Γνωστικισμός

Ο κόσμος έχει πόνο και δυστυχία -όπως και τα έργα του Philip K. Dick. Πολλή δυστυχία. Ήταν ένα από τα κεντρικότερα θέματα του συγγραφέα.
Σε κάποια στιγμή της ζωής του, ο κάθε άνθρωπος προβληματίζεται και αποφασίζει για την προέλευση αυτού του πόνου. Μία τάση σκέψης κοινή στις τρεις μεγάλες θρησκείες -Ιουδαϊσμό, Χριστιανισμό και Ισλάμ- απαντά στο πρόβλημα της δυστυχίας με την αλληγορία της Πτώσης: ο κόσμος δημιουργήθηκε σωστά και καλά (και είδεν ο Θεός τα πάντα, όσα εποίησε, και ιδού καλά λίαν –Γένεσις, 1:31), ο άνθρωπος όμως παρέκκλινε ιδία ευθύνη από την εντεταλμένη του θέση, «έπεσε», και από τότε ζει στο βασίλειο της οδύνης. Συνθηματικά θα μπορούσαμε να πούμε: δεν είναι στραβός ο γιαλός, εσύ στραβά αρμενίζεις και δικό σου είναι το φταίξιμο.

Μία άλλη σχολή σκέψης υποστηρίζει ακριβώς το αντίθετο, ότι ο πόνος προέρχεται από την ίδια τη φύση του κόσμου. Δεν οφείλεται σε φταίξιμο του ανθρώπου, αλλά του Θεϊκού Κατασκευαστή -συνθηματικά: δεν είμαι εγώ που αρμενίζω στραβά, στραβός είναι ο γιαλός. Κάτι που σημαίνει ότι ο Δημιουργός αυτού του κόσμου δεν είναι ένας αγαθός και φιλάνθρωπος Θεός, αλλά ένας δαίμονας -ή τουλάχιστον μία τυφλή/τρελή θεότητα που βασανίζει αναίτια τον άνθρωπο (όπως ακριβώς το ανδροειδές βασανίζει αναίτια μία αράχνη στο Do Androids Dreams Of Electric Sheep?). Η τάση αυτή έχει εκφραστεί ιστορικά σε διάφορα αποσπασματικά θρησκευτικά ρεύματα, λιγότερο ή περισσότερο ανεξάρτητα μεταξύ τους, που συνηθίζουμε σήμερα να τα αποκαλούμε Γνωστικιστικά.

Δεν είναι ανάγκη να ερμηνευτούν οπωσδήποτε θρησκευτικά αυτές οι στάσεις ως προς την προέλευση του πόνου. Η αλληγορία της Πτώσης συγγενεύει πάρα πολύ με τα διάφορα κηρύγματα περί ενός χρυσού παρελθόντος, τότε που όλα ήταν όμορφα και οι άνθρωποι ευτυχισμένοι. Από εκεί και πέρα, ένα βήμα μόνο απέχει και η απεικόνιση μίας μελλοντικής αποκατάστασης, μίας ευδαίμονος κοινωνίας στην οποία οι αδικίες θα εξαλειφθούν, ο πόνος θα πάψει να υφίσταται και το χρυσό παρελθόν θα επανέρθει με διαφορετικούς όρους. Άσχετα πώς φαντασιώνεται ο κάθε κήρυκας το χρυσό παρελθόν και την μελλοντική επαναφορά του (επίγειος παράδεισος - αταξική κοινωνία - επιστροφή στην κατάσταση της φύσης - ολοκλήρωση της κίνησης του Πνεύματος μέσα στην Ιστορία κ.λπ.), όλοι παίζουν μπάλα μέσα στο ίδιο ιουδαϊκοχριστιανικομωαμεθανικό γήπεδο.

Η Γνωστικιστική προσέγγιση όμως δεν υποστηρίζει ότι ο παράδεισος θα επανακτηθεί ακριβώς επειδή αυτός ουδέποτε ήταν κεκτημένος -κι αυτό δεν είναι αναγκαστικά θεολογία. Το να δηλώσεις πως "ο Δημιουργός είναι μία τυφλή θεότητα που βασανίζει αναίτια τον άνθρωπο" είναι το ίδιο σαν να λες πως ο κόσμος δεν κατασκευάστηκε για μας. Ότι ο άνθρωπος δεν είναι ούτε το κέντρο ούτε ο σκοπός του κόσμου και πως ό,τι είναι αυτό που δημιούργησε τον άνθρωπο (ο Θεός, η φυσική επιλογή, οι εξωγήινοι, ο Κακός Δημιουργός των Γνωστικών, η απλή τύχη -οτιδήποτε), δεν το έκανε με σκοπό την ευτυχία του ούτε νοιάστηκε καθόλου για το αν ο άνθρωπος ολοκληρώνεται μέσα στον κόσμο.

---

"Λοιπόν, δεν ήταν ο κόσμος του. Αν ήταν ο κόσμος του, θα τον είχε φτιάξει διαφορετικά. Το όλο στήσιμο ήταν λάθος, πολύ λάθος" - Philip K. Dick, The Man Who Japed

---

Αυτός ο Κακός Δημιουργός (στα αγγλικά "The Demiourge", όχι "The Creator") είναι ένας τακτικός πρωταγωνιστής στα έργα του Philip Dick. Ο ίδιος χρησιμοποιεί (στο Valis) ένα παραδοσιακό Γνωστικιστικό όνομα γι' αυτόν, "Γιαλνταμπαώθ" (που ταυτίζεται με τον Θεό της Παλαιάς Διαθήκης). Φυσικά, εδώ η έννοια του Δημιουργού δεν έχει τόσο χρονική αλλά περισσότερο αιτιακή σημασία, όπως και στη μεσαιωνική χριστιανική θεολογία. Ο κόσμος δημιουργείται ανά πάσα στιγμή. Πίσω από τις μηχανιστικές αλυσίδες αιτίου-αιτιατού κρύβεται το Πρώτο Κινούν, η αρχική αιτία όλων των γεγονότων -ουσιαστικά, "Δημιουργός" σημαίνει "Διαχειριστής". Και ο Dick μάς λέει ότι αυτός είναι ανάλγητα αδιάφορος ως προς την ανθρώπινη ευτυχία.


Η άλλη έντονα Γνωστικιστική σύλληψη του Philip Dick είναι οι Δύο Πραγματικότητες: αυτή μέσα στην οποία ζούμε (η "Μαύρη Σιδερένια Φυλακή") και μία άλλη αθέατη.
Όλα όσα βλέπουμε, ακούμε, πιάνουμε και σκεφτόμαστε, όλο το υλικό της Πραγματικότητάς μας, βρίσκεται μέσα στην επικράτεια του Γιαλνταμπαώθ και έναν μόνο σκοπό υπηρετεί: να κρύβει τον κακόβουλο Κύριό του. Είμαστε κρατούμενοι μέσα σε μία Μαύρη Σιδερένια Φυλακή, καταδικασμένοι να εκλαμβάνουμε ως αλήθεια το πέπλο που κρύβει την αληθινή Πραγματικότητα -και δεν το ξέρουμε. Νομίζουμε ότι βρισκόμαστε σε έναν ανθισμένο κήπο.
Αυτή η θέση του Dick θα μπορούσε να είναι βαθιά αντιδραστική, αν δεν υπήρχε ένα συμπλήρωμα που ο συγγραφέας τονίζει ιδιαίτερα: πως η μάχη οφείλει να δωθεί και στη δική μας Πραγματικότητα ("γιατί εδώ είναι ο πόνος, εδώ είναι η αδικία"). Αυτή η επισήμανση είναι που κατατάσσει τον Dick όχι στους ρομαντικούς αλλά στους πολιτικούς συγγραφείς. Ο Darko Suvin κάνει έναν παραλληλισμό του συγγραφέα με τα θρησκευτικά ρεύματα του Καθολικισμού που αναπτύσσονται στη Λατινική Αμερική και συγκεφαλαιώνονται στον τίτλο: Θεολογία της Απελευθέρωσης (Liberation Theology). Και οι δύο τονίζουν, πέρα από την υπερβατική σωτηρία, την ανάγκη πάλης εντός της επίγειας πραγματικότητας για μία αξιοπρεπή ζωή. Ακόμα κι αν η πάλη αυτή γίνει καθαρά πολιτική.

---

"Ο Ντικ ποτέ δε έπαψε να διαφωνεί με τον κόσμο, να αγανακτεί με τα βάσανα των ανθρώπων ... να ψάχνει και να ψάχνεται για κάποιου είδους εγκόσμιας σωτηρίας. Κατάφερε να διατηρήσει την πίστη του σ' αυτή τη βασική σύλληψη: να λέει ΟΧΙ βροντερά, ακόμα και με γαλαξιακές θεότητες" - Darko Suvin

---