Shooting An Elephant (Martian Time-Slip, 1964)

Υπήρξαν λαοί που πίστευαν ότι η Γη είναι επίπεδη, υποστηρίζεται από τέσσερις ελέφαντες οι οποίοι βρίσκονται επάνω στη ράχη μιας χελώνας.
Και είχαν απόλυτο δίκιο.
Πράγματι, όλη μας η ζωή εδράζεται πάνω στη χελώνα του Κοινωνικού Συμβολαίου. Το κάθε τι που έχουμε μάθει, ονειρευτεί, όλη η συμπεριφορά και η σκέψη μας, οι χαρές και οι λύπες μας, δεν ξεφεύγουν από τα όρια αυτού του ξερού καύκαλου που έχτισαν αθέλητα οι άλλοι για μας και χτίζουμε αθέλητα εμείς για τους άλλους. Ψηφίζουμε υπέρ του Κοινωνικού Συμβολαίου, ταΐζουμε αυτή τη χελώνα χίλιες φορές την ημέρα και το κάνουμε από τη στιγμή της γέννησής μας.

Το Κοινωνικό Συμβόλαιο, με τη σειρά του, απαιτεί για την ύπαρξή του τέσσερις απολύτως απαραίτητους ελέφαντες. Ο πρώτος ονομάζεται Ετεροκαθορισμός: προκειμένου να συνυπάρξουμε με τους άλλους συμβαλλομένους, πρέπει να αξιολογούμε τη συμπεριφορά, τις πράξεις και τις επιλογές μας σύμφωνα με το feedback που μας δίνουν αυτοί και να μη βασιζόμαστε σε κανέναν εσωτερικό κώδικα αξιών. Η πλοήγηση στον κοινωνικό ωκεανό γίνεται πάνω σε ένα σύστημα συντεταγμένων το οποίο σε καμία περίπτωση δεν έχει εμάς ως κέντρο. Πράττουμε καλά ή κακά ανάλογα με τις αντιδράσεις των γύρω μας, δεν υπάρχει αφ’ εαυτού καλή ή κακή πράξη.

Ο δεύτερος ελέφαντας ονομάζεται Έλεγχος. Η ζωή μέσα στο Κοινωνικό Συμβόλαιο απαιτεί χαμηλά επίπεδα αδρεναλίνης, ντοπαμίνης, φαινυλεθιλαμίνης, και διαφόρων άλλων ορμονών που όλες τελειώνουν σε –ίνη. Άπαξ και ενταχθήκαμε, πρέπει να ζούμε μόνιμα σε κατάσταση ημιασθένειας και ημικατάθλιψης, αλλιώς παύουμε να είμαστε προβλέψιμοι.

Ο τρίτος ελέφαντας ονομάζεται Κινητήρας Εσωτερικής Καύσης και είναι πολύ ύπουλος. Ουσιαστικά πρόκειται για έναν παραμορφωτικό φακό: όλα όσα κάνουμε εντός του Συμβολαίου είναι πολύ σημαντικά, είναι σπουδαία και μεγάλα –μόνο μεγάλα; Γιγάντια είναι, τιτάνια, κολοσσιαία. Διότι δεν υφίσταται τίποτα εκτός του Κοινωνικού Συμβολαίου, όλα τ’ άλλα είναι ονειροφαντασίες. Η κινητοποιός μας δύναμη πρέπει να πηγάζει εντός, από ενδογενείς λόγους και αφορμές, και να κατευθύνεται επίσης εντός. Απ’ έξω δεν υπάρχει τίποτα.

Ο τέταρτος ελέφαντας είναι ελεφαντίνα και πρόκειται για τον πιο ζόρικο απ’ όλους• ονομάζεται Αθανασία. Μέσα στο Κοινωνικό Συμβόλαιο δεν υπάρχει θάνατος –ή, κι αν υπάρχει, είναι κάτι πολύ μακρινό και ξένο, αφορά κάποιους άλλους, κάπου αλλού, και οπωσδήποτε όχι εμένα. Εγώ είμαι αθάνατος. Έχω όλο το χρόνο και την πολυτέλεια να μεριμνώ και να τυρβάζω περί πολλών, να ασχολούμαι με τη Eurovision, να διαβάζω αθλητικές εφημερίδες, να νοιάζομαι για κάθε ανοησία και να γεμίζω το πεδίο του ενδιαφέροντός μου με ευτελείς μικρότητες.

Ο παραπάνω προβληματισμός κάποτε έγινε βιβλίο. Ήταν το 1964 όταν ο Philip Dick δημοσίευε το Martian Time-Slip, ένα έργο που άφησε μάλλον ασυγκίνητο το αναγνωστικό κοινό και τους κριτικούς της εποχής. Σήμερα έχει αρχίσει να αποκτά την αίγλη του κλασικού. Γράφτηκε το 1962, σχεδόν μαζί με τον Άνθρωπο Στο Ψηλό Κάστρο, τότε που ακόμα ο Dick έλπιζε να γίνει συγγραφέας mainstream έργων και να χρησιμοποιήσει την ΕΦ απλώς ως εφαλτήριο στην καριέρα του, γι’ αυτό και ξεφεύγει από τα πλαίσια ενός τυπικού μυθιστορήματος ΕΦ (παρόλο τον πολύ χτυπητό τίτλο του). Ξεφεύγει γενικώς από οποιαδήποτε πλαίσια και ο αναγνώστης πρέπει ν' αποφασίσει ποιο είναι το βασικό θέμα του βιβλίου.Πολλά ζητήματα θίγονται μέσα στις σελίδες του• ο Darko Suvin ενθουσιάστηκε από την αναλυτική περιγραφή του αρειανού οικονομικού συστήματος και του τρόπου παραγωγής-διάθεσης των προϊόντων, οπότε χαιρέτισε το βιβλίο ως ένα από τα πιο μαρξιστικώς ψαγμένα του PKD• o Μάκης Πανώριος ενθουσιάστηκε από την απεικόνιση των σχέσεων εξουσίας και καταπίεσης στον Κόκκινο Πλανήτη, προλόγισε λοιπόν το βιβλίο ως ένα από τα πιο πολιτικοποιημένα του PKD. Τελικά όμως, τι είν' αυτό που το λένε Martian Time-Slip;

Υπάρχουν τρία επίπεδα ανάγνωσης του βιβλίου:
1) Είναι καθαρά ένα έργο ΕΦ που η πλοκή του διαδραματίζεται στον Άρη.
Δε φτάνει αυτό, φυσικά. Αν μη τι άλλο, δεν αγγίζει (σχεδόν) καθόλου την ύπαρξη εξελιγμένης ζωής, την αναπνευσιμότητα της ατμόσφαιρας και την καταγωγή των αυτοχθόνων του Άρη.

2) Το αρειανό σκηνικό της πλοκής στηρίχτηκε επάνω στο μοντέλο της Αμερικάνικης Δύσης και του εποικισμού της κατά τον 19ο αιώνα• πίσω από τους 'Bleekmen' κρύβονται οι Ινδιάνοι, πίσω από τον ΟΗΕ κρύβεται η κυβέρνηση της Ουάσινγκτον και πίσω από τους εγκατεστημένους αποίκους κρύβονται οι πρώτοι πιονιέροι της Δύσης. Στο έργο λοιπόν υπεισέρχεται και ένα 'κατηγορώ' για τις μεθόδους εκτοπισμού που μεταχειρίστηκαν τον 19ο αιώνα οι λευκοί έναντι των αυτοχθόνων, για τον διάχυτο ρατσισμό τους, την αρπαγή της γης των Ινδιάνων κ.λπ. Παράλληλα όμως καταδεικνύεται και η σύγχρονη καταπίεση, όπως επιχειρηματολογεί ο Μάκης Πανώριος στον πρόλογό του, η συντριβή του απλού ανθρώπου από τις τυραννικές δομές εξουσίας και την κοινωνικοοικονομική ελίτ.
Αυτή η δεύτερη ανάγνωση δεν μπορεί να εξηγήσει το μεγάλο βάρος που προσδίδει ο συγγραφέας στη σχιζοφρένεια του Μάνφρεντ και, δευτερευόντως, του Τζακ Μπόλεν. Χρειάζεται κάτι παραπάνω για να ερμηνεύσουμε πλήρως το Martian Time-Slip:

3) Το αρειανό σκηνικό δεν είναι παρά η αφορμή του συγγραφέα για να καταδείξει τις έμφυτες παθογένειες του ίδιου του Κοινωνικού Συμβολαίου.
Αυτή είναι και η δική μου ανάγνωση.
Η εξωγήινη τοποθεσία και τα διαστημικά ταξίδια παίζουν ελάχιστο ρόλο στην πλοκή• τα γεγονότα κάλλιστα θα μπορούσαν να είχαν διαδραματιστεί σε κάποια επαρχιακή αμερικάνικη πόλη, όπου οι ήρωες θα μετακινούνταν με αυτοκίνητα, ο πατέρας του Τζακ Μπόλεν θα ερχόταν με το αεροπλάνο κ.λπ. -τίποτα ουσιαστικό δε θα άλλαζε. Τα μόνα στοιχεία ΕΦ καταλήγουν να είναι οι δάσκαλοι στο Δημοτικό Σχολείο και το "χρονογλίστρημα" στο τέλος. Εξάλλου, ο Philip Dick ξεκίνησε να γράφει αυτό το βιβλίο με σκοπό να απευθυνθεί σε ένα ευρύ κοινό, όχι στους ελάχιστους τότε λάτρεις της ΕΦ. Όσο για το θέμα της σχιζοφρένειας που διατρέχει το Martian Time-Slip από την αρχή ως το τέλος, έχει ένα πολύ συγκεκριμένο νόημα μέσα στο βιβλίο:


Χαρακτήριζε κάθε άνθρωπο που δεν μπορούσε να συμμορφωθεί στις επιταγές που του επέβαλε η κοινωνία. Η πραγματικότητα την οποία απέφευγε ο σχιζοφρενής -ή, μάλλον, στην οποία δεν προσαρμοζόταν- ήταν η πραγματικότητα της κοινοτικής ζωής, της ζωής στα πλαίσια μιας δεδομένης κουλτούρας με δεδομένες αξίες (Κεφ. 5)

Από το απόσπασμα αυτό φαίνεται ότι το έργο δεν είναι πολιτικό. Η αιτία της ισοπέδωσης και της ψυχασθένειας δεν εντοπίζεται στην συγκέντρωση του πλούτου (Άρνι Κοτ), αλλά στην ίδια την κοινωνία, στη συνύπαρξη ανθρώπου με άνθρωπο. Το Martian Time-Slip τελικά ξεσκονίζει τα ψιλά γράμματα του Κοινωνικού Συμβολαίου• ανήκει στο ίδιο ράφι της βιβλιοθήκης με το The Land of the Blind του Χ. Τζ. Ουέλς και με το The Outsider του Κόλιν Ουΐλσον.

Μέσα στις σελίδες του βιβλίου παρελαύνουν διάφορα κουρασμένα πρόσωπα που ψάχνουν ξεκούραση, το καθένα με τον δικό του τρόπο:
- H Σύλβια Μπόλεν χρησιμοποιεί χάπια για να ξεφύγει από μία μίζερη πραγματικότητα που δεν της προσφέρει καμία έμπνευση, καμία ουσιαστική χαρά. Τα βγάζει πέρα μόνο με διεγερτικά την ημέρα και με υπνωτικά το βράδυ: "Πρέπει να γυρίσω πίσω στο κρεβάτι, εκεί ανήκω". Θα μπορούσε ίσως κι αυτή να αφεθεί στη σχιζοφρένεια, όμως αντιστέκεται χημικά, τραβάει ένα παραβάν μπροστά από την ισοπεδωτική πραγματικότητα και την κλείνει απ' έξω.
Αν υπάρχει ένα σημείο μέσα στο συνολικό έργο του PKD που δείχνει ότι η κοινωνία δεν παρέχει όλες τις λύσεις, αυτό έγκειται στη μορφή της Σύλβια Μπόλεν. Μέσω αυτής, ο συγγραφέας τονίζει ότι τα χάπια γίνονται απαραίτητα σε μία μεγάλη κατηγορία ανθρώπων προκειμένου να αντέξουν στους κοπιώδεις μαραθώνιους του Κοινωνικού Συμβολαίου -γίνονται μέρος του Κοινωνικού Συμβολαίου κι αυτά. Δεν αποτελούν το παράνομο ντοπάρισμα, αλλά το νόμιμο συμπλήρωμα διατροφής. Στην αντίθετη περίπτωση, το αποτέλεσμα θα είναι ακόμα και να αποτραβηχτεί το άτομο εκτός του Συμβολαίου, να κλείσει τις αντιληπτικές του πύλες για να αποφύγει την εχθρική πραγματικότητα• δηλαδή, να κυλήσει στη σχιζοφρένεια. Ο δεύτερος ελέφαντας ρίχνει βαριά τη σκιά του επάνω στη μορφή της Σύλβια.

- Από τις σελίδες του βιβλίου περνάει φευγαλέα και η τραγική μορφή του Νόρμπερτ Στάινερ, ενός άχαρου ανθρωπάκου που πάντα φρόντιζε τυπικά τη δουλειά και την οικογένειά του, δεν έπινε, δεν κάπνιζε και τρεφόταν σωστά. Ο συγγραφέας τον χρησιμοποιεί για να ξεκινήσει την πλοκή, όμως η περιγραφή των τελευταίων ωρών του είναι τόσο ζωντανή και δυνατή, ώστε ο υποχόνδριος μαυραγορίτης παύει να είναι ένα συγγραφικό τρικ και γίνεται το εργαλείο μέσω του οποίου ο PKD καταδεικνύει την πλάνη του τέταρτου ελέφαντα: όταν ο Νόρμπερτ Στάινερ τσακώθηκε με όποιον συνάντησε στο Νέο Ισραήλ, η ιδέα ότι θα έπρεπε να ξαναγυρίσει και να συνεχίσει τις δοσοληψίες μαζί τους έγινε τόσο βαριά μέσα του, ώστε έκανε το ποτήρι να ξεχειλίσει. "Βαρέθηκα να είμαι ο Νόρμπερτ Στάινερ", συλλογίστηκε. "Δε ζήτησα ποτέ να είμαι αυτός που είμαι, ποιος ο λόγος να συνεχίσω να ζω;". Εκδηλώθηκε η συσσωρευμένη κούρασή του και ο μόνος τρόπος για να ξεκουραστεί ήταν να απαλλαγεί από τον εαυτό του. Έκανε τη μία και μοναδική ανθυγιεινή πράξη στη ζωή του.
Το ενδιαφέρον σημείο όμως είναι ότι η αυτοκτονία του απετέλεσε ένα μήνυμα προς όλους τους άλλους: ο θάνατος είναι υπαρκτός και μπορεί να βρίσκεται ακόμα και δίπλα μας. Ο ύπουλος τέταρτος ελέφαντας που πάντα κρυβόταν από την αντίληψή τους γκρεμίστηκε ξαφνικά και τους άφησε αμήχανους. Όλοι σοκαρίστηκαν και αντέδρασαν παράλογα, είτε με ενοχή ("Μήπως φταίω εγώ; Λες να αυτοκτόνησε επειδή αρνήθηκα να τους δώσω νερό σήμερα το πρωί;") είτε με επιθετικό θυμό ("Δε σκέφτηκε αυτός ο ηλίθιος ο Στάινερ τι προβλήματα θα δημιουργούσε η αυτοκτονία του στους άλλους;"), κανένας δε διαχειρίστηκε σωστά αυτήν την ελεφαντοκτόνο επίγνωση του θανάτου που προσέφερε άθελά του ο Νόρμπερτ Στάινερ.

Πάντα, σε κάθε αυτοκτονία υπάρχει κάτι το αβάσταχτο. Ο θάνατος είναι η μόνη εξουσία. Όπως η ζωή, έτσι κι αυτός έχει τη δύναμη να μεταμορφώνει. Είναι κάτι που ξεπερνάει τις δυνατότητες κατανόησής μας (Κεφ. 4)
- Ο αναγνώστης ταυτίζεται ως επί το πλείστον με τον Τζακ Μπόλεν που είναι και ο βασικός ήρωας του βιβλίου, ένας ακόμη ανθρωπάκος του Philip Dick. Ο φόβος του για το Δημοτικό Σχολείο είναι ένα πολύ χαρακτηριστικό σημείο. Όμως τι βλέπει σ’ αυτό το ίδρυμα και γιατί του δημιουργεί τέτοια απέχθεια;
Το κάθε παιδί έπρεπε να μάθει να ζει παρατηρώντας όσους βρίσκονταν γύρω του, τους γονείς και τους καθηγητές του, τους αντιπροσώπους γενικά κάθε μορφής εξουσίας ... ο αληθινός αυτισμός δεν ήταν σε τελευταία ανάλυση παρά η αδιαφορία απέναντι στη συλλογική προσπάθεια, η ατομικιστική συμπεριφορά που υπονοούσε ότι ο κάθε άνθρωπος ήταν αυτεξούσιος δημιουργός αξιών και όχι παθητικός δέκτης την κληρονομούμενων αξιών της κοινότητας (Κεφ. 5)

Ο Τζακ Μπόλεν, λοιπόν, είναι ένας άνθρωπος που λεηλατείται από το Συμβόλαιο. Θα ήθελε να ήταν «αυτεξούσιος δημιουργός αξιών», όμως ο πρώτος ελέφαντας τον υποχρεώνει να είναι απλώς ένα γρανάζι στη μεγάλη μηχανή, να συμμορφώνεται με τις προσδοκίες των άλλων και με τους ρόλους που του έχουν ορίσει αυτοί. Αποτέλεσμα αυτής της ζωής συμβιβασμών είναι να καταφεύγει στη σχιζοφρένεια, έτσι ώστε να κρατά ένα κομμάτι του εαυτού του έξω από το Κοινωνικό Συμβόλαιο. Ο τρίτος ελέφαντας δεν έχει απόλυτη κυριαρχία επάνω στον Τζακ Μπόλεν.
Υπάρχουν δύο ενδιαφέροντα σημεία σ’ αυτόν τον ανθρωπάκο. Κατ’ αρχήν, είναι αυτός που επιδεικνύει την πιο ανθρώπινη στάση στο κρίσιμο θέμα της αυτοκτονίας του Ν. Στάινερ –άλλο ένα σημείο στο οποίο ο PKD δείχνει ότι το Συμβόλαιο δεν είναι υγιές εκ κατασκευής.

Ο Στάινερ σκοτώθηκε, είπε από μέσα του ο Τζακ. Ήταν ένας φουκαράς ανθρωπάκος. Ίσως να ‘ναι καλύτερα που πέθανε. (Κεφ. 4)

Το πιο ενδιαφέρον όμως είναι η εκλογή που κάνει ο Τζ. Μπόλεν στο δίλημμα που του παρουσιάζεται όταν αυτός, ο τελευταίος τροχός της αμάξης, ο μια ζωή υπαλληλάκος που τα αφεντικά του τον νοικιάζουν και τον πουλάνε σαν να είναι αντικείμενο, διασταυρώνεται τυχαία με την ελίτ. Του δίνεται η δυνατότητα να απολαύσει πολλά από αυτά που δε γνώρισε ποτέ στη ζωή του, δεν έχει παρά να γίνει ένας ακόμα άνθρωπος του Άρνι Κοτ –αν μη τι άλλο, θα αποκτήσει ένα γυναικείο τρόπαιο από αυτά που καταναλώνουν μόνο οι ανώτερες τάξεις, θα ξεφύγει από την οικονομική μιζέρια και θα πάψει να είναι η βάση της κοινωνικής ιεραρχίας. Ο Τζακ Μπόλεν όμως διαλέγει τον δρόμο τον λιγότερο ταξιδεμένο και κόβει τις σχέσεις του με τον αρειανό μεγιστάνα. Τα χρήματα του Άρνι Κοτ και η όμορφη Ντορήν συνοδεύονταν και από την πλήρη ένταξή του στο Κοινωνικό Συμβόλαιο• αυτός όμως μπήκε αρχικά στο παιχνίδι του Κοτ μόνο και μόνο για την επαφή του με τον Μάνφρεντ Στάινερ και την έλξη που του ασκούσε αυτό το εξωκοινωνικό παιδί. Παρόλο που στο φινάλε δεν έβγαλε τίποτα το σπουδαίο από την περιπέτεια που έμπλεξε (εκτός ίσως από τη βελτίωση της σχέσης με τη γυναίκα του), διάλεξε να μείνει πιστός στον εαυτό του.

- Αν δεχτούμε ότι το βιβλίο είναι πολιτικό, τότε θα πρέπει να αναζητήσουμε στις κοινωνικοοινομικές ελίτ, στον Άρνι Κοτ δηλαδή, την αιτία της αλλοτρίωσης και του πόνου. Αν δεχτούμε ότι το βιβλίο είναι ανθρωπολογικό, τότε ο αρειανός μεγιστάνας είναι κι αυτός θύμα του Κοινωνικού Συμβολαίου, τόσο όσο κι οι υπόλοιποι. Ο αναγνώστης θα πρέπει να κάνει την επιλογή του, όμως ο συγγραφέας δείχνει σε αρκετά σημεία την ερμηνεία του για τον «κακό» της υπόθεσης. Κατ’ αρχή, είναι ξεκάθαρο ότι δεν μεταχειρίζεται τη σχέση Τζακ Μπόλεν – Άρνι Κοτ σαν παράδειγμα εργαζόμενου – εργοδότη, αλλά σαν μία αλληλεπίδραση δύο ανθρώπων που ο ένας είναι πλήρως ενταγμένος στο Κοινωνικό Συμβόλαιο, ενώ ο άλλος κρατάει μία πλευρά του εαυτού του απ’ έξω.

- Έχεις κάνει ποτέ ψυχανάλυση, Έλιο; ρώτησε ο Άρνι έχοντας ξαναβρεί το κέφι του.
- Όχι, κύριε. Ολόκληρη η ψυχανάλυση δεν είναι παρά μία ματαιόδοξη ηλιθιότητα.
- Γιατί, Έλιο;
- Ψάχνουν πάντα να βρουν πώς θα ξανακαλουπώσουν έναν άρρωστο. Κάτι τέτοιο δεν υπάρχει.
- Δε σε πιάνω, Έλιο.
- Ο σκοπός της ζωής είναι άγνωστος, το σωστό είναι κρυμμένο από τα μάτια των ζωντανών πλασμάτων. Ποιος μπορεί να πει με σιγουριά ότι δεν είναι οι σχιζοφρενείς που έχουν το δίκιο; (Κεφ. 6)

Ο μεγιστάνας δεν μπορεί να δει κανένα ζήτημα που να μην απαντιέται από την κοινωνία και τους θεσμούς της, είναι το αγαπημένο παιδί του τρίτου ελέφαντα. Βασικός κοινωνικός μοχλός, «μερικές φορές νιώθω σαν να κουβαλάω όλο το βάρος αυτού του πλανήτη στις πλάτες μου», βλέπει τους πάντες και τα πάντα από την πλευρά των δυνατοτήτων τους για ενδοκοινωνικούς σκοπούς. Όταν μαθαίνει για τη σχιζοφρένεια του Μάνφρεντ, η σκέψη του είναι πώς θα μπορούσε να στρώσει το παιδί για να κάνει κάτι χρήσιμο• όταν, αντιθέτως, ο Τζ. Μπόλεν έρχεται σε επαφή με το παιδί που "απέφευγε τους ανθρώπους σαν να επρόκειτο για εμπόδια κοφτερά και επικίνδυνα", βλέπει κάποιον που έχει φτιάξει ένα προσωπικό κοινωνικό συμβόλαιο.
Το χαρακτηριστικότερο απ’ όλα είναι ο θάνατος του μεγιστάνα στο τέλος του βιβλίου. Γιατί πεθαίνει ο Άρνι Κοτ; Όχι πάντως επειδή η οικονομικά στερημένη πλειοψηφία εξεγείρεται ενάντια στην ολιγαρχία του πλούτου. Ο Dick, όμως και οι περισσότεροι συγγραφείς, συνηθίζουν να εφαρμόζουν ένα «μυθιστορηματικό κάρμα»: τιμωρούν τους ήρωές τους στο τέλος ανάλογα με τις «αμαρτίες» που έχουν διαπράξει προηγουμένως. Ο Άρνι Κοτ λοιπόν σκοτώνεται, επειδή έχει κάνει το λάθος να χρησιμοποιήσει τον Μάνφρεντ Στάινερ• επειδή δεν είδε τίποτα περισσότερο στο αυτιστικό παιδί παρά μία μηχανή παραγωγής χρήσιμων πληροφοριών.

---

Εν ολίγοις: το Martian Time-Slip είναι ένα επικίνδυνο βιβλίο. Αφορά τον άνθρωπο που στέκεται έξω από το Κοινωνικό Συμβόλαιο, ένα θέμα που απετέλεσε κεντρικό μοτίβο και στο στοχασμό του J. J. Rousseau επίσης• ο Πολίτης της Γενεύης έψαχνε μέχρι το τέλος της ζωής του να καταλάβει τι είναι αυτό που η κοινωνία παίρνει από τον άνθρωπο ως αντίτιμο για την ασφάλεια και την ομοιόσταση που του προσφέρει. Και οι δύο στοχαστές κατάληξαν σε ένα παρόμοιο συμπέρασμα, ότι υπάρχει τουλάχιστον μία μερίδα ανθρώπων οι οποίοι λεηλατούνται από το Κοινωνικό Συμβόλαιο. Ο ένας οραματίστηκε τη λύτρωση στον ανασχεδιασμό των κοινωνικών θεσμών, έτσι ώστε να εκφράσουν τις υγιείς, προκοινωνικές πλευρές του ανθρώπινου πλάσματος. Ο άλλος οραματίστηκε την ίδια τη Λύτρωση.