Print The Legend

Ο Nassim Nicholas Taleb έχει δίκιο: όλες οι στραβές αντιλήψεις – στην επιστήμη ή στην πολιτική ή στη φιλοσοφία ή στην κοινωνική σκέψη κ.λπ. – αν τις ακολουθήσεις ιστορικά, θα καταλήξεις τελικά στον Πλάτωνα. Είναι τεράστιο το κακό που έκανε αυτός ο άνθρωπος, η αμαρτωλή γοητεία που άσκησαν οι ιδέες του. Προσωπικά, τον βρίσκω συνεχώς παντού, όπου και να σκαλίσω, σαν αστυνομικός που καταλήγει ξανά και ξανά στον ίδιο συνήθη ύποπτο. Η σημερινή ανάρτηση όμως έχει να κάνει με τον Μότσαρτ:

Όπως όλοι ξέρουμε, ο Μότσαρτ ήταν ένα θεϊκό μουσικό ταλέντο, «ένας επισκέπτης στη γη» (Α. Αϊνστάιν), χωρίς καμία σχέση με μας, τους κοινούς μουσικούς θνητούς, που στην καλύτερη περίπτωση «ο Θεός μάς δίνει αρκετό ταλέντο για να εκτιμήσουμε τον Μότσαρτ, όχι όμως τόσο ώστε να τον μιμηθούμε», όπως έλεγε κι ο Σαλιέρι στη γνωστή ταινία Amadeus (1984) του Μίλος Φόρμαν. Διότι, όπως έδειχνε και η ταινία, ο Μότσαρτ είχε μια εξωπραγματική σχέση με τη μουσική, αδιανόητη για όλους εμάς. Ο τρόπος που συνέθετε τα έργα του ήταν σχεδόν μαγικός: μιλάμε για έναν άνθρωπο που συνελάμβανε όλο το μουσικό έργο με το μυαλό του – σχεδόν σαν ραδιοφωνική λήψη από μια άγνωστη πηγή – και κατόπιν το αντέγραφε στην παρτιτούρα: «όταν νιώθω καλά κι έχω διάθεση ή όταν κάνω βόλτα μετά από ένα καλό γεύμα ή τις νύχτες που δεν μπορώ να κοιμηθώ, οι μουσικές σκέψεις κατακλύζουν το μυαλό μου», έγραφε σε μια γνωστή επιστολή του ο Αυστριακός συνθέτης. «Από πού και πώς έρχονται; Δεν ξέρω, δεν τις δημιουργώ εγώ ... οι μουσικές εμπνεύσεις δεν μου έρχονται τμηματικά, αλλά η φαντασία μου επιτρέπει να τις ακούσω στην ολότητά τους». Εκπληκτικό, ε;

Ναι, υπερβολικά εκπληκτικό για να είναι αληθινό.

Καταρχήν, η παραπάνω «επιστολή του Μότσαρτ» είναι σχεδόν σίγουρα πλαστογραφημένη. Αν έχετε διαβάσει κάπου το απόσπασμα – το οποίο έχει αναπαραχθεί σε αμέτρητα βιβλία και άρθρα – να ξέρετε ότι, σχεδόν σίγουρα, ο Μότσαρτ δεν το έγραψε ποτέ. Αντίθετα, αυτός που φαίνεται ότι το επινόησε ήταν κάποιος Johann Friedrich Rochlitz, εκδότης του περιοδικού Allgemeine Musikalische Zeitung, στο οποίο και εμφανίστηκε το 1815 ως επιστολή του Μότσαρτ σε κάποιον «βαρώνο φον κάτι». Ο Rochlitz είχε αναλάβει τον ρόλο του Αποστόλου Παύλου για τον Μότσαρτ και παρουσίαζε στο περιοδικό του διάφορα θαυμαστά γι’ αυτόν, ότι π.χ. συνέθεσε μέσα σε μία ώρα όλη τη Σονάτα για Βιολί σε σι ύφεση μείζονα (στην πραγματικότητα, του πήρε τουλάχιστον εφτά ημέρες), όμως η «επιστολή προς τον βαρώνο φον κάτι» έγινε μπεστ σέλερ τότε, διαβάστηκε σ’ όλη την Ευρώπη και εκτόξευσε στα ύψη τον θαυμασμό για τις υποτιθέμενες ικανότητες του Αυστρικού συνθέτη. Ήταν ο αιώνας του Ρομαντισμού• μια περίεργη εποχή, στην οποία μπορούσαν να βρουν μεγάλη απήχηση ιστορίες για καλλιτέχνες που εμπνέονται από μια μυστική μούσα. Όπως όλα τα στραβά, έτσι κι αυτό πάει πίσω στον Πλάτωνα... ο οποίος ήθελε τους καλλιτέχνες να κατακλύζονται από την έμπνευση και να μην καλλιτεχνούν οι ίδιοι αλλά οι θείες ή δαιμονικές δυνάμεις μέσα τους, όπως οι λάτρεις του Βάκχου που κατακυριεύονται από άλογες δυνάμεις (Ίωνας). Τελικά όμως πώς συνέθετε πραγματικά ο Μότσαρτ;

Λοιπόν, ο Μότσαρτ προχειρογραφούσε συνέχεια. Σημείωνε όλη την ώρα μουσικές ιδέες σε κομμάτια από χαρτί, όπου έβρισκε, κατόπιν καθόταν στο πιάνο και τις δούλευε, τις ξαναδούλευε, τις τροποποιούσε, τις άλλαζε, τις απέρριπτε κ.λπ. Ο Αυστριακός συνθέτης παρήγε έναν τεράστιο αριθμό από τέτοια μουσικά προχειρογραφήματα, τα περισσότερα από τα οποία έκαψε η γυναίκα του μετά τον θάνατό του και σήμερα έχουν διασωθεί περίπου 320 – εδώ μπορείτε να δείτε μερικά. Ο ίδιος δε νοιαζόταν να τα κρατήσει, κάτι που υποδεικνύει ότι δεν ήταν έτοιμα μουσικά έργα: ίσως κάποια μουσική σκέψη, κάποιο πείραμα, ίσως ο πυρήνας από κάποιο έργο ή μια μελωδία που του ερχόταν στα ξαφνικά, κάτι τέτοιο (μπορεί να θυμάστε μια είδηση που έκανε τον γύρο του κόσμου τον Σεπτέμβρη του 2008, ότι ανακαλύφθηκε «χαμένο χειρόγραφο του Μότσαρτ»• λοιπόν, τελικά απεδείχθη ότι ήταν ένα τέτοιο προχειρογράφημά του). Κατόπιν όμως ο Αυστριακός συνθέτης έπρεπε οπωσδήποτε να βάλει τα δάχτυλά του στα πλήκτρα και να δουλέψει τις ιδέες του• όπως όλοι οι συνθέτες, έτσι κι ο Μότσαρτ φαίνεται ότι δεν μπορούσε να συνθέσει χωρίς ένα μουσικό όργανο: «Το χώλ και οι σκάλες είναι τόσο στενές, που δεν μπορούμε ν’ ανεβάσουμε το πιάνο», ενημέρωνε η μητέρα του Μότσαρτ τον πατέρα του στις 5 Απριλίου 1778, όταν οι δυο τους εγκαταστάθηκαν στο Παρίσι. «Οπότε ο Βόλφγκανγκ δεν μπορεί να συνθέσει σπίτι κι αναγκάζεται να πηγαίνει στου κυρίου Λε Γκρος, ο οποίος έχει πιάνο», ενώ στο προηγούμενό της γράμμα έγραφε ότι χωρίς πιάνο, ο Βόλφγκανγκ βαριέται (εδώ).

Ουΐσκι Μότσαρτ

Τα παραπάνω μάλλον κατεβάζουν τον Μότσαρτ σε ανθρώπινο επίπεδο: ούτε άκουγε νοητικά τα μουσικά έργα στην ολότητά τους ούτε ήταν κανάλι κάποιας μυστηριώδους μούσας ούτε είχε ιδιαίτερο DNA ή ιδιαίτερο εγκέφαλο κ.λπ. Αντίθετα, φαίνεται ότι συνέθετε με μια πολύ πιο οικεία μέθοδο – με προχειρογραφήματα και ψήγματα ιδεών, με δοκιμές και πειράματα, μέχρι τα ψήγματα να ενοποιηθούν και να αναδυθεί κάτι ολοκληρωμένο. Πίσω από το θαυμαστό του έργο κρύβονται μάλλον λιγότερο πλατωνικές ερμηνείες από τη μυστηριώδη πηγή της έμπνευσής του: κρύβεται η σκληρή δουλειά και η αφοσίωση στη μουσική. Αυτό είναι ίσως αχώνευτο για τους ρομαντικούς και για τον Πλάτωνα, όμως φανερώνει ότι ακόμα κι ένας τόσο σπουδαίος συνθέτης δεν είναι κάτι το απρόσιτο για μας, τους κοινούς μουσικούς θνητούς. Φυσικά, η «επιστολή στον βαρώνο φον κάτι» και ο μύθος του Μότσαρτ που άκουγε το μουσικό έργο στη φαντασία του θα συνεχίσουν να αναπαράγεται. Π.χ. είδα ότι ο Daniel Dennett χρησιμοποιεί παραδειγματικά τον μύθο σχεδόν σε όλα του τα βιβλία από το 1975 και μετά. Το απίστευτο είναι ότι ακόμα κι όταν τον ενημέρωσαν πως η «επιστολή» ήταν πλαστογραφημένη, αυτός δεν πτοήθηκε και συνέχισε να χρησιμοποιεί τον μύθο, τόσο πολύ τον γοήτευσε! (το αναφέρει στο Darwin’s Dangerous Idea, 1995, σελ. 346: "Peter Kivy informed me that this oft-quoted passage is counterfeit — not Mozart at all … I persist in quoting it here, in spite of Kivy's correction, because it not only expresses but exemplifies the thesis that memes, once they exist, are independent of authors and critics alike. Historical accuracy is important, but the passage so well suits my purposes that Ι am choosing to ignore its pedigree"). When the legend becomes fact, print the legend

 Προχειρογράφημα του Μότσαρτ