Η Δημιουργική Λογιστική Της Επιστήμης

Μια απρογραμμάτιστη ανάρτηση με αφορμή τη σχετική συζήτηση στο Buzz. To θέμα που τέθηκε ήταν μια έρευνα – του πανεπιστημίου Duke απ’ ό,τι καταλαβαίνω – που συνέδεε το IQ με την εντατική χρήση κάνναβης και αναπαρήχθη σε πολλά Μέσα με ανακριβείς τίτλους (παράδειγμα Α, παράδειγμα Β), ενώ συγκέντρωσε και αρκετές κριτικές (παράδειγμα Γ, παράδειγμα Δ, παράδειγμα Ε). Ε, ναι... αρχίζει να διαφαίνεται ένα pattern, δείξε μου τον φίλο σου να σου πω ποιος είσαι: σκουπιδο-ΜΜΕ όπως το Fox News και η Daily Mail αναπαράγουν ενθουσιωδώς την έρευνα και μάλιστα διαστρεβλώνοντας τα πορίσματά της, ενώ σοβαρότερα ΜΜΕ (σίγουρα η Huffington Post και το Time δεν είναι Fox News, ούτε ο Guardian είναι Daily Mail) κρατάνε πιο κριτική στάση και την ψειρίζουν.

Τα βασικά πορίσματα των ερευνητών ήταν ότι: 1) η εντατική και μακροχρόνια χρήση κάνναβης μειώνει το IQ, 2) άπαξ και το ξεκίνησες σε εφηβική ηλικία, δεν θα ξανακερδίσεις το χαμένο σου IQ ακόμα κι αν αργότερα το κόψεις, 3) αν το ξεκίνησες όμως σε μεγαλύτερες ηλικίες και το κόψεις, μπορεί να ανακάμψεις, 4) οπότε λοιπόν, μήπως η κάνναβη έχει νευροτοξικά αποτελέσματα στον υπό ανάπτυξη εφηβικό εγκέφαλο; Η έρευνα (η οποία βρίσκεται όλη εδώ, μπορείτε να τη μελετήσετε κι εσείς) ήταν απάντηση σ’ αυτήν την παλαιότερη καναδική έρευνα ως προς το IQ και την κάνναβη, η οποία κατέληγε στα αντίθετα πορίσματα: 1) η βαριά χρήση κάνναβης μειώνει μεν το IQ αλλά, 2) όσοι το κόβουν, ξανακερδίζουν τις χαμένες τους μονάδες. Νομίζω ότι μπορούμε να περιμένουμε σε μερικά χρόνια να βγει μία τρίτη έρευνα που θα αποδεικνύει ότι όχι, τελικά η κάνναβη δεν μειώνει ανεπανόρθωτα το IQ των εφήβων χρηστών, η οποία θα απαντηθεί από μια τέταρτη έρευνα αργότερα που θα αποδεικνύει ότι ναι, τελικά η κάνναβη το μειώνει ανεπανόρθωτα κ.λπ. Το ερώτημα εδώ είναι: Μπορείς να λες ψέματα με τη Βιολογία; Η Επιστήμη είναι στρατευμένη; Ας δούμε κάποιες παρατηρήσεις:       

1. Τι Είν’ Αυτό Που Το Λένε IQ;
Ξεκίνησε στην Ευρώπη τέλη του 19ου αιώνα με σκοπό, τότε, να προσδιοριστεί η νοητική καθυστέρηση των παιδιών. Στην πορεία του 20ου αιώνα, η σύλληψή του άλλαζε συνεχώς, άρα κι ο σκοπός του: κατά καιρούς και ανάλογα με τους ερευνητές, το IQ θεωρήθηκε ότι προσδιόριζε είτε την καθυστέρηση είτε την ευφυΐα είτε τους «σκάρτους» ανθρώπους. Ω, ναι: ευγονική.

Το IQ έχει βρώμικη ιστορία. Στο διάστημα του μεσοπολέμου κυρίως, αλλά και μετά τον πόλεμο μέχρι αρχές δεκαετίας του ‘70, υπήρξε υπεύθυνο για πολλές καταναγκαστικές στειρώσεις στις ΗΠΑ, τον Καναδά και την Ευρώπη. Όποιος θέλει να ψυχοπλακωθεί, μπορεί να διαβάσει ονλάιν το The Sterilization of America και το Race and Membership in American History. Ήταν πολύ της μόδας τότε ο καθαρισμός της ράτσας από τα μιάσματα και, όλως παραδόξως, οι μειονότητες ήταν κυρίως αυτές που έβγαιναν «καθυστερημένες» στα τεστ IQ, καθώς και διάφοροι άλλοι άτυχοι (π.χ. άστεγοι, πόρνες, επιληπτικοί).

Αυτά τα τεστ λοιπόν έχουν αμαρτωλό παρελθόν. Ήταν κομμένα και ραμμένα στα μέτρα της (λευκής) μεσαίας τάξης, που δουλεύει 09:00–17:00 σε γραφείο, έχει βγάλει ένα πανεπιστήμιο, κι η εργασία της έχει να κάνει με αφηρημένες έννοιες, όχι με κατσαβίδια και φτυάρια• η βιολογική πιστοποίηση ανωτερότητας όλων αυτών που δεν χρειάζεται να ιδρώνουν από το πρωί ως το βράδυ για το μεροκάματο. Σήμερα, βέβαια, δεν υποβάλλουμε τους «καθυστερημένους» σε καταναγκαστική στείρωση, μήπως όμως συνεχίζουμε να βιολογικοποιούμε την κοινωνική διαστρωμάτωση; Μήπως, με τα διάφορα τεστ IQ, βλέπουμε «νευροτοξικές επιδράσεις στον υπό ανάπτυξη εφηβικό εγκέφαλο», εκεί που θα έπρεπε να δούμε την κοινωνία με τις ασυμμετρίες της; Μήπως είμαστε στη θέση της Φανής Χαλκιά που μιλούσε το 2004 για το «ελληνικό DNA», δηλαδή εμφανίζουμε απίθανους βιολογικούς παράγοντες για να αποφύγουμε τους κοινωνικούς παράγοντες; (ή και τους χημικούς παράγοντες, στην περίπτωση Χαλκιά).

2. Από Τι Υποτίθεται Ότι Εξαρτάται Το IQ;
Η σωστή ερώτηση εδώ είναι «με τι (υποτίθεται ότι) συσχετίζεται το IQ», καθότι η φορά της αιτιότητας δεν είναι προφανής. Σε όλα τα παρακάτω, δεν είναι σαφές αν η κότα έκανε τ’ αυγό ή το αυγό την κότα (ή αν υπάρχει κάποιος τρίτος παράγοντας που επηρεάζει και τα δύο). Δηλαδή, η μουσική παιδεία φέρνει καλύτερες IQ επιδόσεις ή αυτοί που έχουν καλύτερες IQ επιδόσεις έλκονται από τη μουσική; Ή μήπως υπάρχει κάποιος τρίτος παράγοντας που συντείνει και στη μουσική παιδεία και στις επιδόσεις IQ; Οι λευκοί είναι «εξυπνότεροι» από τους μαύρους ή πλουσιότεροι; Λοιπόν, το IQ θεωρείται ότι συσχετίζεται:
1) Με το μπόι• μπορεί να είναι γάτα ο κοντός με τη γραβάτα, ο ψηλός όμως τα καταφέρνει καλύτερα στα τεστ IQ, άρα και οι άντρες σε σχέση με τις γυναίκες. 
2) Με τη φυλή• στις ΗΠΑ, οι λευκοί έχουν καλύτερες IQ επιδόσεις από τους μαύρους και τους λατίνους (κι οι ασιάτες, τις καλύτερες όλων).
3) Με τη μουσική παιδεία. 
4) Με τη διατροφή, τη διάρκεια βρεφικού θηλασμού, την περιφέρεια της κεφαλής, τη διατροφή της μητέρας κατά την εγκυμοσύνη κ.α. 
5) Με το κοινωνικό περιβάλλον (εδώ, κεφάλαιο IV). Τι ακριβώς σημαίνει αυτό; Περίπου... τα πάντα! Αν ζεις σε αστικό περιβάλλον ή όχι, αν κάνεις χειρωνακτική εργασία ή όχι, αν έβγαλες μόνο τη βασική εκπαίδευση ή συνέχισες, αν το οικογενειακό σου περιβάλλον ήταν ήρεμο, χαώδες, αγχώδες κ.λπ. 
6) Με την αριστεροχειρία – συγνώμη, άκυρο! Είναι παλιά δοξασία αυτή, η νεότερη δοξασία μιλάει για μόνο μια μονάδα παραπάνω διαφορά, δεν τη θεωρούμε σημαντική. 
7) Με τα e-mail και τα μηνύματα στο κινητό – α, όχι ακριβώς, τελικά αποφασίστηκε ότι είναι πιο περίπλοκα τα πράγματα 
8) Υποτίθεται ότι υπάρχουν και απροσδιόριστοι κληρονομικοί παράγοντες, καθώς και ποιος ξέρει τι άλλο.

Εντάξει, κάπου πια έχω δικαίωμα να αμφιβάλλω για την όλη κατασκευή του IQ. Όταν συσχετίζεται με τόσους πολλούς, απρόβλεπτους και ανεξέλεγκτους παράγοντες, πώς να πάρω στα σοβαρά μια οποιαδήποτε έρευνα; Είμαι σίγουρος ότι κι ο Πειραιώς Σεραφείμ θα έχει μια μελέτη που συσχετίζει το IQ με το μποζόνιο Χιγκς. Εδώ, δηλαδή, μπορεί να γίνει βάσιμη κριτική σε οποιαδήποτε έργασία για το IQ: έλεγξες αν τα υποκείμενα στα δύο γκρουπ σου έχουν παρόμοια κατανομή ύψους; Αν έχουν παρόμοια επαγγέλματα; Αν έχουν εκτεθεί σε παρόμοια μουσική, έχουν δει περίπου τις ίδιες ταινίες, έχουν διαβάσει περίπου τα ίδια βιβλία, έχουν την ίδια περιφέρεια κεφαλής, έκοψαν τον βρεφικό θηλασμό σε παρόμοια ηλικία, είχαν παρόμοιες ερωτικές εμπειρίες και σχέσεις, έπαιξαν ή δεν έπαιξαν παρόμοια αθλήματα, έκαναν ή δεν έκαναν τα ίδια ταξίδια στο εξωτερικό, εκτέθηκαν ή δεν εκτέθηκαν στις ίδιες κουλτούρες κ.λπ.; Αν όχι, τότε τυπικά τα αποτελέσματα της έρευνάς σου δεν πρέπει να θεωρηθούν έγκυρα, ίσως να έχουν επηρεαστεί («μολυνθεί») από κάποιον άλλο παράγοντα.

Για όσους ξέρουν και λίγη αλχημεία, να επισημάνω ότι δεν μπορείς να κάνεις τεστ υποθέσεων σε τέτοιες συνθήκες. Δηλαδή, δεν έχεις δικαίωμα να απορρίψεις τη μηδενική υπόθεση, τη στιγμή που υπάρχουν τόσοι confounding factors.

Παρόλα αυτά, υπάρχει ένας τρόπος να κάνεις «Επιστήμη» ακόμα και υπό τέτοιες συνθήκες: να ξεκινήσεις εκ των προτέρων με αυτό που σκοπεύεις ν’ αποδείξεις, και να μαγειρέψεις τους ορισμούς και τη μεθοδολογία σου έτσι ώστε, όλως παραδόξως, να καταλήξεις εκεί που θέλεις. Το έκανε κι ο Σημίτης, λέγεται «δημιουργική λογιστική».

Δηλαδή, υποτίθεται ότι Επιστήμη σημαίνει: ανεξάρτητοι ερευνητές που καταλήγουν σε παρόμοια αποτελέσματα και κάπως ενισχύουν ο ένας τον άλλον. Υποτίθεται επίσης ότι οι ανεξάρτητοι ερευνητές δουλεύουν με παρόμοια μεθοδολογία και ορισμούς. Όμως εδώ μοιάζει ότι ο καθένας δουλεύει και με τον τρόπο που τον βολεύει. Παραδείγματα:

- Η καναδική έρευνα (74 υποκείμενα) δεν αρκέστηκε σε συνεντεύξεις, έκανε τεστ ούρων στα υποκείμενα για να προσδιορίσει τους καθαρούς στην κάνναβη, τους περιστασιακούς και τους εντατικούς χρήστες. Το τεστ ούρων έδειξε ότι στα 74 υποκείμενα, 2 είπαν ψέματα στη συνέντευξη. Στα 1.037 υποκείμενα της επίμαχης έρευνας του Duke δεν έγινε κανένα τεστ ούρων, μόνο ό,τι δήλωσαν στη συνέντευξη. Σίγουρα θα υπήρχαν και κάποιοι από αυτούς που δήλωσαν ψέματα (το επισημαίνουν κιόλας οι ερευνητές: “validation of cannabis use through laboratory measures could have helped detect cannabis users who did not report use”, σελ. 6). Δεν μπορώ να ξέρω πόσοι, πάντως 2 στους 74 είναι περίπου 28 στους 1.037. Αν ο αριθμός των ψευτών είναι εκεί κοντά, τότε αλλοιώνει πολύ τα αποτελέσματα της έρευνας δεδομένου ότι είχε παρόμοιους αριθμούς εντατικών χρηστών (35 και 38 που διαγνώστηκαν δύο φορές ή τρεις και άνω φορές αντίστοιχα, Πίνακας 1 στη σελ. 2).

- Το τεστ ούρων μού φαίνεται εύλογο και για έναν άλλο λόγο: ούτε ο χρήστης δεν μπορεί να ξέρει πόση τετραϋδροκανναβιδόλη εισέπνευσε. Μπορεί να είχε τρόπο να βρίσκει πραγματική κάνναβη, μπορεί όμως αυτό που του προμήθευαν να ήταν, στην πραγματικότητα, ξεραμένα αγριόχορτα με καθαριστικό ρούχων.

- Οι καναδοί ερευνητές όρισαν τους εντατικούς χρήστες (“current heavy users”) με μέτρο τα 5 τουλάχιστον τσιγάρα/εβδομάδα. Η έρευνα του Duke όρισε την τακτική χρήση κάνναβης (“regular cannabis use”) με μέτρο τα 4 τουλάχιστον τσιγάρα/εβδομάδα (σελ. 7. Εδώ διαβάζω ότι ο Carl Hart του Columbia University κάνει έρευνες με υποκείμενα που καπνίζουν 3 τουλάχιστον τσιγάρα/εβδομάδα. Θα ήταν πιο αξιόπιστοι όλοι τους αν μπορούσαν να συμφωνήσουν σε μια αντικειμενική μέθοδο, αντί να παίρνει ο καθένας ό,τι τον βολεύει. 

- Οι καναδοί ερευνητές έλεγξαν τους εξής παράγοντες που πιθανώς να αλλοιώσουν το αποτέλεσμα (“confounding variables”):
1) Socioeconomic status
2) Education
3) Age and sex
4) Mother's age at the time of the subject's birth
5) Maternal use of cigarettes, marijuana and alcohol during pregnancy
6) Tobacco and alcohol, exposure to secondhand marijuana smoke.

Η έρευνα του Duke έλεγξε τους εξής παράγοντες που πιθανώς να αλλοιώσουν το αποτέλεσμα (σελ. 3):
1) Acute or residual cannabis intoxication
2) Tobacco dependence
3) Hard-drug dependence
4) Alcohol dependence
5) Schizophrenia
6) Education

Κοίταξα από περιέργεια άλλες έρευνες που συσχετίζουν το IQ με κάτι, να δω ποιους παράγοντες ελέγχουν. Αυτοί εδώ, για παράδειγμα (σελ. 1.120):
1) Right-handedness
2) Health
3) Alcoholism
4) Symptoms of brain damage
5) Intrapartum fetal asphyxia
6) Hyperbilirubinemia
7) Epilepsy
8) Heart disease
9) Maternal smoking, alcoholism or drug intake before and during pregnancy
10) Socioeconomic stratum
11) High school graduation
12) Age and sex

Όλα αυτά εμένα μου δημιουργούν την αίσθηση ότι ο καθένας ψάχνει να βρει το κλειδί του εκεί που υπάρχει φως, όχι αναγκαστικά εκεί που το έχασε. Επίσης, δεν με κάνουν να νιώθω σιγουριά για τις έρευνες: τα αρχικά αποτελέσματα μπορεί να ήταν διαφορετικά από αυτά που οι επιστήμονες ήθελαν να βρουν, οπότε στην πορεία επέλεξαν να κρύψουν κάποιους παράγοντες για να βγάλουν τελικά ό,τι τους βολεύει. Η δημιουργική λογιστική της Επιστήμης.

3. Η Τρομοκρατία Της Ευφυΐας 

Ο Stephen Jay Gould είχε κριτικάρει έντονα το IQ, την όλη σύλληψη αυτής της έννοιας, και υποστήριζε ότι πρέπει να τη διαγράψουμε εντελώς – ότι στην ουσία είναι μια μαθηματική κατασκευή που δεν ανταποκρίνεται στην ανθρώπινη πραγματικότητα κι ότι χρησιμοποιείται από τους προνομιούχους για να δικαιολογήσουν και βιολογικά το ανώτερο κοινωνικό τους στάτους. Παρομοίως, ο Richard Nisbett, ψυχολόγος στο University of Michigan, σε μια πρόσφατη ενδελεχή μελέτη που προκάλεσε αίσθηση, υποστηρίζει ότι το IQ είναι θέμα κοινωνίας, όχι βιολογίας. Δηλαδή, ότι οι διαφορές στο IQ τείνουν να εξαφανίζονται όταν οι ερευνητές λαμβάνουν υπόψη τον κοινωνικο-οικονομικό παράγοντα• όταν όμως τον παραλείπουν, τότε εμφανίζονται διαφορές IQ που αποδίδονται κάπου αλλού – όπως με τους ερευνητές του Duke, καλή ώρα, που δεν αναφέρουν τίποτα για την την κοινωνικο-οικονομική κατανομή των χρηστών έναντι των μη-χρηστών. Σίγουρα είχαν όμως τα στοιχεία των υποκειμένων, μπορούσαν να λάβουν υπόψη τους έναν ακόμα «παράγοντα που μπορεί να αλλοιώσει το αποτέλεσμα».

Και στο φινάλε: η συσχέτιση δεν σημαίνει αιτιότητα, αυτό είναι χρυσός κανόνας στις στατιστικές έρευνες. Δεν ξέρεις αν η κότα έκανε τ’ αυγό ή το αυγό την κότα (ή τίποτα από τα δύο). Το αναγνωρίζουν και οι ίδιοι οι ερευνητές, γι’ αυτό και επισημαίνουν τυπικά στη σελ. 5: “The study’s results must be interpreted in the context of its limitations ... although we were able to rule out a set of plausible alternative explanations for the association between persistent cannabis use and neuropsychological functioning ... our data cannot definitively attest to whether this association is causal”. Μετά όμως συνεχίζουν και κάνουν αυθαίρετες υποθέσεις περί «νευροτοξικών αποτελεσμάτων της κάνναβης στον υπό ανάπτυξη εφηβικό εγκέφαλο». Εδώ όμως μπορούμε να έχουμε δύο ερμηνείες:

(Α) Η μακροχρόνια κι εντατική χρήση κάνναβης επιφέρει πτώση του IQ. Αυτοί που ξεκίνησαν στην εφηβεία, χάνουν οριστικά κάποιες μονάδες, ακόμα κι αν αργότερα το σταματήσουν – σε αντιδιαστολή μ’ αυτούς που ξεκίνησαν σε μεγαλύτερες ηλικίες, οι οποίοι έχουν ελπίδα να ξαναβρούν το χαμένο IQ τους.

(Β) Τα παιδιά που απομακρύνονται από το σχολείο είναι κι αυτά που τείνουν να αρχίζουν την τακτική χρήση κάνναβης από την εφηβεία. Αργότερα, τα περισσότερα καταλήγουν σε χειρωνακτικές ή άλλες δουλειές που δεν απαιτούν τις θεωρητικές δεξιότητες των τεστ IQ. Γι’ αυτό, ακόμα κι αν κόψουν την κάνναβη, το εργασιακό τους περιβάλλον δεν τους ωθεί να αναπτύξουν τις θεωρητικές δεξιότητες των τεστ IQ. Αντιθέτως, αυτοί που αρχίζουν την εντατική χρήση κάνναβης σε μεγαλύτερες ηλικίες τείνουν να έχουν συνολικά καλύτερο κοινωνικο-οικονομικό στάτους και να κάνουν δουλειές γραφείου, που απαιτούν θεωρητικές δεξιότητες. Αν το κόψουν, τότε το ίδιο τους το εργασιακό περιβάλλον τούς ωθεί στις θεωρητικές δεξιότητες των τεστ IQ. Κουμπώνει μια χαρά με τα πορίσματα της έρευνας.

Δηλαδή, ενδεχομένως η έρευνα εντόπισε τους blue-collars και τους white-collars ή τους κατοίκους μεγαλουπόλεων και τους επαρχιώτες ή τα υψηλότερα και τα χαμηλότερα εισοδήματα. Εντάξει, εικασία είναι αυτό που κάνω, όμως παρόμοια εικασία είναι και τα «νευροτοξικά αποτελέσματα». Δεν υπάρχει εξαρχής κάποιος λόγος να προτιμηθεί η μία ερμηνεία από την άλλη. Μμμ... όχι, τελικά υπάρχει! Δεδομένου ότι οι διαφορές IQ τείνουν να εξαφανίζονται όταν οι ερευνητές λαμβάνουν υπόψη τον κοινωνικο-οικονομικό παράγοντα, και καθότι οι ερευνητές σίγουρα είχαν κοινωνικά & οικονομικά στοιχεία, απλά επέλεξαν από τους «παράγοντες που μπορεί να αλλοιώσουν το αποτέλεσμα» (confounding factors) μόνο αυτούς που τους συνέφερε. Δηλαδή, είδαν ότι αν ελέγξουν ως προς την Εκπαίδευση, τα πορίσματα της έρευνας γίνονται λιγότερο δραματικά (σελ. 4)• ίσως αν έλεγχαν, για παράδειγμα, και ως προς το Εισόδημα και ως προς το Αστικό ή Μη-αστικό Περιβάλλον, και ως προς τη Χειρωνακτική ή Μη-χειρωνακτική Εργασία, τότε – εικάζω – ότι τα τελικά πορίσματα θα γίνονταν ακόμα λιγότερο δραματικά και θα εξαφανίζονταν εντελώς τα «νευροτοξικά αποτελέσματα». Αυτό ακριβώς που επισημαίνει ο Nisbett. Όμως, το να βλέπεις «νευροτοξικά αποτελέσματα» εκεί που θα έπρεπε να βλέπεις κοινωνική διαστρωμάτωση, το να βλέπεις βιολογία εκεί που θα έπρεπε να βλέπεις κοινωνία, δεν λέγεται, εχμ, ρατσισμός;

(εδώ η σχετική συζήτηση στο Buzz, εδώ και η συνέχεια)