Καβαλημένα Άλογα

Αν ρωτήσεις 100 ανθρώπους για την Ταϊλάνδη, οι 99 θα σου πουν: «φοίνικες, πορνεία, όπιο» – μία προκρούστεια κλίνη ανάλογη με το «σουβλάκι, μπουζούκι, καμάκι», που είχαν κάποτε οι ξένοι για την Ελλάδα. Ο καλύτερος τρόπος για να σπάσεις αυτό το στερεότυπο του συνομιλητή σου είναι να παρατηρήσεις όλο αθωότητα: «αλήθεια, ήξερες ότι ένας εθνικός ήρωας της Ταϊλάνδης ήταν Έλληνας;». Ο άλλος θα σε κοιτάξει παραξενεμένος κι εσύ θα βρεις την ευκαιρία να κάνεις επίδειξη γνώσεων μιλώντας για το Σιάμ – «η Ταϊλάνδη είναι το παλιό Σιάμ, το ήξερες αυτό, ε;» (λίγοι το ξέρουν• όλοι έχουν ακούσει το Σιάμ, τις σιαμέζες γάτες και τα σιαμαία δίδυμα, δεν τα συσχετίζουν όμως με τη σύγχρονη Ταϊλάνδη). Κάπου εκεί έχεις πάρει το πάνω χέρι, ο συνομιλητής σου είναι έτοιμος πλέον να σε ακούσει πραγματικά και να δεχτεί ότι ίσως, ενδεχομένως, οι Ταϊλανδοί να μην περνάνε τη μέρα τους ξαπλωμένοι στην παραλία με ανήλικα κοριτσάκια και ναρκωτικά. Δεν είναι αλήθεια• οι Ταϊλανδοί περνάνε τη μέρα τους, από το πρωί ως το βράδυ, με έναν πολύ διαφορετικό τρόπο: δουλεύοντας.

Ταϊλανδοί στην παραλία με ανήλικα κοριτσάκια και ναρκωτικά

Όταν μιλάμε για την Ταϊλάνδη, εννοούμε μία χώρα 70.000.000 κατοίκων, έκταση όση η Γαλλία και σχήμα κεφαλιού ελέφαντα. Εννοούμε επίσης μία περήφανη χώρα με μακρά ιστορία, ιδιαίτερη κουλτούρα και άφθονους πολύτιμους λίθους κρυμμένους στο υπέδαφος και στην παράδοσή της. Βρίσκεται κάτω από τον Τροπικό του Καρκίνου, πάει να πει ότι οι εποχές του έτους εκεί δεν έχουν καμία σχέση με τις δικές μας, διακρίνονται στην εποχή-της-κολασμένης-ζέστης-με-τις-καταρρακτώδεις-βροχές, στην εποχή-της-κολασμένης-ζέστης-με-τις-περιστασιακές-βροχές, στην εποχή-της-κολασμένης-ζέστης-με-τις-ψιχάλες και στην εποχή-της-απλά-κολασμένης-ζέστης. Δεν είναι επίγειος παράδεισος, ούτε κατά διάνοια. Χίλια δυο στραβά μπορεί να βρει κανείς στη γεωγραφία, στην οικολογία και στην κοινωνιολογία της (και στη μετεωρολογία της). Πρόκειται απλώς για μία χώρα εντελώς διαφορετική από τη δική μας, τίποτα λιγότερο και τίποτα περισσότερο, με εντελώς διαφορετικές αξίες, νοοτροπίες, συμπεριφορές, μαγειρική, γλώσσα και θεσμούς. Κάποια λοιπόν από τα στοιχεία της ταϊλανδέζικης κουλτούρας παρουσιάζουν ενδιαφέρον κι εδώ θα δούμε ένα από αυτά: τα Καβαλημένα Άλογα.

Στα ταϊλανδέζικα λέγονται Μα Κι. Η λέξη «σαμάνος» είναι και δεν είναι κατάλληλη, θα μπορούσαμε να λέγαμε και «μέντιουμ», κάτι που παραπέμπει όμως σε τραπεζάκια και ακριβοπληρωμένους απατεώνες. Πρόκειται για ανθρώπους διαφόρων ηλικιών, τάξεων και μορφωτικών επιπέδων, που σε κάποια στιγμή της ζωής τους απέκτησαν την ικανότητα να περνάνε σε άλλη συνειδησιακή κατάσταση. Αν και δεν υπάρχει γενικός κανόνας για το ιστορικό τους, παρόλα αυτά οι περισσότεροι περιγράφουν με μικρές παραλλαγές κάτι παρόμοιο: σε κάποια στιγμή της ζωής τους αρρώστησαν από ανεξήγητη αιτία, η κατάστασή τους χειροτέρευε συνέχεια, οι γιατροί δεν μπορούσαν να βρουν τι συμβαίνει, μέχρι που ξαφνικά είδαν ένα πνεύμα σε όραμα ή σε όνειρο, το οποίο και τους εξήγησε ότι θέλει από εδώ κι εμπρός να εκδηλώνεται μέσα τους. Όταν συγκατένευσαν, θεραπεύτηκαν ως δια μαγείας και ξεκίνησαν μία καινούργια ζωή προσφέροντας τον εαυτό τους για όχημα του πνεύματος. Από εδώ και η επίσημη ονομασία τους, Κον Σονγκ, που σημαίνει: Άνθρωποι των Πνευμάτων, όμως ο περισσότερος κόσμος τούς αποκαλεί με το χαϊδευτικό τους, Μα Κι. Άλογα Καβαλημένα.

Τυπικά, η Ταϊλάνδη είναι βουδιστική χώρα. Το συντριπτικά μεγαλύτερο ποσοστό του πληθυσμού δηλώνει ότι ακολουθεί τη βουδιστική παράδοση Τεραβάντα, όμως οι πανάρχαιοι ανιμισμοί –πολύ αρχαιότεροι του βουδισμού– δεν έχουν σβήσει καθόλου, εξακολουθούν να είναι κυρίαρχοι στη ζωή των Ταϊλανδών. Όλος ο κόσμος είναι γεμάτος πνεύματα. Τα οικήματα, τα δέντρα, οι δρόμοι, τα βουνά, τα σταυροδρόμια, τα δάση, ο ουρανός, η γη, οι πέτρες, ο αέρας, οι πόλεις, όλα είναι κατοικίες φιλικών ή κακόβουλων πνευμάτων. Προκειμένου να τα εξευμενίσουν, οι Ταϊλανδοί φτιάχνουν κάτι ιδιόρρυθμους ναΐσκους, σπιτάκια των πνευμάτων, που τους λένε Σαν Πρα Πουμ κι αφήνουν εκεί μέσα φαγητό, γλυκά, αγαλματάκια του Βούδα ή ανάβουν κεριά και αρωματικά ραβδάκια. Κάθε σπίτι ή επιχείρηση έχει το δικό της Σαν Πρα Πουμ, ενώ μπορείς να τα βρεις σε πεζοδρόμια, κάτω από δέντρα, σε σπηλιές, σε δάση ή ακόμα και στις ερημιές, στη μέση του πουθενά. Κανείς δεν πρέπει να παίρνει αψήφιστα τα πνεύματα, βρίσκονται παντού και μπορούν να επιφέρουν από τις πιο μεγάλες δυστυχίες μέχρι τις πιο ανέλπιστες επιτυχίες. Μερικές φορές όμως, και προκειμένου να βοηθήσουν τον κόσμο, κάποια αγαθοποιά πνεύματα επιλέγουν να εκδηλωθούν μέσα από έναν άνθρωπο. Να μιλήσουν με το στόμα του, να δούνε με τα μάτια του και να πράξουν με τα χέρια του. Να τον καβαλήσουν σαν άλογο.

Σαν Πρα Πουμ: είναι ωραίο να έχεις το δικό σου σπίτι, ακόμα κι αν είσαι πνεύμα

Πώς μοιάζει εξωτερικά ένας Κον Σονγκ; Όπως και οι υπόλοιποι 69.999.999 Ταϊλανδοί! Δε χρειάζεται να έχει κάτι το αξιοπερίεργο, είναι ένας απόλυτα συνηθισμένος άνθρωπος. Περνάς δίπλα του στο δρόμο και δεν τον προσέχεις καν. Μπορεί να είναι ένας απλός εργάτης, υπάλληλος σε μαγαζί, αγρότης, ταξιτζής, κουρέας, μία απλή γραμματέας, νοικοκυρά, μαγείρισσα, οτιδήποτε. Αν μπορούσες να μπεις στο σπίτι του, θα έβλεπες το κοινό ταϊλανδικό σκηνικό: μία μεγάλη οικογένεια (= γονείς, παππούδες, θείους, ξαδέρφια, παιδιά κ.λπ.), ελάχιστους χώρους, τα παπούτσια έξω από την εξώπορτα, σαύρες στους τοίχους και μία τηλεόραση που δεν κλείνει ποτέ. Θα υπήρχε όμως και κάτι το ασυνήθιστο: ένας βωμός διακοσμημένος με άφθονα λουλούδια, αγαλματάκια θεοτήτων, φωτογραφίες του βασιλιά και άλλα, μπροστά στον οποίον αποσύρεται ο Κον Σονγκ όταν πρόκειται να καλέσει το πνεύμα που εκδηλώνεται μέσα του. Τότε παύει να είναι συνηθισμένος άνθρωπος και γίνεται σκεύος θεού. Ή, ισοδύναμα, αλλάζει κατάσταση συνείδησης.

Βωμός σε σπίτι Κον Σονγκ

Η γλώσσα δε βοηθάει. Η λέξη «νιρβάνα» είναι εντελώς ακατάλληλη, η «υπνωτική καταληψία» θυμίζει αποβλάκωση (και κανείς δεν ξέρει τι ακριβώς σημαίνει), η «μεταρσίωση» είναι υπερβολικά βαρύγδουπη, ενώ η «έκσταση» είναι συνδεδεμένη με μακάριες πτήσεις αποστασιοποίησης και ευτυχίας. Τίποτα όμως από αυτά δεν έχει σχέση με την κατάσταση του Κον Σονγκ όταν παραδίδεται στον Αναβάτη του. Το καλύτερο θα ήταν η αγγλική λέξη trance, η οποία δεν αποδίδεται μονολεκτικά στα ελληνικά. Ας πάμε όμως να δούμε ένα τυπικό παράδειγμα: μία νοικοκυρά 50 χρονών, με σύζυγο και παιδιά, η οποία γονατίζει για λίγο μπροστά στο βωμό του σπιτιού, κλείνει τα μάτια και ψιθυρίζει κάποιες προσευχές και επικλήσεις. Στο πάτωμα γύρω της κάθεται κόσμος και ψιλοκουβεντιάζει – η οικογένεια, γείτονες, άνθρωποι που ήρθαν από το διπλανό χωριό ή από την πρωτεύουσα να τη δουν, κάποιοι ξένοι που άκουσαν γι’ αυτήν κ.λπ. Μετά από λίγο, η γυναίκα βγάζει μία κραυγή, το σώμα της τραντάζεται βίαια, γυρνάει στον κόσμο και… είναι διαφορετική. Η έκφρασή της έχει αλλάξει, τα μάτια της σπιθοβολούνε και το ύφος της έχει αποκτήσει αρχοντιά. Αριστοκρατικότητα. Η μεσόκοπη νοικοκυρά έχει εξαφανιστεί, ο συγκεντρωμένος κόσμος τώρα αντικρίζει έναν άλλον άνθρωπο, κάποιον που του ταιριάζει περισσότερο να δίνει διαταγές, παρά να δέχεται. Και παρόλο που έχει το ίδιο πρόσωπο μ’ εκείνη, η αίσθηση που αποπνέει, η φωνή και οι κινήσεις του είναι διαφορετικές. «Του»; Ναι, γιατί βρισκόμαστε στη βόρεια Ταϊλάνδη κι εδώ τα πνεύματα που ενσαρκώνονται μέσα στους Κον Σονγκ συχνά είναι παλιοί βασιλιάδες της χώρας (ενώ π.χ. στους Κον Σονγκ του νότου, φοριούνται περισσότερο τα πνεύματα θεοτήτων ή φημισμένων μοναχών). Όλος ο κόσμος πέφτει στο πάτωμα και προσκυνά. Βρίσκεται πλέον στην παρουσία ενός βασιλιά.

Βασιλιάς του μεσαιωνικού Σιάμ: στα πνεύματα αρέσουν τα χρώματα, τα λουλούδια και τα μεταξωτά. Προσέξτε επίσης τα τσιγάρα που καπνίζει δύο μαζί – τα πνεύματα θέλουν να καλοπερνάνε

Ο βασιλιάς πηγαίνει σε ένα διπλανό μπαούλο, παίρνει από μέσα διάφορα πολύχρωμα μεταξωτά, τα φοράει επάνω από τα καθημερινά γυναικεία ρούχα, τυλίγει κι ένα φανταχτερό μαντήλι στο κεφάλι του: τα περισσότερο ταϊλανδικά πνεύματα χαίρονται με τα χρώματα, τα λουλούδια και τα χρυσαφικά, τα θέλουν άφθονα στο περιβάλλον που εκδηλώνονται. Όταν τελειώσει μ’ αυτές τις διαδικασίες, ο μονάρχης κάθεται σε κάποιο σκαμνί – οπωσδήποτε μερικούς πόντους ψηλότερα από όλους τους παρευρισκομένους – χαιρετάει, συστήνεται και απευθύνει το λόγο στους υπηκόους του. Μέσα στις επόμενες ώρες (ή ακόμα και μέρες), θα μιλήσει και θ’ ασχοληθεί με όλους. Κάποιος ήρθε να τον δει για να μάθει το μέλλον του, άλλος ζητάει θεραπεία για κάποια αρρώστια που τον ταλαιπωρεί, κάποιος γονιός ζητάει την ευχή του για να καλοπαντρευτεί η κόρη, ένας άλλος έχει επαγγελματικές δυσκολίες και θέλει να μάθει πώς θα διώξει την κακοτυχία, σε κάποιον πέθανε η γυναίκα του και θέλει να μάθει αν τώρα είναι ευτυχισμένη και αν οι δυνάμεις του κάρμα θα της επιφυλάξουν μία καλή επόμενη ενσάρκωση, κάποιος άλλος έχασε το πορτοφόλι του και θέλει να το βρει κ.ο.κ. Όλες οι γνωστές ανθρώπινες φιλοδοξίες και ανάγκες ξεδιπλώνονται μπροστά στον βασιλιά, όλα τα όνειρα και οι κακοπάθειες της ζωής. Ο μονάρχης δε θα αρνηθεί τη βοήθειά του, γι’ αυτό το λόγο εξάλλου επέλεξε να εκδηλωθεί στον υλικό κόσμο. Θα ακούσει τον καθένα με τη σειρά, θα τον συμβουλεύσει, θα διαγνώσει περιπτώσεις κακόβουλης μαγικής επιρροής και θα συστήσει τρόπους αντιμετώπισης, θα θεραπεύσει τους αρρώστους, θα βρει τα χαμένα χρήματα, θα χρησιμοποιήσει κάποιο αριθμολογικό μαντικό σύστημα που μόνο αυτός καταλαβαίνει και θα επισημάνει τις κατάλληλες ημερομηνίες για γάμους, θεμελιώσεις οικημάτων, ταξίδια κ.α. Εντωμεταξύ, ο κόσμος θα πυκνώνει όλο και περισσότερο, συνεχώς θα έρχονται καινούργιοι να ζητήσουν τη βοήθειά του. Και όλη αυτή η εμπειρία μέσα σε μία μάλλον γλυκιά ατμόσφαιρα. Θα υπάρχει σίγουρα δέος και σεβασμός, ενώ πολλές φορές κάποιοι θα αναλυθούν σε λυγμούς καθώς θα διηγούνται τις συμφορές τους, όμως την περισσότερη ώρα κυριαρχεί το χιούμορ, το γέλιο, ο χαβαλές, ακόμα και το κουτσομπολιό. Σε κάποια στιγμή και μετά από αρκετές ώρες, ο βασιλιάς θα ανακοινώσει ότι είναι έτοιμος να αποχωρήσει. Ο κόσμος θα προσκυνήσει μία τελευταία φορά και θα παρακολουθήσει τον μονάρχη να κάθεται στητός στο σκαμνί, να κλείνει τα μάτια και να απαγγέλει με ένταση μακροσκελή βουδιστικά κείμενα στη γλώσσα Πάλι – την ιερατική γλώσσα του Βουδισμού. Όταν τελειώσει και μ’ αυτό, ο μονάρχης θα επιδοθεί σε μία ακολουθία συνεχών ρεψιμάτων (που δε θεωρούνται αγένεια στην Ταϊλάνδη), η οποία θα διαρκέσει πάρα μα πάρα πολύ, μετά θα παραμείνει ακίνητος και σιωπηλός, θα ανοίξει τα μάτια και… όλος ο κόσμος θα χαλαρώσει. Το πνεύμα έχει φύγει, μπροστά τους έχουν τη γυναίκα που ξέρουν μια ζωή. Οι βοηθοί πηγαίνουν και φροντίσουν το βωμό, σκουπίζουν, πετάνε τα μαραμένα λουλούδια, μαζεύουν τη στάχτη από τα αρωματικά ραβδάκια κ.λπ., ενώ οι παρευρισκόμενοι φτιάχνουν πηγαδάκια και συζητούν περί ανέμων και υδάτων πριν σηκωθούν και αναχωρήσουν. Κανείς δε δίνει ιδιαίτερη σημασία πια στη μεσόκοπη γυναίκα, η οποία βγάζει τα πολύχρωμα μεταξωτά που ανακάλυψε επάνω της. Κάποιος που έμεινε με απορίες από τη συζήτησή του με τον βασιλιά, την πλησιάζει και ζητάει διευκρινήσεις. «Δεν ξέρω», του λέει αυτή με αμηχανία, «δε θυμάμαι τίποτα, αυτός τα είπε όλα…». Η γυναίκα κάνει χρόνια την ίδια τελετουργία και δεν έχει εισπράξει προσωπικά ούτε ένα γραμμάριο από το δέος που εκδηλώνει ο κόσμος για το βασιλιά του, αφού όταν έρχεται αυτός, λείπει εκείνη – και αντίστροφα. Το μόνο που ξέρει είναι ότι γονατίζει μπροστά στο βωμό, επαναλαμβάνει τις επικλήσεις, έρχεται ξαφνικά ένας γίγαντας ψηλός σαν βουνό και την παίρνει στην αγκαλιά του. Κουρνιάζει εκεί σαν μωρό, μετά από λίγο ο γίγαντας φεύγει, η γυναίκα ανακαλύπτει πάλι τον εαυτό της στο χώρο του βωμού και μαθαίνει ότι εντωμεταξύ πέρασαν πολλές ώρες. Την άλλη μέρα θα συνεχίσει τη ζωή της κανονικά, μία απλή νοικοκυρά μέσα στις τόσες, μέχρι την επόμενη φορά που θα παραδώσει τα ηνία στο πνεύμα. Και καθότι δεν μπορούν να σε βλάψουν οι καταχρήσεις όταν είσαι άυλη οντότητα, κάποιες φορές το πνεύμα ανάβει αμέτρητα τσιγάρα και πούρα κατά τη διάρκεια της εκδήλωσής του ή έχει διαρκώς δίπλα του ένα μπουκάλι μεκόνγκ (το ταϊλανδικό ουίσκι από ρύζι) ή καταναλώνει όπιο. Ουσίες κι οινοπνεύματα κι αρχίσαν να ξεχύνονται μέσ’ στο μυαλό τα πνεύματα.

Μαλαισιανός σαμάνος που έχει καταληφθεί από ένα πνεύμα τίγρης (η φωτογραφία από βιβλίο της δρ. Heinze)

Σε καμία περίπτωση δεν είναι αποκλειστικότητα της Ταϊλάνδης οι σαμανιστικές αυτές πρακτικές. Κάθε χώρα της Νοτιοανατολικής Ασίας –Καμπότζη, Μαλαισία, Βιρμανία, Λάος, Βιετνάμ, Νότια Κίνα– έχει και τις δικές της ανάλογες παραδόσεις, πολύ πιθανό και κάθε χώρα του τρίτου κόσμου, πολύ πιθανό και κάθε αγροτική επαρχία ακόμα και στις δικές μας αναπτυγμένες χώρες. Είναι δύσκολο να προσδιορίσει κανείς το βαθμό εξάπλωσής τους, ακόμα και στην αρκετά δυτικοποιημένη Ταϊλάνδη. Οι Κον Σονγκ δεν έχουν σελίδα στο internet ούτε βάζουν αγγελία στις εφημερίδες, δουλεύουν αποκλειστικά με τη φήμη από στόμα σε στόμα. Για να τους εντοπίσεις, θα πρέπει να ψάχνεις συνέχεια μέχρι να βρεις κάποιον, που ξέρει κάποιον άλλον, ο οποίος θα σε στείλει σε κάποιον τρίτο, κι αυτός θα έχει ακούσει για ένα Καβαλημένο Άλογο στα περίχωρα της πόλης. Όλα αυτά μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του ’90, όταν και δημοσιεύτηκαν οι έρευνες της δρ. Ruth-Inge Heinze, μίας γερμανίδας ανθρωπολόγου στο Berkley (University of California), που μελέτησε επί 36 χρόνια τους Ανθρώπους των Πνευμάτων στη Νοτιοανατολική Ασία. Αν σήμερα έχουμε τουλάχιστον μία γενική εικόνα για τα Καβαλημένα Άλογα, το οφείλουμε σ' αυτήν. Μπορείτε να δείτε μία συνέντευξή της εδώ (1 από 3).

Κινέζος σαμάνος εν ώρα θεραπείας, καθισμένος σε καρφιά (η φωτογραφία από βιβλίο της δρ. Heinze)

Η δρ. Heinze, αφότου παρακολούθησε και κατέγραψε 122 τέτοιους σαμάνους, τονίζει πρώτα απ’ όλα ότι ο σαμανισμός είναι κοινωνικός θεσμός. Δεν έχουμε περιπτώσεις απομονωμένων ασκητών ή τον Φίλιπ Ντικ που βιώνει οράματα και τα εκμυστηρεύεται μόνο σε λίγους φίλους, έχουμε ανθρώπους που ικανοποιούν ανάγκες της κοινότητάς τους. Εμείς, οι δυτικοί, έχουμε άλλους θεσμούς για τις αντίστοιχες ανάγκες, πιο αποτελεσματικούς (είναι άραγε;), αλλά και πιο στεγνούς. Γι' αυτό και όταν ερχόμαστε σε επαφή με κάποια τέτοια ανιμιστική-σαμανιστική παράδοση μιας χώρας του τρίτου κόσμου, είναι πολύ εύκολο να αντιδράσουμε ή με λατρεία ή με χλεύη. Να γοητευτούμε ή να απαξιώσουμε. Δικομματισμός. Το δύσκολο είναι να κρατήσουμε μία μετρημένη στάση, με αποστασιοποίηση και σεβασμό. Είναι εύκολο να βγάλουμε ετυμηγορία, δύσκολο είναι να διατηρήσουμε τα ερωτηματικά μας χωρίς τελειωτική κρίση.

Ποιος ξέρει πόσοι παλιοί βασιλιάδες, δοξασμένοι ήρωες και φημισμένοι μοναχοί απεικονίζονται σ' αυτήν την φωτογραφία (από βιβλίο της δρ. Heinze): χορός των πνευμάτων σε πόλη της Βόρειας Ταϊλάνδης

Ακούω όμως κάποιους απ’ το βάθος να μιλάνε για «δεισιδαιμονίες», για «κατάλοιπα αιώνων σκοταδισμού» και διάφορα τέτοια. Πράγματι είναι εύκολο για μας, τους δυτικούς, να απαξιώσουμε έναν τριτοκοσμικό ανιμισμό, καθότι διαθέτουμε κάτι που δεν το έχουν οι φορείς αυτού – και δεν εννοώ την επιστημονική μας παιδεία ούτε τη μόρφωσή μας, όχι.

Εννοώ την οικονομική μας άνεση.

Διότι όλοι εμείς είμαστε πλούσιοι σε σχέση με τη συντριπτική πλειοψηφία των κατοίκων του τρίτου κόσμου, δεν αγωνιούμε (σχεδόν) ποτέ για την άμεση επιβίωσή μας. Αγωνιζόμαστε για το ευ ζην, όχι για το ζην. Και πόσο εύκολα ο χορτάτος κατηγορεί τον πεινασμένο για ανώριμη συμπεριφορά! Θα δεχόμουν λοιπόν μία τέτοια ισοπεδωτική απαξίωση, «δεισιδαιμονίες» και τέρμα, αρκεί αυτός που την εκφέρει να έχει περάσει πρώτα δια πυρός και σιδήρου. Να έχει δοκιμαστεί στην ένταση, τη χυδαιότητα και τις ανάγκες μιας ζωής με στόχο την απλή επιβίωση – αν το έκανε και ανεδείχθη ορθολογιστής, τότε δικαιούται δια να ομιλεί. Διότι όταν πρέπει να δουλεύεις όλη μέρα στα ρυζοχώραφα για ένα πιάτο φαγητό, όταν πέφτεις άρρωστος στο κρεβάτι και δεν ξέρεις αν θα ξανασηκωθείς, όταν κανένα Υπουργείο δε θα σε αποζημιώσει για την κατεστραμμένη σου σοδειά, τότε ισχύουν άλλοι νόμοι. Και καθότι πολλές φορές έχω δει να βγαίνουν αλήθεια τα λόγια του ποιητή, «στο βάθος τον ζηλεύουμε αυτόν που ρεζιλεύουμε», καλύτερα να μη βιαζόμαστε να απαξιώσουμε έτσι εύκολα, με μια μονοκονδυλιά.