Παραγωγή Προφητών

Δραματικές εκκλήσεις αμέτρητων αναγνωστών με ικετεύουν να ξαναπαίξω λίγο Ρουσσώ, κάποιο καινούργιο κομμάτι από αυτόν τον καλλιτέχνη που αγαπήθηκε τόσο παθιασμένα. Ο λαός θέλει, ο Ηλίας μπορεί. Το σημερινό κείμενο είναι μία παλιότερη σειρά σκέψεων που έμεινε ημιτελής• αν κάποιος την κρίνει ενδιαφέρουσα και θέλει να την ερευνήσει περισσότερο, πολύ ευχαρίστως.

Είχαμε πει εδώ ότι αναπόσπαστο στοιχείο στην πολιτική θεωρία του Ρουσσώ, όπως περιγράφεται στο Κοινωνικό Συμβόλαιο (αλλά και στο ημιτελές Στοχασμοί για την Κυβέρνηση της Πολωνίας, 1771), είναι η δράση ενός χαρισματικού νομοθέτη:

«Στα σύγχρονα έθνη δεν υπάρχουν νομοθέτες [legislators], μόνο νομοπαρασκευαστές [law-makers]. Πόσο μεγάλη η διαφορά από την περίπτωση του Μωυσή, για παράδειγμα, που έδωσε στον εβραϊκό λαό πολιτικό χαρακτήρα, έθιμα και ελευθερία η οποία κράτησε 5.000 χρόνια, συμπεριλαμβανομένης και της διασποράς. Ο Λυκούργος δίδαξε στους Σπαρτιάτες την αγάπη για την πατρίδα τονίζοντας τους νόμους, τα αθλήματα, τις γιορτές και τις ερωτικές τους πρακτικές. Εν ολίγοις, όλοι οι αρχαίοι νομοθέτες προσπάθησαν να σφυρηλατήσουν δεσμούς που θα έδεναν τους πολίτες με την πατρίδα και μεταξύ τους».

Ο Ρουσσώ, δηλαδή, θαύμαζε τους αρχαίους νομοθέτες που άφησαν ένα εντονότερο ίχνος στις κοινωνίες τους, πέρα από την απλή θέσπιση κάποιων νόμων. Ο Μωυσής όμως κι ο «μέγας Λυκούργος» (έκφραση του Ρουσσώ) υπήρξαν νομοθέτες που το έργο τους συνδέθηκε με κάποια θεϊκή αυθεντία• έναν παρόμοιο ρόλο έπαιξαν και ο Μωάμεθ με τον Ζωροάστρη, οι οποίοι πάντως είναι λογικό να μην υπήρξαν αντικείμενα θαυμασμού για τον Ρουσσώ.

Το επόμενο βήμα είναι να αναρωτηθούμε ποιοι νομοθέτες αποκτούν χροιά ιερότητας και ποιοι απομένουν απλοί «νομοπαρασκευαστές».

Ο Max Weber αντιμετώπισε το ίδιο θέμα, κάνοντας μία παρόμοια διάκριση ανάμεσα σε «νομοθέτες» (με τη χαρισματική έννοια) και σε «επιδικαστές διαφορών» (arbitrators, δίνει παράδειγμα το ρόλο του podesta στα μεσαιωνικά ιταλικά κράτη). Απ’ ό,τι φαίνεται, και οι δύο στοχαστές πρόσεξαν τους θρυλικούς νομοθέτες, ο Weber όμως έφτασε εκεί που ο Ρουσσώ δεν είχε φανταστεί: «Γενικώς, οι [χαρισματικοί] νομοθέτες κλήθηκαν στο αξίωμά τους όταν παρουσιάστηκαν κοινωνικές εντάσεις ανάμεσα σε διαφορετικές κοινωνικές τάξεις» (έμφαση του συγγραφέα). Ισχύει και ο αντίστροφος κανόνας, ότι οι επιδικαστές διαφορών διαιτήτευσαν, κατά κανόνα, σε ανταγωνισμούς εντός του ίδιου κοινωνικού στρώματος. Ο Weber καταλήγει στο εξής συμπέρασμα: «το καθήκον των νομοθετών ήταν να επιλύσουν τις διαφορές ανάμεσα στα κοινωνικά στρώματα και να δημιουργήσουν ένα νέο ιερό νόμο αιώνιας αυθεντικότητας». Όταν, δηλαδή, επικρατούσε κοινωνική αναταραχή από κάποιο στρώμα που αποκτούσε δύναμη και διεκδικούσε μία ανώτερη βαθμίδα στην κοινωνική κλίμακα, τότε η αναδιάταξη γινόταν μέσω ενός θεϊκού/ιεροποιημένου απεσταλμένου που παρουσίαζε τις προδιαγραφές της καινούργιας κοινωνικής διευθέτησης ως ιερές απαιτήσεις.

Λοιπόν, η δική μου σκέψη είναι: μήπως ισχύει και το αντίστροφο; Μήπως, δηλαδή, όπου βρίσκουμε κάποιον θρυλικό προφήτη, Μεσσία, θεϊκή ενσάρκωση, άβαταρ του Βισνού κ.λπ., θα πρέπει να ψάχνουμε ιστορικά για την κοινωνική ανακατάταξη που συντελέστη παράλληλα με την εμφάνισή του; Ας δούμε μερικούς από αυτούς:

- Λυκούργος. Τίποτα δεν είναι ξεκάθαρο γι’ αυτό το αμφισβητούμενο πρόσωπο και το γεγονός ότι σε κάποια μέρη της Πελοποννήσου λατρευόταν θεός με το ίδιο όνομα, περιπλέκει ακόμα περισσότερο τα πράγματα. Πάντως γύρω στο 800 π.Χ. έγινε μία μεγάλη κοινωνική ανακατάταξη στη σπαρτιατική κοινωνία. Η πόλη, που μέχρι τότε φαίνεται να είχε εμπορικό χαρακτήρα, στρατιωτικοποιήθηκε καθώς κάποια κατώτερα στρατιωτικά στρώματα ήρθαν στην εξουσία και επικράτησαν επί της προηγούμενης άρχουσας τάξης. Οι μεταρρυθμίσεις που επεβλήθησαν φέρουν τη σφραγίδα του Λυκούργου, ο οποίος φυσικά έλαβε και σχετική θεϊκή συγκατάθεση από το Μαντείο των Δελφών.

- Μωάμεθ. Οι Άραβες ήταν έμποροι της ερήμου πριν εμφανιστεί ο Προφήτης. Το Ισλάμ όμως με τις μεταρρυθμίσεις του άλλαξε το χαρακτήρα των αραβικών πληθυσμών· έκανε τη ζωή δύσκολη στους επιχειρηματίες και τους κερδοσκόπους (απαγόρευση του τόκου) και δημιούργησε τις προϋποθέσεις ώστε ο μόνος δρόμος πλουτισμού για κάποιον να γίνει ο στρατός: πολέμα και πάρε γη στις κατακτημένες περιοχές.

- Ζωροάστρης. Μπορεί και να μην υπήρξε ποτέ, πάντως η θρυλική μορφή του έπαιξε καθοριστικό ρόλο για την ιερατική καθιέρωση της κάστας των Μάγων στην αρχαία Περσία, κατά τη δυναστεία των Αχαμενιδών.

- Σαμουήλ. Όχι μόνο βοήθησε το λαό του Ισραήλ να επιστρέψει στο Θεό, όχι μόνο ήταν ο ηγέτης του στη νίκη επί των Φιλισταίων, αλλά δημιούργησε και ένα καινούργιο πολίτευμα: ο προφήτης Σαμουήλ υπήρξε ο φορέας της θεϊκής συγκατάθεσης για τη βασιλεία του Σαούλ και του Δαβίδ. Μετά από αυτόν, ο λαός του Ισραήλ είχε πλέον βασιλιά.

- Μωυσής. Δε χρειάζεται να πούμε πολλά. Ο ηγέτης της Εξόδου, ο πιο πράος άνθρωπος επάνω στη γη, ήταν αυτός που προσέφερε ανεξάρτητη πολιτική υπόσταση στους Εβραίους. Πήρε τους υπαλλήλους των Αιγυπτίων και τους έκανε κράτος.

- Σίβυλλες. Υπήρξαν πολλές και έπαιξαν διάφορους ρόλους, όμως αρκετές από αυτές (όπως η Κυμαία Σίβυλλα) έδωσαν πολύ βολικούς χρησμούς για την έλευση του μελλοντικού Σωτήρα, για τις μελλοντικές κατακτήσεις του Μ. Αλεξάνδρου κ.α. Κάθε φορά που ερχόταν μία νέα τάξη πραγμάτων, όλο και κάποιος σχετικός σιβυλλικός χρησμός θα ανακαλυπτόταν.

Η ιεροποίηση κάποιων ξεχωριστών ανθρώπων και η σύνδεσή τους με το θείο μοιάζει να είναι διαχρονικό χαρακτηριστικό των προνεοτερικών κοινωνιών (κατά τη νεότερη εποχή, ο «θεός» έχει αντικατασταθεί με το «έθνος» στο πολιτικό επίπεδο). Υπάρχουν όμως συγκεκριμένοι πολιτικοί μηχανισμοί που τακτικά δημιουργούν προφήτες: για να παραχθεί ηλεκτρικό ρεύμα, πρέπει να υπάρχει διαφορά δυναμικού• για να παραχθούν ιεροί απεσταλμένοι, πρέπει να υπάρχει κοινωνική διαφορά δυναμικού.