Η Προτελευταία Αλήθεια (1964)

Στο φιλμ Underground του Εμίρ Κουστορίτσα, μία ομάδα ανθρώπων ζει κλεισμένη σ' ένα υπόγειο και κατασκευάζει όπλα πιστεύοντας ότι ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος συνεχίζεται ακόμη, ενώ η ελίτ ζει πλουσιοπάροχα παραμυθιάζοντας τους εγκλείστους. Πολύ ωραία έμπνευση, μόνο που είναι κλεμμένη.

Ήταν το 1964, όταν δημοσιεύτηκε Η Προτελευταία Αλήθεια του Φίλιπ Ντικ, ένα έργο που βαθμολογήθηκε χαμηλά από τους κριτικούς και σχεδόν αγνοήθηκε από το αναγνωστικό κοινό, ενώ ο ίδιος ο συγγραφέας του αποφάνθηκε αργότερα: "σίγουρα δεν είναι από τα σημαντικά βιβλία μου, έχει όμως μερικές καλές ιδέες". Πράγματι.

Υποτίθεται λοιπόν ότι έχει ξεσπάσει ο Γ' Παγκόσμιος Πόλεμος ανάμεσα στους συμμάχους των ΗΠΑ και σ' αυτούς της Σοβιετικής Ένωσης. Οι εχθροπραξίες γρήγορα κλιμακώνονται, γίνεται χρήση πυρηνικών και η Γη καθίσταται αβίωτη. Η πλειοψηφία της ανθρωπότητας κρύβεται σε υπόγεια καταφύγια και κατασκευάζει ρομπότ για τον πόλεμο, ενώ στην επιφάνεια απομένουν λίγοι υψηλόβαθμοι στρατιωτικοί, μερικοί γραφειοκράτες, καθώς και ο "Προστάτης", ανώτατος πολιτικός και στρατιωτικός ηγέτης που εμψυχώνει τους εγκλείστους από την τηλεόραση. Αυτή είναι και η μόνη επαφή του κόσμου με την επιφάνεια, πέρα από τους κομισάριους που κατεβαίνουν συνεχώς και επιβάλλουν νόρμες παραγωγής για τα υπόγεια εργοστάσια.
Ώσπου μια μέρα, μετά από δεκαπέντε χρόνια ζωής κάτω από το έδαφος, ένας έγκλειστος ανεβαίνει λαθραία επάνω και αντικρίζει κάτι... διαφορετικό από αυτό που περίμενε: ο πόλεμος έχει τελειώσει από καιρό, οι δύο πρώην αντιμαχόμενες ελίτ τα έχουν βρει μεταξύ τους και έχουν διαμοιράσει την υφήλιο σε γαιοκτησίες, μέσα στις οποίες ζούνε άνετα χάρη στα ρομπότ των υπόγειων σκλάβων. Όσο για τον "Προστάτη" και τα πολεμικά ανταποκριθέντα της τηλεόρασης, είναι όλα οπτικά εφέ. Κατασκευασμένα. Ψεύτικα.
Μέχρι εδώ, η ιδέα του Ντικ είναι περίφημη και πρωτότυπη. Από αυτό και μόνο θα μπορούσε να γράψει ένα πρώτης τάξεως μυθιστόρημα με ολοφάνερο πολιτικό μήνυμα. Δεν μπόρεσε όμως ν' αντισταθεί στον πειρασμό και να φορτώσει την υπόθεση με άφθονες και μάλλον περιττές υποπλοκές, καθώς και με έναν χρονοταξιδιώτη που περιπλέκει αναίτια την όλη κατάσταση. Αντί να αναπτύξει περισσότερο τις άσχημες συνθήκες διαβίωσης των εγκλείστων σε αντίθεση με την ευμάρεια της ελίτ και να οδηγήσει την αφήγηση σε ένα τελικό ξεσκέπασμα και εξέγερση, προτίμησε να την αναλώσει σε περιπλοκές και να βρει έναν τρόπο να στριμώξει τον χρονοταξιδιώτη του. Τελικά ο αναγνώστης φτάνει στο τέλος του βιβλίου μπερδεμένος, έχοντας την αίσθηση ότι διάβασε ένα "παραλίγο αριστούργημα" - ο συνηθέστερος χαρακτηρισμός για την Προτελευταία Αλήθεια.

Το 1987 όμως, ο συγγραφέας Merritt Abrash δημοσίευσε ένα δοκίμιο στο Foundation που εξέταζε το βιβλίο από διαφορετικό πρίσμα: υποστήριζε ότι ο Φίλιπ Ντικ με την Προτελευταία Αλήθεια προέβαλλε την πολιτική επιχειρηματολογία του Ρουσσώ από το Κοινωνικό Συμβόλαιο σε μυθιστορηματικό πλαίσιο. Τα επιχειρήματά του ήταν αξιοσημείωτα:

Κατ' αρχήν, ο Abrash έθεσε το θέμα της εξαπάτησης του λαού από τις Αρχές. Στο βιβλίο του Ντικ, η συμπάθεια είναι ξεκάθαρα με το μέρος των εξαπατημένων εγκλείστων και η ελίτ της επιφάνειας περιγράφεται με άσχημα χρώματα. Ο συγγραφέας απεχθάνεται την εξαπάτηση και το δείχνει φανερά. Μπορεί, στα πλαίσια μιας πολιτικής θεωρίας, να δικαιολογηθεί η συνειδητή παραπλάνηση του λαού από τις Αρχές; Ναι, σε περιόδους πολέμου. Ναι, για λεπτά θέματα εξωτερικής πολιτικής και διπλωματίας. Ναι, αρκεί οι Αρχές να μην παραβιάζουν θεμελιώδη δικαιώματα του λαού, θα έλεγε ένας συνεπής οπαδός του Λοκ. Όχι, σε καμία περίπτωση, θα έλεγε ο Ρουσσώ. Γιατί, κατά τον Abrash, μόνο η πολιτική θεωρία του Κοινωνικού Συμβολαίου καταδικάζει απερίφραστα την παραπλάνηση του λαού υπό οποιεσδήποτε συνθήκες, καμία άλλη. Πέραν, φυσικά, της Προτελευταίας Αλήθειας.
Εκτός αυτού, το βιβλίο είναι το μόνο έργο του Ντικ που έχει αναφορά στον Ρουσσώ, και μάλιστα από την εισαγωγή του Κοινωνικού Συμβολαίου: "...οι ζωές σας είναι λειψές, με τον τρόπο που εννοούσε ο Ρουσσώ όταν έλεγε για τον άνθρωπο που έρχεται στο φως ελεύθερος, τώρα όμως είναι παντού αλυσοδεμένος...". Σύμφωνα με τον Abrash, δεν είναι τυχαίο που ο Ντικ τονίζει στο βιβλίο τις τύψεις ορισμένων μελών της ελίτ. Η πασίγνωστη εισαγωγή του Κοινωνικού Συμβολαίου συνεχίζει: "Φαντάζεται κάποιος ότι είναι ο αφέντης των άλλων, ενώ στην πραγματικότητα είναι ο μεγαλύτερος σκλάβος από όλους". Οι έγκλειστοι μπορεί να έχουν χάσει τον ήλιο και την ελευθερία τους, έχουν όμως ισχυρό αίσθημα κοινότητας και συνεργασίας, κάτι που λείπει εντελώς από τις βολεμένες ελίτ. Και για τον Ρουσσώ, η αίσθηση της κοινότητας είναι απαραίτητη για να πραγματοποιηθούν οι ποιότητες ενός ανθρώπου.

Και ο χρονοταξιδιώτης (Ντέιβιντ Λαντάνο); Πού κολλάει αυτός; Σύμφωνα με τον Abrash, ο Λαντάνο παίρνει το ρόλο του σοφού Νομοθέτη που, κατά τον Ρουσσώ, είναι απαραίτητος για την πολιτική ολοκλήρωση κάποιας κοινότητας. Ο ελβετός στοχαστής είχε μάλιστα τονίσει ότι "ο Νομοθέτης πρέπει να εργάζεται σε έναν αιώνα και οι πράξεις του να καρποφορούν τον επόμενο αιώνα". Μόνο ένας χρονοταξιδιώτης, λέει ο Abrash ότι λέει ο Ντικ, μπορεί να το βιώσει πραγματικά αυτό. Στο τέλος όμως ο χρονοταξιδιώτης αποφασίζει να ασκήσει εξουσία για τους δικούς του, ιδιοτελείς σκοπούς, ενώ ο Ρουσσώ προειδοποιεί: "αυτός που έχει εξουσία επί των νόμων δε θα πρέπει να έχει και εξουσία επί των ανθρώπων". Γι' αυτό και ο πρωταγωνιστής στρέφεται τελικά εναντίον του. Όταν ο Λαντάνο εκπίπτει από το ρόλο του Νομοθέτη και αποφασίζει να εξουσιάσει, στα μάτια των εγκλείστων γίνεται ένα με τις εκμεταλλευτικές ελίτ.
Όσοι διαβάζουν αυτό το blog, ξέρουν ότι έχω αποδείξει πέραν πάσης αμφιβολίας πως ο Φίλιπ Ντικ υπήρξε μετενσάρκωση του Ζαν Ζακ Ρουσσώ. Ο Merritt Abrash μού προσφέρει ένα ακόμα πάτημα με το δοκίμιό του, δεν παίρνω θέση όμως στα επιχειρήματά του. Χρειάζονται περισσότερη έρευνα και σκέψη. Προς το παρόν, απλώς τα αναφέρω και επιφυλλάσσομαι για κάποια μελλοντική τοποθέτηση.