Μικροαστοί, Θα Σας Φάνε Τα Παιδιά Σας

Οι παρέες φτιάχνουν Ιστορία, τραγουδούσε κάποτε ο Σαββόπουλος. Όμως φτιάχνουν επίσης και τρομοκρατία. Οι καφετέριες, τα ουζερί είναι πιο επικίνδυνα κι από μια γιάφκα – αλλά περισσότερα γι’ αυτά θα πούμε παρακάτω. Προς το παρόν, κάντε ένα μικρό τεστ: πώς φαντάζεστε τον μέσο τρομοκράτη της αλ Κάιντα; Τι λογής άνθρωπος είναι, ποιο το βιοτικό του υπόβαθρο και οι εμπειρίες του;

Το κάνατε;

Α, ώστε έτσι τον φαντάζεστε... Ας πάμε να δούμε τι λένε και τα γεγονότα: ο τυπικός αλκαϊντανός λοιπόν είναι νέος, μορφωμένος, κοσμοπολίτης, ανήκει στη μεσαία τάξη (και μάλιστα τείνει προς το ανώτερο τμήμα της), επαγγελματίας με καλή δουλειά, μιλάει αρκετές γλώσσες, μπορεί να είναι παντρεμένος και με οικογένεια, δεν έχει ιστορικό ψυχοπάθειας, δεν ακολουθεί αυστηρούς θρησκευτικούς κανόνες, ο τρόπος ζωής του είναι δυτικοποιημένος, ενώ δεν απασχόλησε ποτέ του τις αρχές. Ένα καλό και ήσυχο παιδί, μ’ άλλα λόγια. Ο τρομοκράτης της διπλανής πόρτας. Δεν το συνειδητοποιούμε αυτό διότι μάλλον συγχέουμε την αλ Κάιντα με τους Ταλιμπάν ή με διάφορους αφιονισμένους μουσουλμάνους ιεροδιδάσκαλους, όμως ένα τέτοιο προφίλ σκιαγραφούν οι έρευνες του δρ. Marc Sageman. Πρώην αξιωματούχος της CIA, διδάκτωρ ψυχιατρικής και καθηγητής στο University of Pennsylvania, ο Sageman μελέτησε πολλές εκατοντάδες βιογραφικά ανθρώπων σχετιζόμενων με την οργάνωση του μπιν Λάντεν (και με άλλες αντίστοιχες ισλαμικές οργανώσεις), και δημοσίευσε τα πρώτα πορίσματά του στο βιβλίο Understanding Terror Networks. «Είναι παρήγορο να πιστεύουμε ότι αυτοί οι άνθρωποι διαφέρουν από μας, καθότι αυτό που έκαναν ήταν απαίσιο. Δυστυχώς, δε διαφέρουν και τόσο πολύ», λέει ο δρ. Sageman.

Οπότε, τι ήταν αυτό που ώθησε κάποιους ανθρώπους σαν εσένα κι εμένα στην τρομοκρατία; Η απάντηση δεν είναι εύκολη. Ο Sageman δίνει, με αρκετές επιφυλάξεις, απλώς ένα μοτίβο που φαίνεται να επαναλαμβάνεται τακτικά στις περιπτώσεις των μελετών του: ένας νέος άνθρωπος σε μια δυτική χώρα, σπουδάζει ή εργάζεται ή έχει γεννηθεί εκεί, εξωτερικά δε του λείπει τίποτα όμως αισθάνεται τη ζωή του άδεια. Σε κάποια στιγμή έλκεται προς το τοπικό τζαμί περισσότερο για να κάνει φίλους, ενώ προηγουμένως δεν έδειξε κανένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη θρησκεία. Εκεί είναι που ο νέος γίνεται μέλος παρέας. Βρίσκει τους κατάλληλους συντρόφους για να κλαίνε μαζί τη μοίρα τους και να ελεεινολογούνε την κοινωνία. Κατόπιν, τα φιλαράκια έρχονται σε επαφή με κάποια φονταμενταλιστική πηγή που τους παρέχει σενάριο: φταίει για όλα η διεφθαρμένη Δύση, με την απληστία και την ηθική παρακμή της. Τώρα αρχίζει και βγαίνει νόημα... Η παρέα αναπτύσσει τη δική της μικροκουλτούρα, απομονώνεται όλο και περισσότερο από την κοινωνία, ενώ σε κάποια στιγμή αποφασίζει να αναλάβει δράση και να καθαρίσει τον κόσμο από την ηθική σήψη. Η συνέχεια εκφωνείται στα δελτία ειδήσεων.

Σοκαριστικό ή όχι, δε φαίνεται να είναι η φτώχεια αυτή που γεννά την τρομοκρατία. Ούτε η ανεργία ή η έλλειψη μόρφωσης ή το διαλυμένο οικογενειακό περιβάλλον ή τα βρώμικα σοκάκια του Πακιστάν και της Παλαιστίνης – γεννάνε ίσως ένοπλο αγώνα και πάλη κατά συγκεκριμένων κυβερνήσεων, όχι όμως τα τυφλά, σχεδόν μηδενιστικά χτυπήματα κατά δυτικών στόχων, που έχουμε συνηθίσει να χαρακτηρίζουμε «τρομοκρατικά». Ακούγεται παράδοξο όμως φαίνεται πως η ίδια η Δύση είναι αυτή που γεννά την τρομοκρατία. Ναι, η Δύση με τα πανεπιστήμιά της, τις επιχειρήσεις της, την ευταξία της, το υψηλό βιοτικό της επίπεδο και την αποξένωσή της – που δημιουργεί κλειστές παρέες προς αναζήτηση ταυτότητας και σκοπού, οι οποίες σε κάποια στιγμή αποφασίζουν να αντιγυρίσουν στην κοινωνία τη δυστυχία που εισέπραξαν.

Στην Ελλάδα δε χρειαζόμαστε καμιά αλ Κάιντα, έχουμε τη δική μας εκδοχή τρομοκρατίας: το καλοκαίρι του 2002 συνελήφθησαν τα μέλη της 17Ν (κάποια από αυτά, τουλάχιστον) και τέλειωσε η αιματηρή τους δράση, σε μια υπόθεση με πολλά κενά που ίσως να μη συμπληρωθούν ποτέ – οι τρομοκράτες υποτίθεται ότι έκλεβαν δυναμίτη από νταμάρια να φτιάξουν τις βόμβες τους, εκπαιδεύτηκαν μόνοι τους στα όπλα σε ερημικές τοποθεσίες της Αττικής, δε βρέθηκαν ποτέ τα μεγάλα ποσά που αποκόμισαν από ληστείες τραπεζών, το κουβάρι άρχισε να ξετιλύγεται με τον πυροκροτητή που έσκασε στα χέρια του Σάββα Ξηρού (δηλαδή, ένας έμπειρος βομβιστής μετέφερε τον πυροκροτητή οπλισμένο ή δεν ήξερε πώς να τον τοποθετήσει σε μια βόμβα;). Ποιοι ήταν τελικά αυτοί οι τρομοκράτες–φαντάσματα που σκότωσαν 23 ανθρώπους σε 27 χρόνια; Απλοί άνθρωποι, καλλιεργημένοι, αξιοσέβαστοι επαγγελματίες πολλοί από αυτούς, οικογενειάρχες πολλοί από αυτούς, προερχόμενοι από τη θάλασσα της μεσαίας τάξης, με ενδιαφέροντα και καλλιτεχνικές δραστηριότητες, ακόμα και με φιλανθρωπικό έργο, σεμνοί, τρομοκράτες της διπλανής πόρτας.

Όμως τι ήταν αυτό που ώθησε μεταφραστές, διαφημιστές, μηχανικούς, μεσίτες, οικοδόμους, μελισσουργούς, δασκάλους, αγιογράφους, μουσικούς κ.λπ. να αναλάβουν τέτοια δολοφονική δράση; Δύσκολη ερώτηση. Το καλύτερο που μπορούμε να κάνουμε είναι να αρχίσουμε αποκλείοντας ορισμένες πιθανές απαντήσεις. Η φτώχεια και η ανεργία δε φαίνονται πουθενά στις απολογίες τους να υπήρξαν παράγοντες τρομοκρατίας. Ο αντιδικτατορικός αγώνας δείχνει να έπαιξε έναν ρόλο στους πρεσβύτερους (Γιωτόπουλος, Ψαραδέλλης), όμως ούτε καν στην περίπτωση του Κουφοντίνα – ο οποίος έζησε τη χούντα πιτσιρικάς – δεν υπήρξε παράγοντας τρομοκρατίας, πόσο μάλλον στα νεότερα μέλη. Η ιδεολογική συγκρότησή τους ήταν... φαιδρή! Ακόμα ηχούν στο μυαλό μου τα λόγια του Βασίλη Ξηρού, «οι φραγκάτοι μάς πίνουν το αίμα, οι Αμερικάνοι καταστρέφουν τον κόσμο». Μήπως η ψυχασθένεια; Σε καμία περίπτωση – ίσως μόνο για τον Τέλιο μπορεί να το πει κανείς, αλλά και πάλι «ψυχασθένεια» είναι βαριά λέξη, μάλλον «αστάθεια» ή «αγοραφοβία» ίσως. Μήπως κατά βάση ήταν πληρωμένοι πράκτορες που εκτελούσαν συμβόλαια θανάτου και λήστευαν τράπεζες καμουφλάροντας τις πράξεις τους με πολιτικό μανδύα; Αυτό δεν μπορεί ν’ αποκλειστεί για τα παλαιότερα μέλη (Κουφοντίνας, Γιωτόπουλος). Όμως δε φαίνεται να ισχύει τίποτα τέτοιο για τους νεότερους, που στρατολογήθηκαν, εκτόξευσαν ρουκέτες, συμμετείχαν σε ληστείες, δολοφονίες κ.λπ. χωρίς να λάβουν παρά μόνο ελάχιστα χρήματα οι ίδιοι – και χωρίς να ξέρουν ουσιαστικά το λόγο της δράσης τους! Ο Κουφοντίνας τους ανακοίνωνε μια μέρα ότι θα χτυπήσουν τον Περατικό επειδή απέλυσε κόσμο κι άφησε τόσες οικογένειες στο δρόμο, κι αυτό δείχνει να τους αρκούσε. Οπότε...;

Υπάρχει ένα στοιχείο που φαίνεται κοινό, τόσο στην περίπτωση της αλ Κάιντα όσο και της 17Ν: οι παρέες. Νέοι άνθρωποι που βρίσκονται κάποια στιγμή σε μια κλειστή παρέα κι αποφασίζουν να την κάνουν επίκεντρο της ζωής τους. Όσο διαφαίνεται μέσα από τις καταθέσεις τους, η 17Ν λειτούργησε ως ένας παρεΐστικος θύλακας, ένα καταφύγιο, με το δικό του λεξιλόγιο, τους δικούς του σκοπούς, τη δική του νοηματοδότηση – όλη αυτήν τη «μικροκουλτούρα» που λέει κι ο Sageman. Σε ουζερί και καφετέριες έγιναν στρατολογήσεις, συζητήθηκαν δολοφονίες, επιθέσεις και χτυπήματα. Σε ζαχαροπλαστεία και κάμπινγκ στηλιτεύθηκαν οι φραγκάτοι, οι Αμερικάνοι, οι εξουσιαστικές δομές κ.λπ. ως υπαίτιοι του κακού. Μέσ’ στην υπόγεια την ταβέρνα, μέσ’ σε καπνούς και σε βρισιές (δείχνει να) έγιναν οι μαζώξεις της 17Ν, από ανθρώπους σαν εσένα κι εμένα. Δικαιούμαστε να υποθέσουμε ότι η 17Ν (ή έστω τα νεότερα μέλη της) υπήρξε μια παρέα που πήρε τον εαυτό της πολύ στα σοβαρά; Ένα σύνολο αποξενωμένων ανθρώπων, που αντιγύρισαν στην Ελλάδα κάτι από το δηλητήριο που τους είχε κεράσει; Δεν ξέρω, πολύ πιθανό και να δικαιούμαστε, εσύ τι λες;

Επειδή όμως η Ιστορία επαναλαμβάνεται ως φάρσα, μετά τη 17Ν ανέλαβε τη σκυτάλη της τρομοκρατίας η Συνωμοσία Πυρήνων της Φωτιάς (τι κακόγουστη ονομασία! Σαν τίτλος ελληνικού ρομάντζου από τις εκδόσεις Λιβάνη, «Εκατόμβη Μεθυσμένων Αστεριών στη Χαραυγή του Έρωτα», το νέο μυθιστόρημα της Κάλης Καρατζά, κάτι τέτοιο). Είδα, μέσω Buzz, αυτό το άρθρο του Βήματος με τις καταθέσεις των γονιών των υπόπτων. Εδώ οφείλουμε να κρατήσουμε επιφυλάξεις, δεν έχει αποδειχθεί ότι οι συλληφθέντες ήταν πράγματι αυτοί που έβαλαν τις βόμβες και τους εμπρηστικούς μηχανισμούς που αποδίδονται στην οργάνωση. Υπό αυτήν την προϋπόθεση και όσο μπορεί να σκιαγραφηθεί κάτι, φαίνεται ότι δεν διαψεύδεται το μοντέλο: γόνος μεσαίας τάξης – εξωτερικά δεν του λείπει τίποτα σημαντικό – αισθάνεται τη ζωή του άδεια – συγχρωτίζεται στην κατάλληλη παρέα – αναλαμβάνει δράση κατά της κοινωνίας στη βάση ενός ακραίου σεναρίου. Μέχρι εδώ και με πολλές επιφυλάξεις, δε μας παίρνει προς το παρόν να πούμε περισσότερα.

Οπότε;

Ένα φάντασμα πλανιέται πάνω από τη Δύση, το φάντασμα της τρομοκρατίας. Κατηγορήθηκαν γι’ αυτό διάφορες ακραίες ιδεολογίες, θρησκευτικές και πολιτικές, όμως ψυχανεμίζομαι, μαζί με τον Marc Sageman, ότι έχουμε πάρει λάθος δρόμο στις ερμηνείες μας. Το πρόβλημα δεν είναι ακριβώς ο ισλαμικός φονταμενταλισμός ούτε ο μαχητικός αριστερισμός. Ακραίες ιδεολογίες υπάρχουν παντού – αν θεωρείτε, λόγου χάρη, ότι ο Βουδισμός, αυτή η εκλεπτυσμένη θρησκεία της εσωτερικής και εξωτερικής ειρήνης, δεν είναι δυνατόν να έχει επιθετικές συνιστώσες, τότε δεν έχετε ακούσει για τον Βουδισμό Νιχιρέν στην Ιαπωνία ούτε για το ρεύμα Χόα Χάο στο Βιετνάμ. Αλλά και για να πάμε στον τόσο αγαπημένο στη Δύση θιβετιανικό Βουδισμό, δεν έχετε ακούσει για τους περίεργους τύπους της παράδοσης Σουγκντέν και την ΝΚΤ. Επίσης, αν θεωρείτε ότι ο Βουδισμός δεν έχει υπάρξει ποτέ ιμπεριαλιστικός και σταυροφορικός, δεν έχει βάψει ποτέ τα χέρια του στο αίμα, τότε δεν έχετε διαβάσει την ιστορία της Βιρμανίας. Μια χαρά μπορεί κι ο Βουδισμός να γίνει το ιδεολογικό οπλοστάσιο εθνικιστών ή να δώσει υλικό για μανιφέστα τρομοκρατών, όπως μπορεί και ο Χριστιανισμός και η οικολογία κ.λπ.

Δεν υπάρχουν αρχετυπικές ιδεολογίες, απομονωμένες σε κάποιο καθαγιασμένο ύψος, αλλά συγκεκριμένοι άνθρωποι μέσα σε υπαρκτές καταστάσεις, που υιοθετούν ορισμένες ιδεολογίες ανάλογα με τις ανάγκες τους, τις προσαρμόζουν, τις παραλλάσσουν, τις μεταλλάσσουν, ενίοτε τους αλλάσσουν και τα φώτα. Οι ιδέες είναι οι φορείς τους. Και το θέμα δεν είναι η ιδεολογική ακρότητα, αλλά το γόνιμο έδαφος που καλοδέχεται τον σπόρο της. Ορισμένοι άνθρωποι ξαφνικά αρχίζουν να βρίσκουν ελκυστική την εξάγνιση του κόσμου από τα μιάσματα. Η ιδεολογία έρχεται σε δεύτερο χρόνο, να δώσει το σενάριο στις αμοντάριστες σκηνές των εσωτερικών παρορμήσεων.

Δεν πολυσυμπαθώ τον Τζίμη Πανούση, όμως εδώ μου έρχεται στο μυαλό ένας στίχος του: μικροαστοί, θα σας φάνε τα παιδιά σας. Και μαζί με σας θα φάνε και τον επιβάτη στο μετρό της Μαδρίτης, στο λεωφορείο του Λονδίνου, τον τουρίστα στο Μπαλί, τον Θάνο Αξαρλιάν, τον Νατζαφί που ψάχνει στα σκουπίδια, τον τυχαίο περαστικό, όποιον πάρει ο χάρος. Κάτι δεν πάει καθόλου καλά στο δυτικό Κοινωνικό Συμβόλαιο, οι συνταγές που παρέχει – να κάνεις μια καλή δουλειά, να βρεις ένα καλό κορίτσι, είναι ωραίο να έχεις το δικό σου σπίτι, να μάθεις πιάνο, να κάνεις οικογένεια, να εξασφαλίσεις τη σύνταξή σου κ.λπ. – οδηγούνε πολλούς ανθρώπους σε υπαρξιακό αδιέξοδο. Κάποιοι λίγοι από αυτούς, έχουν επιπλέον και ακαθόριστες καταστρεπτικές παρορμήσεις. Άμα πέσουν στην κατάλληλη παρέα, οι παρορμήσεις αυτές αλληλοενισχύονται, μέχρι να γίνουν πράξη.

Τελικά, οι λέξεις δε βοηθάνε, το «τρομοκρατία» είναι λίγο σαν το «Τζακ ο Αντεροβγάλτης»: ένα αμήχανο όνομα που δίνουμε σ’ ένα φαινόμενο, το οποίο ξεπερνάει την κατανόησή μας, απλώς και μόνο για να το αποκαλούμε κάπως, να του βάλουμε έναν τίτλο. Μήπως η 17Ν, η αλ Κάιντα, οι Πυρήνες κ.λπ. είναι σαν την όξινη βροχή, ένα τοξικό παραπροϊόν του σύγχρονου τρόπου ζωής; Που δημιουργείται από την αδυναμία της Δύσης να προσφέρει νόημα και αίσθηση ταυτότητας;