Το Θρησκευτικό Τρακτέρ

Από τις Μέρες του Σεφέρη:
"Καθαρή Δευτέρα, 15 Μάρτη 1926. Εκδρομή σήμερα στον Υμηττό. Καισαριανή• το πλήθος πλημμυρίζοντας το μοναστήρι, σκεπάζοντας την εξοχή με ψώρα. Καμιά πραγματική κατάνυξη στο λαό που γέμιζε τη μικρή εκκλησιά. Κάτι γυναίκες προσπαθούσαν να κολλήσουν δεκάρες στα πρόσωπα των αγίων• κάποτε το κόλπο πετύχαινε• οι άλλες κοίταζαν με απογοήτευση τις δεκάρες τους που γλιστρούσαν κι έπεφταν, μολονότι δεν έπαυαν να σταυροκοπιούνται. Παρατήρησα πως οι γυναίκες που έπαιζαν αυτό το παιχνίδι κουβέντιαζαν με τις συντρόφισσές τους όπως σε μια οικογενειακή διασκέδαση".

Το 1926 η Καισαριανή ήταν μία ημιαγροτική θάλασσα από φτωχόσπιτα, μία προσφυγική παραγκούπολη 15.000 κατοίκων, εκεί που τελείωνε η Αθήνα και άρχιζε το χάος. Η εκδρομή στη Μονή Καισαριανής τότε ήταν κανονική εκδρομή στην ύπαιθρο. Ήταν επίσης και μία ευκαιρία να έρθει σε επαφή ο καλλιεργημένος κύριος Σεφεριάδης με το θρησκευτικό αίσθημα των πάμφτωχων τσαγκάρηδων, εργατών, βυρσοδεψών, αγροτών, σαπωνοποιών, μεροκαματιάρηδων, ξυλουργών κ.λπ. της αθηναϊκής φαβέλας. Ποιο θρησκευτικό αίσθημα; "Καμία πραγματική κατάνυξη", διαπιστώνει ο σπουδαγμένος αστός με την ευρωπαϊκή παιδεία και δεν μπορεί να κρύψει την απογοήτευσή του.

Ας πάμε και στη Φόνισσα του Παπαδιαμάντη:
Η Φραγκογιαννού έχει διαπράξει το πρώτο της φονικό και βασανίζεται από τις αμφιβολίες. Έκανε καλά ή όχι; Πήγε στον εγκαταλειμμένο ναό του Άι - Γιάννη του Κρυφού, στον οποίο πηγαίνουν όλοι όσοι έχουν κρυφό πόνο, και εκεί "άναψεν εν κηρίον, το οποίον είχεν εις το καλάθι της μαζί με ολίγα πυρεία, κ’ έκαμε τρεις στρωτάς γονυκλισίας εμπρός εις την τοιχογραφίαν την ημιφθαρμένην. Είτα, ανακυκλούσα εις τον νουν την έμμονον ιδέαν, ήτις της είχε κολλήσει, χωρίς να την εκφράζη μεγαλοφώνως, είπε με φωνήν, την οποία θα ηδύνατο να ακούση τις, αν παρίστατο μάρτυς της σκηνής εκείνης: Αν έκαμα καλά, Άι – Γιάννη μου, να μου δώσης σημείο σήμερα… να κάμω μία καλή πράξι, ένα ψυχικό, για να γαληνιάσ’ η ψυχή μου κ’ η καρδούλα μου!..."

Βγαίνει και πηγαίνει στον μπαχτσέ του Γιάννη του Περιβολά, να πάρει λίγα ζαρζαβατικά και σε αντάλλαγμα να δώσει κάποιο βότανο στην άρρωστη γυναίκα του. Στο πηγάδι έξω από το σπίτι έπαιζαν τα δύο κοριτσάκια της οικογένειας, ενώ κανείς από τους γονείς δε φαινόταν τριγύρω: "Να!… μου έδωκε σημείο ο Άι – Γιάννης, είπε μέσα της σχεδόν ακουσίως η Φραγκογιαννού, άμα είδε τα δύο θυγάτρια… Τι λευθεριά θα της έκαναν της φτωχιάς της Περιβολούς, ανίσως έπεφταν μέσ’ στη στέρνα". Η συνέχεια γνωστή.

Και στις δύο περιπτώσεις, τα θρησκευτικά σύμβολα χρησιμοποιούνται για καθαρά μαγικούς – μαντικούς σκοπούς. Παρόλο που προέρχονται από μία οργανωμένη θρησκεία με πλούσιο ηθικό περιεχόμενο, μετατρέπονται σε παγανισμό – και στην περίπτωση της Φραγκογιαννούς, σε μαύρη μαγεία. Στην ύπαιθρο όμως, ακόμα περισσότερο όταν αυτή είναι φτωχή, η θρησκεία πάντα αποκτά μαγικό χαρακτήρα και χάνει το ηθικό της φορτίο.

Ο κόσμος ενός (φτωχού) αγρότη αποτελείται μόνο από εργαλεία και πόρους. Μοχλούς, προσανάμματα, κατασκευαστικά υλικά, φαγώσιμα, φάρμακα, τέτοια βλέπει όταν κοιτάζει γύρω του. Τα ζώα γίνονται μηχανές παραγωγής έργου ή τροφής, χωρίς την πολυτέλεια του συναισθηματικού δεσίματος. Τα παιδιά γίνονται χρήσιμα χέρια για δουλειές. Η θρησκεία γίνεται ένα ακόμα εργαλείο αποκλειστικά εγκόσμιων στόχων, ενταγμένο κανονικά στον ανελέητο βιοπορισμό της αγροτικής ζωής – κάτι σαν ένα τρακτέρ, ιδιαίτερα μεγάλης ιπποδύναμης όμως. Η πόλη είναι που γεννάει την ηθική, και ιδιαίτερα τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα της πόλης. Ας θυμηθούμε και τον Max Weber, που ανέφερα εδώ: "Ο μικροαστός, ο τεχνίτης ... κάνουν μία οικονομική ζωή που τους ωθεί να καλλιεργούν τη στάση ότι η τιμιότητα ανταποδίδει, ότι η ευσυνείδητη δουλειά και η εκτέλεση των καθηκόντων θα φέρει την ‘ανταμοιβή’ της και ότι ‘αξίζουν’ τέτοια ανταμοιβή". Για τον αγρότη όμως, η ανταμοιβή είναι πολύ περισσότερο θέμα τύχης και απρόβλεπτων καταστάσεων• ένα ξαφνικό χαλάζι και η ευσυνείδητη δουλειά μιας χρονιάς πήγε στο βρόντο.

Μιλάμε συχνά για το Χριστιανισμό, την Ορθοδοξία, το Βουδισμό κ.λπ. χωρίς να συνειδητοποιούμε ότι χρησιμοποιούμε ενικό αριθμό για μία πολλαπλότητα. Άλλη εντελώς η Ορθοδοξία του Σεφέρη και άλλη η Ορθοδοξία των φτωχών κατοίκων της προσφυγικής Καισαριανής. Άλλος ο Βουδισμός του Ρίτσαρντ Γκιρ (μία βαθιά υπαρξιακή φιλοσοφία με ανθρωπιστική ηθική) και άλλος ο Βουδισμός των χωρικών στην Ταϊλάνδη ή στο Βιετνάμ. Θα απογοητευτεί όποιος περιμένει να βρει σ’ αυτούς τους τελευταίους την ηθική – φιλοσοφική διάσταση, για την οποία διάβασε στα βιβλία του Καζαντζάκη ή του Όσσο ή άλλων μελετητών του Βουδισμού. Δεν υπάρχει τίποτα το φιλοσοφικό σε ένα τρακτέρ.

DISCLAIMER: Η παραπάνω εικόνα δεν έχει απολύτως κανένα ηθικό, φιλοσοφικό ή καλλιτεχνικό περιεχόμενο