ – και συγκεκριμένα στην Κριτική Του Πρακτικού Λόγου (1788). Εκεί ήταν που ο Πρώσος φιλόσοφος έκανε ένα λογικό αναποδογύρισμα άνευ προηγουμένου• αντί να προϋποθέτει την ύπαρξη του Θεού και της μεταθανάτιας ζωής, και από αυτά να συναγάγει την ανάγκη της ηθικής διαβίωσης ως συμμόρφωση με το θεϊκό νόμο, έκανε το ακριβώς αντίστροφο: προϋπέθεσε έναν ακέραιο βίο και από αυτόν συνήγαγε την ηθική αναγκαιότητα του Θεού και του μεταθανάτιου κόσμου, προκειμένου ο εν λόγω βίος να είναι λογικά θεμελιωμένος.

The world is not enough, έλεγε ο πράκτορας 007 μαζί με τον Καντ: ο κόσμος δεν είναι αρκετός από μόνος του για να δικαιώσει μία ηθική στάση ζωής κι αυτό διότι η αρετή δεν οδηγεί συνήθως στην ευτυχία. Προσφέρει ενδεχομένως ένα είδος εσωτερικής ικανοποίησης (= παρηγοριάς στον άρρωστο), αλλά η επίτευξη της μιας δε συνεπάγεται και την επίτευξη της άλλης, μάλλον το αντίθετο. Προκειμένου όμως κάποιος να επιδιώξει το ηθικό καλό, είναι απαραίτητο να πιστεύει σε μία ανταμοιβή. Προστίθεται έτσι στην εξίσωση ένας ακόμη παράγοντας, η μετά θάνατον ζωή, προκειμένου το όλο σύστημα να είναι λογικά συνεπές: αν αυτός ο κόσμος δε δικαιώσει τους ηθικούς αγώνες που έδωσες, θα τους δικαιώσει ένας άλλος κόσμος μετά θάνατον.
Ή ένας άλλος παράλληλος κόσμος προς τον δικό μας, υποσημειώνει ο Φίλιπ Ντικ με το Ψηλό Κάστρο. Κάτι που είχε διαφύγει τελείως από τον Καντ.

Εδώ κόλλησα, δεν ήξερα πώς να συνεχίσω και ξανάριξα τα κέρματα. Αυτή τη φορά σχηματίστηκε το Εξάγραμμο 2, Η Γη:

«Ευοίωνο σημάδι για τη φοράδα. Στην αρχή ο ευγενής χάνεται, στο τέλος όμως βρίσκει έναν προστάτη. Αν τραβήξει νοτιοδυτικά θα βρει ένα φίλο, στα βορειοανατολικά ένας φίλος θα χαθεί. Συντροφιά στο ταξίδι θα του κρατήσει ένα τραγούδι του Μητροπάνου»

Ο πόνος λοιπόν είναι το θέμα, ο πόνος που προκαλεί το πλεόνασμα του εμπορικού ισοζυγίου ανάμεσα στο ποσό της ηθικότητας που εξάγεις στη ζωή και στο ποσό της ευτυχίας που εισάγεις από αυτήν. Κι εδώ δε χρειάζεται να μιλάμε αναγκαστικά για υψιπετή ιδανικά μιας άσπιλης προσωπικότητας αλλά και για κοινές, καθημερινές αξίες: αξιοπρέπεια, αυτοπεποίθηση, εμπιστοσύνη, ανθρωπιά, ό,τι συνιστά τον σύγχρονο ηθικό εξοπλισμό όλων μας. Τη στιγμή που γράφονται ετούτες οι γραμμές, αμέτρητοι πιτσιρικάδες κάνουν κατάληψη στα σχολεία τους ζητώντας έναν κόσμο που να μη σκοτώνει τα όνειρά τους (ό,τι κι αν εννοούν). Την ίδια στιγμή, χιλιάδες λαθρομετανάστες έχουν έρθει στην Ελλάδα και ζουν ως πολίτες δεύτερης κατηγορίας, έρμαια στις χοντροκομμένες προσβολές των οργάνων της τάξης, αλλά και στις πιο ύπουλες συγκαταβάσεις όλων εμάς των πολιτών πρώτης κατηγορίας. Πολλοί τωρινοί πιτσιρικάδες, ίσως και η συντριπτική πλειοψηφία τους, θα δουν στο μέλλον «τα όνειρά τους να σκοτώνονται», μέσα από τη χρόνια υποαπασχόληση και τους μισθούς (μισθούς!) των € 300 – 400. Κάποιοι θα πάρουν το ρίσκο του Φρανκ στο Ψηλό Κάστρο, θα ξεκινήσουν μία δική τους δουλειά και, αν είναι τυχεροί, θα τα καταφέρουν. Αλλά και ορισμένοι από τους φτωχοδιαβόλους του Μεταξουργείου, του Αγ. Παντελεήμονα και της Πλατείας Βάθης θα βρουν κάποιο στοιχείο υπερηφάνειας από τη δική τους κουλτούρα, όπως ο κ. Τσίλνταν στο Ψηλό Κάστρο, που θα τους βοηθήσει να αποκτήσουν ταυτότητα και σταθούν με αυτοπεποίθηση απέναντι σε όλους εμάς, τους αμιγείς Έλληνες. Οι υπόλοιποι δε θα σταθούν τόσο τυχεροί• κάποιοι από αυτούς, προκειμένου να νοηματοδοτήσουν τους προσωπικούς τους αγώνες και να ενεχυριάσουν το έλλειμμα ευτυχίας που βιώνουν, θα καταφύγουν σίγουρα στην παρηγοριά της μετά θάνατον ζωής - δηλαδή σε μία βελτιωμένη έκδοση της ζωής τους, χωρίς τα ορθογραφικά λάθη. Όπως ο Μητροπάνος που, πιστός στην καντιανή παράδοση, αποκοιμήθηκε σε μια στοίβα καλαμιές κι έβλεπε ότι καιγόνταν τα κορμιά μας, μέναν μόνο οι ψυχές, και δεν είχαμε ούτε πόνο ούτε και λαβωματιές, να ‘μενε στον άλλο κόσμο, να μην ξύπναγε ποτές.

Τι γίνεται όμως με αυτούς που είναι τόσο κακοτοποθετημένοι στη ζωή, ώστε βλέπουν το σύνολο της πραγματικότητας ως κατάφωρα εχθρικό ή ξένο; Η Τζουλιάνα στο Ψηλό Κάστρο κάνει μία πολύ παθητική και περιθωριακή ζωή, ενώ βαδίζει διαρκώς στο πλάι της παράνοιας. Η σωτηρία της δεν έγκειται σε κάποια ανταμοιβή μετά θάνατον, δηλαδή σε κάποια βελτιωμένη έκδοση της ζωής της χωρίς τα ορθογραφικά λάθη• όλη της η ζωή είναι ένα ορθογραφικό λάθος. Ζει μέσα σ' ένα διαρκές Σύνδρομο Capgras, αποξενωμένη από όλους, ακόμα και από τους εραστές της, χωρίς να εμπλέκεται συναισθηματικά με τίποτα. Ο δρόμος του Καντ (και του Μητροπάνου) δε φτάνει εδώ, χρειάζεται με κάποιον τρόπο να αρθεί η εχθρική πραγματικότητα που τη βασανίζει. Χρειάζεται μία άλλη, παράλληλη πραγματικότητα...

Όπως αυτή που επισκέπτεται φευγαλέα ο κ. Ταγκόμι, ο πιο έντονος χαρακτήρας του Ψηλού Κάστρου. Ο Φίλιπ Ντικ είχε πει σε μία συνέντευξή του: "Ποτέ δεν παραδέχτηκα την πραγματικότητα ... η πραγματικότητα δεν ανταποκρίνεται στις αξίες μου" και αυτό ακριβώς συμβαίνει με τον Γιαπωνέζο ήρωά του όταν αναγκάζεται να αφαιρέσει ανθρώπινη ζωή. Οι αυστηρές βουδιστικές αρχές του έρχονται σε τέτοια σύγκρουση με την πράξη του που πλέον τίποτα σ' αυτή ή στη μετά θάνατον ζωή δεν μπορεί να του ξαναδώσει τη χαμένη του ισορροπία. Τίποτα; Κι όμως, η "ανταμοιβή" του τελικά έρχεται με τη μορφή εκλάμψεων ενός κόσμου στον οποίο ο παγκόσμιος ρόλος της Γερμανίας είναι περιορισμένος, δεν υπάρχουν παιχνίδια εξουσίας από αντιμαχόμενες ναζιστικές φράξιες και οι Γιαπωνέζοι δεν είναι συγκυρίαρχοι της υφηλίου. Ενός κόσμου στον οποίο ο ίδιος δε θα αντιμετώπιζε ποτέ το δίλημμα να σκοτώσει προκειμένου να προστατέψει την πατρίδα του από μία ισοπεδωτική πυρηνική απειλή.

Έστυψα το κεφάλι μου να βρω έναν τρόπο να συνεχίσω και κατέφυγα πάλι στο I Ching, που τελικά είναι βγαλμένο μέσα απ' τη ζωή. Σχηματίστηκε το Εξάγραμμο 15, Η Σεμνότητα και Ταπεινότητα:

«Σημάδι θυσίας. Η περιπέτεια ενός ευγενή έχει αίσιο τέλος, όπως και στα αστυνομικά της Άγκαθα Κρίστι».

Ο Άνθρωπος Στο Ψηλό Κάστρο κατά πάσα πιθανότητα ευθύνεται για ένα σωρό κρίσεις παροξυσμού και εγκεφαλικά επεισόδια. Είναι τόσο καλογραμμένο και ενδιαφέρον βιβλίο που απορροφά τον αναγνώστη και τον κάνει να μη θέλει να το αφήσει από τα χέρια του – δεν είναι τυχαίο που έγινε best seller, πήρε βραβείο Hugo το 1963, ενώ ακόμη και σήμερα το βρίσκει κανείς σε πολλές λίστες με τα 20/30/50/… καλύτερα βιβλία Επιστημονικής Φαντασίας ή Εναλλακτικής Ιστορίας που γράφτηκαν ποτέ. Σταδιακά όμως αφήνει στον αναγνώστη αναπάντητα ερωτήματα και πετάει νύξεις ότι κάτι συμβαίνει• κάτι κρύβεται πίσω από την επιφάνεια και ο αναγνώστης ανυπομονεί να φτάσει στο τέλος για να δει την αποκάλυψη του μυστικού. Έτσι δεν κάνουν και τα αστυνομικά της Άγκαθα Κρίστι; Κορυφώνονται στο φινάλε, όπου ο Πουαρό αποκάλυπτε την αλήθεια κι εξαφανίζεται το μυστήριο. Ο αναγνώστης όμως του Ψηλού Κάστρου φτάνει στην τελευταία σελίδα του βιβλίου και μένει να κοιτάει τον απέναντι τοίχο. Τι έγινε τώρα, τέλειωσε; Αυτό ήταν; Χωρίς κάποια μεγάλη αποκάλυψη, χωρίς κάποια κορύφωση που να συνοψίζει την πλοκή σε πέντε εύπεπτες γραμμές;…

Ε λοιπόν, η κορύφωση υπάρχει! Όμως ο Φίλιπ Ντικ την έκρυψε τόσο έντεχνα, ώστε γίνεται πολύ δύσκολο να βρεθεί! Είναι κάτι που παρατήρησε ο Ντάρκο Σούβιν, ο μεγαλύτερος ειδικός στο έργο του Ντικ: η χρονολογική πλοκή δε συμπίπτει με τη σειρά των κεφαλαίων του βιβλίου• λήγει με την εμπειρία του κ. Ταγκόμι (και την απελευθέρωση του Φρανκ), όχι με την επίσκεψη της Τζουλιάνα στο Ψηλό Κάστρο (ένα ωραίο διάγραμμα με τη χρονολογική πλοκή μπορείτε να βρείτε εδώ). Το βιβλίο έτσι περιγράφει συνεπέστατα τη διαδικασία της λύτρωσης των ανθρωπάκων κατά αύξουσα σειρά "αλλοκοσμικότητας":
- Ο Φρανκ και ο κ. Τσίλνταν, άνθρωποι του κόσμου ετούτου, λυτρώνονται με εγκόσμια μέσα και διαδικασίες.
- Η Τζουλιάνα, ξένη προς όλους και όλα, λαβαίνει ένα σαφές μήνυμα ότι ο κόσμος που ζει είναι ερζάτς και ότι υπάρχει ένας άλλος κόσμος κρυμμένος κάτω από την επιφάνεια.
- Ο κ. Ταγκόμι, ο άνθρωπος που πήρε διαζύγιο από την πραγματικότητα, χρειάζεται κάτι ακόμα πιο ισχυρό: "λυτρώνεται" με την ίδια την επίσκεψή του σ' έναν άλλο κόσμο.

Και εν τέλει, τι έχει να πει Ο Άνθρωπος Στο Ψηλό Κάστρο σε όλους εμάς; Ποιο μήνυμα έχει να μας μεταφέρει; Ίσως ότι αληθινός είναι ο κόσμος τον οποίο βεβαιώνει κάποιος με την ηθική του συμπεριφορά. Πως όταν κάποιος δε βρίσκει ανταμοιβή σ' αυτόν τον κόσμο για τις προσπάθειες που έχει ασκήσει, τις θυσίες που έχει υποστεί, τις υποχωρήσεις που δεν έχει κάνει, τις αξίες που δεν έχει διαπραγματευθεί, τους πειρασμούς στους οποίους δεν έχει ενδώσει, τότε αυτός ο άνθρωπος καθιστά αληθινό έναν άλλο κόσμο. Με τους ηθικούς του αγώνες και μόνο. Ο δρόμος του Καντ (και του Μητροπάνου) δεν είναι η μόνη διέξοδος, υπάρχουν κι άλλες εναλλακτικές.