Η Μετενσάρκωση Του Ζαν Ζακ Ρουσσώ I

Ήταν ένα ιδιαίτερα ευαίσθητο παιδί. Μεγάλωσε και έγινε ένας ιδιαίτερα ευαίσθητος άντρας. Ταυτιζόταν με τον απλό άνθρωπο, ένιωθε τα βάσανά του, ενώ αγανακτούσε με την καταπίεση και οργιζόταν ως τα βάθη της ψυχής του με την αδικία. Βίωσε στο πετσί του τη φτώχεια και την αστυνομική δίωξη. Ήταν πολύ άτυχος στο θέμα του γάμου• βίωσε επίσης στο πετσί του τη μιζέρια και την ψυχοφθόρο συζυγική ρουτίνα. Τιμούσε τη χειρωνακτική, δημιουργική εργασία και τους ανθρώπους της, αγαπούσε την επαρχία και αντιπαθούσε τις μεγαλουπόλεις. Λάτρευε τη μουσική, μάλιστα ασχολήθηκε μαζί της και επαγγελματικά. Είχε σπουδαίο ταλέντο στο γράψιμο, δημοσίευσε βιβλία που έκαναν εντύπωση και απέκτησαν φανατικούς θαυμαστές. Έζησε μάλλον δυστυχισμένος και πικραμένος, ενώ σε κάποιες περιόδους είχε κυλήσει επικίνδυνα κοντά στη σχιζοφρένεια: πίστευε σφοδρά ότι αποτελούσε το αντικείμενο σκοτεινών συνομωσιών και ότι είχε γίνει στόχος καταδίωξης. Ο ίδιος ούτε που θα φανταζόταν την επίδραση που έμελλε να ασκήσουν οι ιδέες του μετά θάνατον και την αναγνώριση που θα αποκτούσε.

Οι παραπάνω σημειώσεις περιγράφουν τόσο τον Ζαν Ζακ Ρουσσώ όσο και τον Φίλιπ Ντικ. Έναν Ελβετό διανοούμενο κι έναν Αμερικάνο συγγραφέα ΕΦ που έζησαν με διαφορά δύο αιώνων• και που οι μελετητές καθενός επιμένουν ότι είναι αδύνατο να κατανοήσεις το έργο του αν δεν το αναγάγεις στον άνθρωπο και στη ζωή του. Μία εύλογη ερμηνεία είναι ότι ο Ντικ αποτελούσε μετενσάρκωση του Ρουσσώ. Έχει προταθεί επίσης και η ερμηνεία (που σήμερα απορρίπτεται ως ελλιπώς τεκμηριωμένη) ότι οι γαλλικές μεταφράσεις των έργων του Ντικ έπεσαν σε μία χρονοδίνη, προβλήθηκαν 230 χρόνια στο παρελθόν, τις διάβασε ο Ρουσσώ και εμπνεύστηκε. Υπάρχει, τέλος, και μία περιθωριακή ερμηνεία, ότι οι δύο άντρες έτυχε απλώς να έχουν πολλά κοινά στο χαρακτήρα και στις εμπειρίες τους, οπότε μοιραία ανέπτυξαν και κοινό τρόπο σκέψης• κανένας λογικός άνθρωπος όμως δεν πιστεύει τέτοιες εξωφρενικές τερατολογίες. Παρακάτω θα επιχειρήσω να αποδείξω ότι πράγματι ο Πολίτης της Γενεύης ξαναγεννήθηκε δυόμισι αιώνες αργότερα στις ΗΠΑ ως Φίλιπ Ντικ και συνέχισε τη συγγραφική του καριέρα από εκεί που την είχε διακόψει. Το πρώτο στοιχείο είναι η εκπληκτική φυσιογνωμική ομοιότητα των δύο αντρών: έμοιαζαν σαν δυο σταγόνες βροχής.

H φωτογραφία απεικονίζει τον Φιλιπ Ντικ, αμερικανό συγγραφέα ΕΦ του 20ου αιώνα, και τον Ζαν Ζακ Ρουσσώ, Ελβετό διανοούμενο του 18ου αιώνα. Ποιος είναι ποιος;

Κοινωνία/Ντικ. Ο προβληματισμός του Ρουσσώ και του Ντικ κινήθηκε σε πολύ παρόμοια μονοπάτια, υπάρχει όμως μία συγκεκριμένη ομοιότητα που χτυπάει έντονα και ξεχωρίζει: τόσο ο Πολίτης της Γενεύης όσο και ο σκοτεινός συγγραφέας από την ηλιόλουστη Καλιφόρνια αναρωτιόνταν τι είναι αυτό που η οργανωμένη κοινωνία στερεί από τον άνθρωπο. Αν και πότε το Κοινωνικό Συμβόλαιο λεηλατεί τους συμβαλλομένους ή κάποιους απ' αυτούς, τουλάχιστον.

Ο Φίλιπ Ντικ μπορεί να μην παρουσίασε μία ολοκληρωμένη φιλοσοφία στις γραμμές των βιβλίων του, την έδωσε όμως ανάμεσά τους. Και όπως στο VALIS δήλωσε ότι ο Θεός είναι ζέβρα, στο Martian Time-Slip απεικόνισε το Κοινωνικό Συμβόλαιο σαν εκείνη τη χελώνα του μύθου που κουβαλάει την υποστηριζόμενη από τέσσερις ελέφαντες Γη στην πλάτη της. Περιέγραψα αναλυτικά εδώ το κοινωνικό μανιφέστο που εκπορεύεται μέσα από τις σελίδες του Martian Time-Slip, θέλω όμως τώρα να σταθώ στον πρώτο ελέφαντα, αυτόν που ονόμασα Ετεροκαθορισμό, και που εκφράζει μία εντονότατη κοινωνική πίεση: να αξιολογείς τον εαυτό σου σύμφωνα με το feedback που σου δίνουν οι άλλοι και να μη βασίζεσαι σε εσωτερικούς κώδικες αξιών.

---

Το κάθε παιδί έπρεπε να μάθει να ζει παρατηρώντας όσους βρίσκονταν γύρω του, τους γονείς και τους καθηγητές του, τους αντιπροσώπους γενικά κάθε μορφής εξουσίας ... ο αληθινός αυτισμός δεν ήταν σε τελευταία ανάλυση παρά η αδιαφορία απέναντι στη συλλογική προσπάθεια, η ατομικιστική συμπεριφορά που υπονοούσε ότι ο κάθε άνθρωπος ήταν αυτεξούσιος δημιουργός αξιών και όχι παθητικός δέκτης την κληρονομούμενων αξιών της κοινότητας (Martian Time-Slip)

---

Η ιδέα αυτή ήταν πολύ οικεία στον Ρουσσώ. Αξίζει όμως τον κόπο να δούμε αναλυτικότερα τη σκέψη του επάνω στο θέμα.
Κοινωνία/Ρουσσώ. Ο Ρουσσώ έζησε σε μία μεταβατική εποχή όπου ένας καινούργιος κόσμος έβγαινε στο φως, απελευθερωμένος από το σκοτάδι του παρελθόντος. Ο Βολταίρος και ο Ντιντερό υμνούσαν την επιστημονική πρόοδο, υποστήριζαν μάλιστα πως η διάδοση στις μάζες του καινούργιου τρόπου σκέψης και των εφαρμογών του θα επιφέρει μία ευρύτερη χειραφέτηση• από τη στιγμή που οι δεισιδαιμονίες θα αποτελέσουν κομμάτι του παρελθόντος και ο κόσμος, δια της επιστήμης, θα γίνει φιλικός προς τον χρήστη, οι κοινωνικοί αναχρονισμοί θα εκλείψουν, η καταπίεση ανθρώπου από άνθρωπο θα μειωθεί δραματικά, οι κοινωνίες θα κατακτήσουν πρωτόγνωρους βαθμούς ελευθερίας και δικαιοσύνης. Σωστά;

Δεν είναι τόσο απλό, έλεγε ο Ρουσσώ...

Αντιθέτως, συμπλήρωνε, υφίσταται μία μεγάλη ηθική καθυστέρηση. Ο άνθρωπος μπορεί να κατέχει νέα υλικά μέσα και να καταλαβαίνει καλύτερα τη λειτουργία του κόσμου, όμως στις κοινωνικές σχέσεις συνεχίζει να βασιλεύει η αδικία, η εκμετάλλευση, η υστεροβουλία, η ταπείνωση, ο απεχθής εγωισμός και τόσα άλλα δαιμόνια. Η επιστημονική πρόοδος δεν έχει τίποτα να κάνει με την ουσιαστική πρόοδο της κοινωνίας. Κι αυτό γιατί η ρίζα της κακοδαιμονίας δε βρίσκεται στην έλλειψη πλούτου και αγαθών ούτε στο σκοταδισμό των δεισιδαιμονιών• βρίσκεται στην ίδια την οργανωμένη κοινωνία όπως την ξέρουμε, στη συνύπαρξη ανθρώπου με άνθρωπο.

Συνύπαρξη ανθρώπου με άνθρωπο, γνωστή και ως "κοινωνία": προσοχή, τοξικό

Πού όμως έγκειται το δηλητήριο και πού η αποτοξίνωση; Για να το απαντήσουμε αυτό, πρέπει να προσπαθήσουμε να φανταστούμε τον άνθρωπο εκτός κοινωνίας. Πώς θα συμπεριφερόταν, θα σκεφτόταν και θα λειτουργούσε κάποιος που δε δέχτηκε ποτέ του καμία κοινωνική επιρροή; Ο Χομπς είχε ήδη δώσει τη δική του απάντηση σ' αυτό το ερώτημα όταν ο Ρουσσώ ξεκινούσε να γράφει• είχε πει ότι ένας άνθρωπος στη φυσική (= εξωκοινωνική) του κατάσταση είναι ο χειρότερος εφιάλτης των άλλων ανθρώπων (homo hominis lupus) και ότι ένας καθολικός πόλεμος είναι η ζωή εκτός του Κοινωνικού Συμβολαίου. Ποια ζωή, δηλαδή; Σύμφωνα με τον Άγγλο στοχαστή, ο βίος των ανθρώπων στην κατάσταση της φύσης είναι "μοναχικός, άθλιος, οδυνηρός, κτηνώδης και βραχύς".

Κάπως έτσι θα ήμασταν, κατά τον Χομπς, εκτός του Κοινωνικού Συμβολαίου - κι αυτό στις καλύτερές μας στιγμές. Τις βροχερές μέρες, θα ήμασταν πολύ χειρότερα

Η οργανωμένη κοινωνία είναι λοιπόν, σύμφωνα με τον Χομπς, το μόνο φάρμακο στην έμφυτη βία του ανθρώπου και ο μόνος θεσμός που εγγυάται στο αδύναμο πλάσμα μία κάποια υποφερτή ζωή.

Ο Ρουσσώ οραματιζόταν τον άνθρωπο στην κατάσταση της φύσης κάπως διαφορετικά...

"Περιπλανώμενος στα δάση, χωρίς επάγγελμα, ομιλία, κατοικία και δεσμούς, χωρίς καμία ανάγκη των ομοίων του και χωρίς καμία επιθυμία να τους κάνει κακό ... ο Άγριος ήταν ένα μοναχικό ζώο, που δεν υπέκυπτε σε κανένα νόμο παρά μόνο στις αναγκαιότητες της φύσης και δεν είχε καμία ηθική υποχρέωση παρά μόνο να συντηρεί τον εαυτό του" - "Η φαντασία του δεν του περιγράφει τίποτα• η καρδιά του δεν του γυρεύει τίποτα• η ψυχή του, που τίποτα δεν την ταράζει, παραδίνεται στο μοναδικό αίσθημα της τωρινής του ύπαρξης, χωρίς καμία ιδέα για το μέλλον. Τα σχέδιά του, περιορισμένα σαν τις απόψεις του, εκτείνονται μόνο ως το τέλος της ημέρας". Στα συναπαντήματα και στις όποιες αλληλεπιδράσεις του με άλλους όμοιούς του, ο Άγριος διέθετε απλώς μία έμφυτη τάση προς τη συμπόνια και το έλεος, όσο αυτό δεν αντιμαχόταν τις αναγκαιότητες της αυτοσυντήρησης - ο αποτροπιασμός προς τον πόνο των άλλων είναι, δηλαδή, εξίσου θεμελιώδες συστατικό της αμόλυντης ανθρώπινης ψυχής όσο και η πίεση της αυτοσυντήρησης. Και η ζωή εκτός του Κοινωνικού Συμβολαίου δεν ταυτίζεται με τη δυστυχία και τη μιζέρια αλλά με την ικανοποίηση της αυτάρκειας: "Θα ήθελα να μου εξηγήσουν τι είδους δυστυχία μπορεί να αισθάνεται ένας ελεύθερος άνθρωπος, που η καρδιά του είναι ειρηνική και το σώμα του όλο υγεία".

Rousseau: No society, no ties, no problems

[Παρένθεση: Αυτός ο εξωκοινωνικός άνθρωπος έχει επικρατήσει σήμερα να ονομάζεται "ευγενής άγριος". Εβδομήντα περίπου χρόνια μετά την εμφάνισή του στα γραπτά του Ρουσσώ, τον επανέφερε στη λογοτεχνική ζωή ο Τζ. Φένιμορ Κούπερ με το όνομα Νάτι Μπάμπο, γνωστός και ως Hawkeye, στον "Τελευταίο Των Μοϊκανών". Η τεράστια επιτυχία του βιβλίου, καθώς και των υπολοίπων που βγήκαν από την πένα του Κούπερ, δημιούργησε ένα καινούργιο λογοτεχνικό και αργότερα κινηματογραφικό είδος, το ουέστερν. Ισχυρίζομαι, και δεν είμαι μόνος σ' αυτό, ότι η πραγματική αναμέτρηση σε ένα χορταστικό ουέστερν, είτε λογοτεχνικό είτε κινηματογραφικό, δεν είναι ο καλός εναντίον του κακού αλλά το άτομο εναντίον της κοινωνίας - και όσοι το αμφισβητούν αυτό, δεν έχουν παρά να κάνουν εντατικά φροντιστήρια ξαναβλέποντας το διασημότερο ουέστερν όλων των εποχών, στο οποίο η διάκριση αυτή καθίσταται ολοφάνερη. Ο "ευγενής άγριος", αυτός ο εξωκοινωνικός, ανεπιτήδευτος, λιγομίλητος, ανεξάρτητος, αυτάρκης, live-and-let-live άνθρωπος συνεχίζει ως σήμερα να εξάπτει τη φαντασία μας ξεφυτρώνοντας συνεχώς στη λαϊκή κουλτούρα, ακόμα και στα πιο απρόσμενα μέρη. Τι άλλο είναι ο Λώρενς της Αραβίας, όπως παρουσιάζεται στους "Επτά Πυλώνες της Σοφίας" και στο ομώνυμο φιλμ του 1962, παρά ένας ήρωας ουέστερν, ένας ακόμα "ευγενής άγριος"; Ο Ρουσσώ χτύπησε φλέβα χρυσού εδώ].
Ερχόμαστε τώρα στον πυρήνα του προβλήματος: γιατί η οργανωμένη κοινωνία παίρνει ένα ειρηνικό ζώο και το κάνει εγωιστικό; Η απάντηση έγκειται στον τρόπο που αντιμετωπίζει τον εαυτό του ένας κοινωνικοποιημένος και ένας εξωκοινωνικός άνθρωπος. Κατά τον Ρουσσώ, ο καθένας μας είναι προκισμένος από τη Φύση με ένα είδος αγάπης για τον εαυτό του (amour de soi), απαραίτητη για την αυτοσυντήρηση. Το πιο άχρηστο δώρο που μπορείτε να κάνετε σ' έναν τέτοιο άνθρωπο είναι ένα βιβλίο θετικής σκέψης, Αγάπησε Τον Εαυτό Σου ή κάτι ανάλογο. Όχι απλώς αγαπάει ήδη σφοδρά τον εαυτό του, αλλά έχει συνάψει και Σύμφωνο Συμβίωσης μαζί του! Ο εαυτός του είναι το κέντρο του κόσμου, το άλφα και το ωμέγα της ύπαρξής του.
Η κοινωνικοποίηση όμως εισάγει λαθραία τον παράγοντα της έγνοιας για τη γνώμη των άλλων και μετατρέπει τη φυσική αυτο-αγάπη σε υπερηφάνεια (amour-propre, η οποία είναι πρωτοξαδερφάκι του Ετεροκαθορισμού, του πρώτου ελέφαντα). Κάθε φορά που νοιαζόμαστε για το τι θα πουν οι άλλοι, πώς θα φανούμε στους άλλους, κάθε φορά που χαιρόμαστε επειδή είμαστε καλύτεροι από τους άλλους ή στεναχωριόμαστε επειδή είμαστε χειρότεροι, κάθε φορά που φοβόμαστε για την εικόνα μας, που συγκρίνουμε τον εαυτό μας με άλλους, που ενδιαφερόμαστε για τη φήμη μας κ.λπ., είμαστε δηλητηριασμένοι. Η πιο γνωστή φράση που έγραψε ποτέ ο Ρουσσώ είναι από τη Διατριβή Περί Ανισότητας και έχει ως εξής: "Ο πρώτος άνθρωπος που έφραξε ένα χωράφι, είπε ‘Αυτό είναι δικό μου’ και βρήκε αρκετούς εύπιστους να του το αναγνωρίσουν, αυτός ήταν και ο αληθινός ιδρυτής της πολιτισμένης κοινωνίας. Από πόσους πολέμους, εγκλήματα, φόνους και φρικτές κακοτοπιές δε θα είχε σώσει την ανθρωπότητα κάποιος που θα τραβούσε τους πασσάλους ή θα έφραζε το χαντάκι και θα φώναζε στους άλλους: Μην ακούτε αυτόν τον απατεώνα, μην ξεχάσετε ποτέ ότι οι καρποί της γης ανήκουν σε όλους και η ίδια η γη σε κανέναν". Θα μπορούσε όμως κάλλιστα να είχε γράψει: "Το πρώτο παιδί που ένιωσε τύψεις επειδή η μητέρα του είπε ‘Ντροπή σου!’ ή χαρά επειδή είπε ‘Μπράβο σου!’, αυτό ίδρυσε αυτομάτως την πολιτισμένη κοινωνία. Από πόσες δυστυχίες, καταθλίψεις, πόνους και υπαρξιακά αδιέξοδα δε θα είχε σώσει την ανθρωπότητα κάποιος που θα του έλεγε εκείνη τη στιγμή: Μη μετράς τον εαυτό σου με τις αντιδράσεις των άλλων, μη δεχτείς ποτέ το φροϋδικό υπερεγώ ν’ ανοίξει προξενείο στην ψυχή σου".






Ασθενής που υποφέρει από amour-propre, με εμφανή συμπτώματα χολερικής ματαιοδοξίας, υπερτασικού ναρκισσισμού, χρόνιας ωραιοπάθειας, κακοήθους εγωισμού, καλπάζουσας φιλοδοξίας και σχιζοειδούς φιλαυτίας. Η ασθένεια εδώ βρίσκεται στα τελευταία στάδιά της



Ιδού Εγώ/Ντικ, Ρουσσώ. Και οι δύο άντρες ένιωσαν σε κάποια προχωρημένη στιγμή της ζωής τους την ανάγκη να βάλουν κάτω το παρελθόν τους, να το απογυμνώσουν από κάθε ωραιοποίηση και να σταθούν απέναντι από τον εαυτό τους. Ο Ντικ το έκανε κυρίως με το VALIS και ο Ρουσσώ με τις περίφημες Εξομολογήσεις του.
Όποιοι από εσάς δεν έχετε διαβάσει τις Εξομολογήσεις, να ξέρετε ότι στερήσατε από τον εαυτό σας ένα μεγάλο μέρος ατόφιας αναγνωστικής ηδονής. Τρέξτε αμέσως εδώ να επανορθώσετε, οι αγγλομαθείς. Δεν πρόκειται απλώς για μία ακόμα βιογραφία. Είναι μία κατάθεση ψυχής σε σκληρό νόμισμα, ένα ξεγύμνωμα ζωής και εαυτού που ελάχιστοι έχουν επιτύχει - στο φινάλε, είναι και ένα συναρπαστικό ανάγνωσμα με άφθονη τροφή για σκέψη. Ο Ρουσσώ θέτει τον πήχυ πολύ ψηλά από τις πρώτες κιόλας γραμμές του έργου: Αποφάσισα να επιχειρήσω κάτι χωρίς προηγούμενο, κάτι που όταν ολοκληρωθεί δεν θα 'χει όμοιό του. Να παρουσιάσω ένα πορτραίτο πιστό σε κάθε λεπτομέρεια, και το αντικείμενο του πορτραίτου να είμαι εγώ. Το κατάφερε.
Ο Εαυτός Μου Ως Βούληση & Ως Παράσταση/Ντικ, Ρουσσώ. Είναι ενδιαφέρον ότι και οι δύο συγγραφείς χρησιμοποίησαν σε κάποια στιγμή ένα παρόμοιο αφηγηματικό τέχνασμα, το οποίο δεν έχει ξαναπαρουσιαστεί - απ' όσο ξέρω, τουλάχιστον. Έγραψαν ένα μυθιστορηματικό έργο με αντικείμενο τον εαυτό τους, τοποθετώντας παράλληλα ένα άλλο αντίγραφο του εαυτού τους ως ήρωα του μυθιστορήματος!
Στους Διαλόγους, ένα έργο που μάλλον έχει ξεφύγει της προσοχής πολλών μελετητών, ένας Γάλλος συζητά με έναν αναζητητή της αλήθειας ονόματι "Ρουσσώ" για τον ιδιαίτερα κακόφημο συγγραφέα "Ζαν Ζακ" (δηλαδή, τον... ιστορικό Ρουσσώ) και τα έργα του. Ο αναγνώστης μπορεί ακόμα και να μπερδευτεί από τον ρουσσωικό πληθωρισμό: έχουμε τον "Ρουσσώ", χαρακτήρα των Διαλόγων, τον "Ζαν Ζακ", το αντικείμενο της συζήτησης, καθώς και τον ίδιο τον Ζαν Ζακ Ρουσσώ που έγραψε το έργο!
Και ο Ντικ όμως στο VALIS εισάγει έναν παρόμοιο ντίκειο πληθωρισμό, ιδιαίτερα γοητευτικό. Αφηγητής του έργου είναι ο Φιλ Ντικ, συγγραφέας ΕΦ από την Καλιφόρνια, ο οποίος μιλάει για τον φίλο του Χορσλάβερ Φατ (Horselover = Φίλιππος στα ελληνικά, Fat = Dick στα γερμανικά), που η ζωή του παίρνει σταδιακά την κάτω βόλτα. Μετά από μερικές σελίδες, ο αφηγητής κάνει μία ξαφνική αποκάλυψη: "Εγώ είμαι ο Ηορσλάβερ Φατ και τα γράφω αυτά στο τρίτο ενικό για να κερδίσω λίγη αντικειμενικότητα, που τόσο πολύ χρειάζομαι". Η πλοκή συνεχίζεται με διάφορα γεγονότα, ο Φιλ και ο Χορς μοιράζονται τις σκέψεις και τις αγωνίες τους μαζί με τους υπόλοιπους φίλους της παρέας μέχρι που, στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, πηγαίνουν να επισκεφτούν τους Λάμπτον. Εκεί ανακαλύπτουν τη Θεϊκή Σοφία ενσαρκωμένη σε ένα μικρό παιδί και τότε ο Φατ εξαφανίζεται. Η τετραμελής παρέα γίνεται τριμελής: "Γύρισα να μιλήσω στον Φατ - δεν είδα κανέναν. Είδα μόνο τον Έρικ Λάμπτον και τη γυναίκα του, τον άντρα που πέθαινε στην αναπηρική πολυθρόνα, τον Κέβιν και τον Ντέιβιντ. Ο Χορσλάβερ Φατ είχε χαθεί για πάντα, σαν να μην είχε υπάρξει ποτέ".

Τελειώνοντας αυτό το κείμενο, δείνω το λόγο στο στοχαστή της Γενεύης για ένα ωραίο κλείσιμο, όπως μόνο αυτός ξέρει. Πες μας, Ζαν Ζακ, ποιο είναι το μεγαλύτερό σου όνειρο, η πιο τρανταχτή σου επιθυμία;
"Ακόμα κι αν όλα τα όνειρά μου γίνονταν πραγματικότητα, δε θα μου έφτανε• θα φανταζόμουν, θα ονειρευόμουν και θα επιθυμούσα κι άλλα!"

---

Βonus Track: Ακούστε εδώ μουσική γραμμένη από τον Ρουσσώ! Ωραία κομμάτια, ε;