Ο Κήπος Κι Ο Αγριότοπος

Περίληψη προηγουμένων: εν αρχή ην ο Ρουσσώ, ο οποίος ξεκίνησε τη διαλεκτική Πολιτισμού – Φύσης. Κατόπιν ήρθε ο Τζέιμς Φένιμορ Κούπερ με τους Πιονιέρους και πρότεινε τη μεταφυσική της Μεθορίου: εκεί όπου ο Πολιτισμός συναντιέται με τη Φύση, εκεί ακριβώς μπορεί να δημιουργηθεί μία ‘φυσική αριστοκρατία’ μεγαλόψυχων ανθρώπων, που τόσο απουσιάζει από τον λιμνασμένο Πολιτισμό των βολεμένων αστών.
Έλαβε την απάντησή του από τον Τζέιμς Φένιμορ Κούπερ με τον Τελευταίο των Μοϊκανών, ο οποίος τόνισε ότι η Φύση, εκτός από ειδυλλιακή, όμορφη, γραφική κ.λπ. είναι και κάτι ακόμα: σκληρή μέχρι θανάτου. Και κάπου εκεί γεννήθηκε το Ουέστερν.
Πριν επιχειρήσουμε να συνεχίσουμε αυτή τη σειρά σκέψεων και για να μπούμε λίγο στο κλίμα, ας ακούσουμε αυτό το ωραίο τραγουδάκι του Μάικλ Μάρτιν Μέρφι για τον μακαριότατο Αρχιεπίσκοπό μας. Χρειαζόμαστε την ευλογία του στο δύσκολο έργο που επωμισθήκαμε.

Πατώντας Σε Δύο Βάρκες
Ο Τζ. Φ. Κούπερ έγραψε πέντε μυθιστορήματα με πρωταγωνιστή τον Νάτι Μπάμπο. Αυτός ο πρώτος ήρωας Ουέστερν παρουσιάζεται σε όλα τα βιβλία να πατάει σε δύο βάρκες. Είναι λευκός, όμως δεν αντέχει για πολύ τον Πολιτισμό• βρίσκει τον εαυτό του στην αγριότητα της Φύσης, με τους Ινδιάνους μιλάει την ίδια γλώσσα, κυριολεκτικά και μεταφορικά, ακόμα και με τους εχθρούς Ινδιάνους έχει περισσότερα κοινά απ’ ό,τι με τους ομοφύλους του• δεν είναι Ινδιάνος όμως, δεν μπορεί κι ούτε θέλει να ζήσει σαν Ινδιάνος, καλώς ή κακώς είναι λευκός, όμως… Καμία έκπληξη: από διχασμένους δημιουργούς μόνο διχασμένοι ήρωες μπορούν να βγουν.

Είδαμε ότι στους Πιονιέρους, ο Τζ. Φ. Κούπερ προσπάθησε να δώσει μία απάντηση στο δίλημμα Ευρωπαϊκή αριστοκρατία ή Αμερικάνικη δημοκρατία. Στον Τελευταίο των Μοϊκανών (και στα υπόλοιπα μυθιστορήματα Ουέστερν που έγραψε) το δίλημμα μετατράπηκε σε Πολιτισμός ή Φύση. Ο ίδιος δείχνει ότι ποτέ δεν ξεπέρασε αυτόν το διχασμό μέσα του. Από τη μία, οραματιζόταν την αρμονική κοινωνία με τους σταθερούς θεσμούς και τις αξίες, διοικούμενη από σοφούς και ηθικούς ηγέτες. Από την άλλη, είχε το όνειρο μιας εντελώς ελεύθερης ζωής, χωρίς καμία αρχή και περιορισμό, εκτός από αυτούς που υπαγορεύει η αναγκαιότητα της επιβίωσης. Αυτός ο συγγραφέας, που πίστευε σφοδρά στις αξίες του Χριστιανισμού και που στα άρθρα του προπαγάνδιζε για την κοινωνική αναγκαιότητα του καλλιεργημένου ανθρώπου («όσο απαραίτητος είναι για τον πολιτισμό ο εργάτης, άλλο τόσο είναι και ο καλλιεργημένος άνθρωπος. Ο ένας παράγει, ο άλλος διοχετεύει τις ικανότητές του στις τέχνες που εξυψώνουν τους εκλεπτυσμένους ανθρώπους πάνω από τους βαρβάρους»), στα μυθιστορήματά του γινόταν ένας μοναχικός κυνηγός της Μεθορίου, που «βλέπει το Θεό στο δάσος, Τον ακούει στον άνεμο, Τον προσκυνά στο στερέωμα … ανακαλύπτει τα ίχνη της Θεότητας στα έργα της φύσης, χωρίς καμία από τις κηλίδες που δημιουργούν οι μεθοδεύσεις, τα πάθη και τα λάθη του ανθρώπου».

Διατύπωσε μία ελάχιστα πειστική θεωρία, (1838, Home as Found) προκειμένου να συμβιβάσει τα ασυμβίβαστα. Κάθε καινούργια χώρα, είπε, περνάει από τρία στάδια ανάπτυξης. Το πρώτο είναι το στάδιο της Μεθορίου, το «πιο ευτυχισμένο από όλα», τα παιδικά χρόνια της χώρας. Κυριαρχεί η ισότητα και η αυταπάρνηση, καθότι οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν κοινές δυσκολίες και κινδύνους. Οι κοινωνικοί διαχωρισμοί σ’ αυτό το στάδιο είναι ανύπαρκτοι.

Σε κάποια στιγμή όμως ο Παράδεισος χάνεται και έρχεται η Πτώση, διότι οι σφοδρές αντιξοότητες της Μεθορίου μπορούν να αντιμετωπιστούν ικανοποιητικά μόνο με τη σύσταση Κοινωνικού Συμβολαίου… Η χώρα εισέρχεται στο δεύτερο στάδιο ανάπτυξης, το «λιγότερο ελκυστικό από όλα». Αρχίζει ο αγώνας για την κοινωνική καταξίωση, η οποία ανάγεται κυρίως στην αίγλη του χρήματος. Οι άνθρωποι τώρα μετατρέπονται σε Μπερλουσκόνι: γίνονται όλο και πιο πρόθυμοι να απαρνηθούν τις αρχές τους προκειμένου να αναδειχθούν οικονομικά.

Το τρίτο στάδιο έρχεται όταν/άμα καθιερωθεί μία κοινωνική ελίτ, ένα σώμα αρίστων, που να νιώθουν οικονομικά ασφαλείς ώστε να μη χαλαρώνουν τις αρχές τους από το δέλεαρ του χρήματος. Μόνο τότε μπορεί να επικρατήσει η ευνομία και η δικαιοσύνη, καθώς και να διαδοθούν ηθικά πρότυπα.

Αυτή η ακολουθία των σταδίων δεν είναι διατεταγμένη κατά αύξουσα σειρά τελειότητας. Ο Κούπερ δεν έτρεφε την ψευδαίσθηση ότι η ανάπτυξη μιας χώρας, κατά τα στάδια που περιέγραψε, συνοδεύεται και από αύξηση της συνολικής ευτυχίας. Πίστευε απλώς ότι το τελευταίο στάδιο, αν επιτευχθεί, μπορούσε να ελαχιστοποιήσει τις κακοτοπιές της περιορισμένης ανθρώπινης φύσης. Μη σταθείτε στην απλοϊκότητα της σκέψης του. Μην τον κρίνετε ως ιστορικό ή κοινωνιολόγο, αλλά ως μία φωνή αγανάκτησης, που λέει εμφατικά ότι η πολιτισμένη κοινωνία δεν προσφέρει όλες τις απαντήσεις.

Έμεινα λίγο παραπάνω σ’ αυτόν τον συγγραφέα της Μεθορίου, γιατί νιώθω ότι μοιράζομαι μαζί του έναν παρόμοιο διχασμό. Δευτέρα – Τετάρτη – Παρασκευή είμαι δεξιός μέχρι αηδίας, πιο απολιθωμένος κι από υπηρεσιακή εγκύκλιο γραμμένη στην καθαρεύουσα με σφραγίδα «Το Βασίλειον Της Ελλάδος», ένας συντηρητικός που θέλει επιβολή των νόμων, σεβασμό των θεσμών και καλλιέργεια ηθικών προτύπων• Τρίτη – Πέμπτη – Σάββατο είμαι ένας αγνωστικιστής, χωρίς καμία ιδέα για τα κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα. Τις Κυριακές όμως γίνομαι Γότθος. Βγαίνω εκτός Κοινωνικού Συμβολαίου και ονειρεύομαι μία ζωή απλή και αφτιασίδωτη, επικεντρωμένη στο ζην, όχι στο ευ ζην. Χωρίς νόμους και αρχές, χωρίς κλειδιά, χαρτιά, λεφτά. Χωρίς επιτηδεύσεις.

Αμάν, βαριά φιλοσοφία! Ας πούμε κάτι πιο απλό με ένα από τα ωραιότερα τραγούδια που ακούστηκαν ποτέ σε ταινίες Ουέστερν. There was never a man like my Johnny…

Ένα Μύθο Θα Σας Πω
Όπως ο Πυθαγόρας (ή ο Πλάτωνας) είχε χαράξει πάνω από την είσοδο της σχολής του: «Μηδείς αγεωμέτρητος εισίτω», έτσι κι εγώ, σ’ αυτό το σημείο, αισθάνομαι την ανάγκη να προειδοποιήσω: «Κανείς σκεπτόμενος, ψαγμένος, λόγιος, χορτοφάγος, διανοούμενος, ψυλλιασμένος, σοφιστικέ ή πνευματικός άνθρωπος ας μη συνεχίσει την ανάγνωση». Τα κλασικά κινηματογραφικά Ουέστερν και το πνευματικό μέρος του ανθρώπου (αυτό που τον εξυψώνει από τα ζώα και τον καθιστά κορωνίδα της δημιουργίας) είναι έννοιες αμοιβαίως αποκλειόμενες. Απώλεσε τον εγκεφαλικό σου φλοιό, εσύ που συνεχίζεις το διάβασμα!

Η κληρονομιά του Τζ. Φ. Κούπερ συνεχίστηκε από αναρίθμητους συγγραφείς και, λίγο αργότερα, σκηνοθέτες. Δημιούργησαν σκουπίδια και διαμάντια. Η επέκταση της αμερικάνικης Μεθορίου προς τα δυτικά έδωσε σπουδαίο υλικό• το σύμβολο του Πολιτισμού έγινε ο Κήπος, ενώ το αντίστοιχο σύμβολο της επικίνδυνης Φύσης έγινε ο Αγριότοπος, the Wilderness, το μέρος που είναι τόσο σκληρό και αφιλόξενο, ώστε δεν μπορεί να καλλιεργηθεί ή να κατοικηθεί. Ό,τι πρέπει δηλαδή για μοναχικούς ανθρώπους που θέλουν να δραπετεύσουν από τον Πολιτισμό.

«Δες το! Κάποτε ήταν αγριότοπος και τώρα έγινε κήπος. Δεν είσαι περήφανος;» (από το The Man Who Shot Liberty Valance)

Θέλω εδώ να παρουσιάσω τη δουλειά του κοινωνιολόγου Will Wright, μία μνημειώδη μελέτη που έκανε το 1975 στα δημοφιλή κινηματογραφικά Ουέστερν, την οποία μπορείτε να βρείτε σ’ αυτό το βιβλίο. Θα ξέρετε ίσως την παρόμοια μελέτη του Vladimir Propp, για τα σταθερά επαναλαμβανόμενα μοτίβα στη δομή των ρώσικων παραμυθιών (κυκλοφορεί στα ελληνικά με τίτλο «Μορφολογία του Παραμυθιού» από τις εκδόσεις Καρδαμίτσας). Ο Propp διαπίστωσε 31 τέτοια μοτίβα (τα ονόμασε «λειτουργίες»: Απουσία, Απαγόρευση, Εξαπάτηση, Αναγνώριση κ.λπ.), καθώς και επτά ρόλους στους χαρακτήρες των παραμυθιών (Ήρωας, Ψεύτικος Ήρωας, Ανταγωνιστής, Βοηθός, Πριγκήπισσα, Δωρητής, Αποστολέας). Σ’ αυτήν τη Γεννήτρια Παραμυθιών μπορείτε να φτιάξετε το δικό σας παραμύθι με βάση τις λειτουργίες και τους ρόλους του Propp, καθώς και να εντρυφήσετε βαθύτερα.

Κάτι αντίστοιχο λοιπόν διαπίστωσε και ο Wright για το κινηματογραφικό Ουέστερν, το οποίο, είπε, είναι μία παράσταση για τρεις ρόλους: ο Ήρωας, ο Κακός και η Κοινότητα. Εδώ οι λειτουργίες του μύθου είναι 16:
1. O Ήρωας εισέρχεται στην Κοινότητα
2. Ο Ήρωας είναι άγνωστος στην Κοινότητα (μία λειτουργία που συναντάται σε σχετικά λίγες ταινίες).
3. Ο Ήρωας αποκαλύπτει ότι έχει μία ξεχωριστή ικανότητα. Το φολκλόρ του κινηματογραφικού Ουέστερν θέλει αυτή να είναι το γρήγορο τράβηγμα του πιστολιού, όμως νομίζω ότι μπορούμε να δούμε αυτό το θέμα λίγο πιο έξυπνα: ο Ήρωας ξεχωρίζει επειδή είναι έτοιμος να σκοτώσει ή να σκοτωθεί. Είναι ένας άνθρωπος που ζει με το θάνατο.
4. Η Κοινότητα συνειδητοποιεί τη διαφορά της από τον Ήρωα. Εντός του Κοινωνικού Συμβολαίου δεν υπάρχει αυτοδικία, οι διαφορές λύνονται με το νόμο, τα όργανά του, τους τίτλους ιδιοκτησίας και τα δικαστήρια. Κάποιος που δεν είναι διατεθειμένος να παραχωρήσει το μονοπώλιο της έννομης βίας γίνεται ξένο σώμα στην Κοινότητα.
5. Η Κοινότητα δεν κάνει πλήρως αποδεκτό τον Ήρωα. Τον απορρίπτει εντελώς ή, στην καλύτερη περίπτωση, τον κρατά στο περιθώριό της.
6. Εμφανίζεται ο Κακός, σύγκρουση συμφερόντων μεταξύ αυτού και της Κοινότητας.
7. Ο Κακός είναι ισχυρότερος από την Κοινότητα.
8. Άλλη μία λειτουργία που συναντάται σε σχετικά λίγα Ουέστερν: ο Ήρωας και ο Κακός ανακαλύπτουν ότι είναι αδέρφια, παλιοί φίλοι/συμπολεμιστές/συνεργάτες κ.λπ. Εν πάση περιπτώσει, ο Ήρωας και ο Κακός είναι φτιαγμένοι από την ίδια πάστα. Είναι και οι δύο έτοιμοι να σκοτώσουν ή να σκοτωθούν.
9. Ο Κακός απειλεί την Κοινότητα. Παραβιάζει ή ετοιμάζεται να παραβιάσει το νόμο της.
10. Ο Ήρωας αποφεύγει τη σύγκρουση με τον Κακό. Κρατά τη στάση: «είναι δικό σας πρόβλημα, όχι δικό μου».
11. Ο Κακός απειλεί ή βλάπτει έναν οικείο του Ήρωα (συνήθως έναν φίλο του ή το αφεντικό του, την αγαπημένη του κ.λπ.). Κάνει το λάθος να παραβιάσει τον προσωπικό κώδικα αξιών του Ήρωα.
12. Ο Ήρωας συγκρούεται με τον Κακό.
13. Ο Ήρωας κατατροπώνει τον Κακό.
14. Η Κοινότητα είναι ασφαλής.
15. Μόνο τώρα η Κοινότητα αποδέχεται τον Ήρωα και μάλιστα με περίσσια ευγνωμοσύνη.

Μήπως αναγνωρίζετε την υπόθεση μέχρι στιγμής; Είναι πασίγνωστη και πανάρχαια: Οι Αχαιοί, που αφανίζονται από τον Έκτορα στη μάχη, ξεγελούν τον Αχιλλέα και του στερούν την αγαπημένη του Βρησιήδα. Ο Αχιλλέας θυμώνει και αποτραβιέται από την υπόθεση του Τρωικού Πολέμου, «είναι δικό σας πρόβλημα, όχι δικό μου». Ο Έκτορας όμως κάνει το λάθος να σκοτώσει τον Πάτροκλο, παραβιάζει τον προσωπικό κώδικα αξιών του Αχιλλέα. Αυτός μονομαχεί με τον Έκτορα και τον σκοτώνει, όχι για χάρη των Αχαιών αλλά για τον πεθαμένο του φίλο. Όλα είναι παρόμοια μέχρι στιγμής, διαφέρουν ριζικά όμως στην τελευταία λειτουργία, που τόσο χαρακτηρίζει τα παλιά, καλά Ουέστερν:

16. Ο Ήρωας φεύγει. Ιδανικά, καβάλα στο άλογό του και προς τον ήλιο που δύει.

Ή, εναλλακτικά, ο Ήρωας εντάσσεται στην Κοινότητα χάνοντας την ιδιαίτερη ικανότητά του - ένα φινάλε που επίσης απαντάται σε κάποιες ταινίες. Σύμφωνα με τον Wright, ο χώρος του Ουέστερν είναι τετραδιάστατος. Το κάθε στοιχείο της πλοκής και του σεναρίου παίρνει μία θέση στο σύστημα συντεταγμένων με άξονες:
1) ΚΑΛΟ – ΚΑΚΟ
2) ΕΝΤΟΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ – ΕΚΤΟΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ
3) ΙΣΧΥΡΟ – ΑΣΘΕΝΕΣ και
4) ΦΥΣΗ – ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ("ΑΓΡΙΟΤΟΠΟΣ - ΚΗΠΟΣ")
Για παράδειγμα και σε μία κλίμακα από το 1 ως το 10, οι γυναίκες στα Ουέστερν συνήθως έχουν διανύσματα του τύπου: (3, 1, 10, 10), οι καλοί Ινδιάνοι κάτι σαν: (2, 10, 2, 1), οι κακοί Ινδιάνοι: (10, 10, 2, 1) κ.ο.κ. Ίσως να παρατηρήσατε ότι οι δύο τελευταίες συντεταγμένες είναι παρόμοιες. Ή, με άλλα λόγια, ότι οι άνθρωποι του Αγριότοπου είναι πανίσχυροι, σε αντίθεση με τους ανθρώπους του Κήπου. Αυτό δεν είναι τυχαίο• στα Ουέστερν, η πηγή της δύναμης είναι η Φύση, από αυτήν αντλεί και ο Ήρωας τη δική του. Ο Κακός μπορεί μεν να είναι ισχυρός, αλλά κατά κανόνα τίθεται εντός του Κοινωνικού Συμβολαίου.

Δικαίωμα Στο Μύθο (σκόρπιες σκέψεις)
«Εδώ είναι η Δύση, κύριε. Όταν ο μύθος γίνει γεγονός, εσύ τύπωσε το μύθο» έλεγε ο εκδότης της εφημερίδας Shinbone Star. Προσωπικά, όταν διαβάζω π.χ. για τη μονομαχία στο O.K. Coral, λειτουργώ σαν ιστορικός και βάζω όλα τα στοιχεία στο μικροσκόπιο. Όταν παρακολουθώ ένα από τα πολλά Ουέστερν που γυρίστηκαν γι' αυτήν την περίφημη μονομαχία, κλείνω τα μάτια μου στην αλήθεια. Θέλω τους Ήρωες να είναι τέλειους, ακόμα και να φοράνε ανοιχτόχρωμα ρούχα, ενώ τους Κακούς τους θέλω αντιπαθητικούς, κακομούτσουνους και μαυροφόρους. Το Ουέστερν είναι ο μύθος της εξωκοινωνικότητας και στο δικό μου σύστημα αξιών, το δικαίωμα στο μύθο είναι ιερό. Δεν είναι τυχαίο ότι απέτυχαν εμπορικά όλα τα σοφιστικέ Ουέστερν που προσπάθησαν να ξεφύγουν από την πεπατημένη, να προσδώσουν βάθος, αληθοφάνεια και εγκεφαλικότητα σ' αυτόν το μύθο - αναφέρομαι σε κάτι αηδίες, «Ουέστερν για σκεπτόμενους ανθρώπους» κι άλλα τέτοια ξεράσματα, που γυρίστηκαν στα τέλη του '60. Τα κατάπιε οριστικά η λήθη και καλά τους έκανε.

Η βασική μάχη είναι χαμένη, κανένα σοβαρό Ουέστερν δεν το αρνείται. Ο Πολιτισμός θα έρθει τελικά, σαν μεγάλο ΥΠΕΧΩΔΕ, και θα μετατρέψει τους Αγριότοπους σε Κήπους, όπως λέει κι αυτό το τραγουδάκι του Μάρτι Ρόμπινς. Μαζί με τις έρημες εκτάσεις θα χαθεί όμως και κάτι το πολύτιμο, ενώ η νίκη του Πολιτισμού θα αποδειχθεί προβληματική. Στο φινάλε της Άμαξας, ο γιατρός κι ο σερίφης βλέπουν τον Ήρωα με την καλή του να φεύγουν για τις ερημιές και παρατηρούν: «Τουλάχιστον αυτοί σώθηκαν από τις ευλογίες του πολιτισμού».

Μπορεί το είδος να μην έχει πια τη δημοτικότητα που είχε σαράντα χρόνια πριν, όμως ακόμα και σήμερα γυρίζεται κάθε τόσο κι από ένα καταπληκτικό Ουέστερν που μας αφήνει μ' ανοιχτό το στόμα (σύγχρονο καταπληκτικό Ουέστερν 1 - σύγχρονο καταπληκτικό Ουέστερν 2). Ο μύθος της εξωκοινωνικότητας (δίδυμος αδερφός του μύθου της Φύσης και του Ευγενούς Αγρίου) προσαρμόζεται, μεταμφιέζεται, λίγο καιρό ξαποσταίνει και ξανά προς τη δόξα τραβά. Η λάθος παρατήρηση εδώ είναι ότι εξιδανικεύουμε τη Φύση, τη μετατρέπουμε σε όνειρο χαμένου παραδείσου, και προβάλλουμε ανύπαρκτες ποιότητες στους ανθρώπους της. Η σωστή παρατήρηση είναι ότι κάτι νοσεί στις δυτικές μας κοινωνίες, κάποια θεμελιώδης ασθένεια επιμένει να ξεφεύγει από τις θεραπείες όλων των κοινωνικών γιατρών. Κι ο μύθος της εξωκοινωνικότητας δεν είναι παρά μία από τις ασπιρίνες που συνταγογραφεί το Κοινωνικό Συμβόλαιο για να αντιμετωπίσει τους χρόνιους ανεξήγητους πονοκεφάλους του. Δε θεραπεύει, δε δίνει απαντήσεις ούτε προσφέρει λύσεις -είναι μύθος, πα να πει ασπιρίνη, όχι κοινωνική θεωρία- όμως συνεχίζει να εξάπτει τη φαντασία και να συγκινεί. Κι αυτό λέει πολλά.

---

UPDATE. Μύθος; Δεν είμαι τόσο σίγουρος! Μόλις λάβαμε ένα επείγον τηλεγράφημα από τον συνταγματάρχη Fawcett για τους άγριους Ινδιάνους που συνάντησε βαθιά στις ζούγκλες του Αμαζονίου, εκεί που ποτέ δεν πάτησε πόδι λευκού (εκτός από το δικό του): «Μου είναι πολύ δύσκολο να τους χαρακτηρίσω ‘άγριους’, κι αν το κάνω είναι μόνο και μόνο για να τους ξεχωρίσω από τους ‘εξημερωμένους’ Ινδιάνους, που είχαν υποστεί κάθε λογής εκφυλισμούς εξαιτίας της επαφής τους με τον πολιτισμό. Ήταν οι πιο αγνοί και πιο έντιμοι άνθρωποι που γνώρισα ποτέ μου. Προσωπικά, θεωρώ την έμφυτη ευγένειά τους πολύ ανώτερη από εκείνη των ‘πολιτισμένων’ λαών».