Imagine No Religion (Part I)

Ξεκινώ μια σειρά σκέψεων γύρω από το θέμα της θρησκείας. Πρόκειται για πλίνθους, κεράμους, ατάκτως ερριμμένους κι όχι για συνεκτικό προβληματισμό – πώς να μην είναι έτσι, αφού προέρχονται από τις παρατηρήσεις μου στον εαυτό μου και στους ανθρώπους που συναναστράφηκα. Σε δεύτερη φάση μόνο έπαιξαν ρόλο κάποια σχετικά διαβάσματα που μου άνοιξαν το μυαλό. Συνεχίζω ακόμα να ελπίζω ότι μια μέρα θα ανακαλύψω το κομμάτι του παζλ που θα συμμαζέψει τα ασυμμάζευτα.


1. Εικόνα Σου Είμαι, Κοινωνία, Και Σου Μοιάζω
Κατ' αρχήν, μπορούμε να απομονώσουμε ένα μεγάλο μέρος της διδασκαλίας κάθε θρησκείας από το ιερό του προκάλυμμα. Πίσω από ηθικές, ιατρικές, βιοτικές κ.λπ. προσταγές, κρύβονται κοινωνικές ανάγκες που απλώς ενδύθηκαν μανδύα ιερότητας για να γίνουν σεβαστές. Για παράδειγμα, η θρησκευτικά επιβεβλημένη απαγόρευση της κατανάλωσης χοιρινού κρέατος σε μουσουλμάνους και εβραίους. Διάβαζα εδώ τον κ. Ναΐμ Ελγαντούρ, πρόεδρο της Μουσουλμανικής Κοινότητας της Ελλάδας, που εξηγούσε ότι σύμφωνα με το Κοράνι, “τα γουρούνια δεν είναι για να τα τρώμε, είναι για να καθαρίζουν τη γη από τις ακαθαρσίες”. Αν κάποιος θέλει να μην κοροϊδεύει τον εαυτό του, δε χρειάζεται να καταφύγει σε τέτοιες αντιλήψεις. Στις καυτές κλιματικές συνθήκες της Μέσης Ανατολής, το γεμάτο λίπος χοιρινό κρέας τραβάει τις μύγες σαν μαγνήτης. Πολύ γρήγορα μολύνεται με διάφορα παράσιτα και γίνεται επικίνδυνο προς βρώση. Και σε κείνα τα αρχαία χρόνια που συντάχθηκε το Κοράνι, δεν έφτανε κάποιος να καταλάβει τον κίνδυνο και να τον εξηγήσει στον λαό, “κοιτάξτε, αν σφάξετε κάποιο γουρούνι, θα πρέπει να το καταναλώσετε αμέσως γιατί θα μολυνθεί ταχύτατα από παρασιτικά σκουλίκια”. Ο κόσμος θα αψηφούσε τις προειδοποιήσεις όταν τον κατακυρίευε η λαιμαργία. Χρειαζόταν η επικύρωση από τη θεϊκή αυθεντία, έπρεπε το γουρούνι να είναι εκ φύσεως ακάθαρτο ζώο κι ο ίδιος ο Θεός να απαγορεύσει την κατανάλωση του κρέατός του.


Πάρα πολλές τέτοιες περιπτώσεις μπορεί να βρει κανείς, το παραπάνω ήταν απλώς ένα παράδειγμα. Ως ένα σημείο, οι θρησκείες διαμορφώθηκαν αντανακλώντας τις κοινωνίες στις οποίες απευθύνθηκαν κατά την ιστορική τους διαδρομή. Και συνεχίζουν να διαμορφώνονται ακόμα και σήμερα. Όπως έγραφα παλιότερα εδώ, δεν υπάρχει ένας Χριστιανισμός ούτε μία Ορθοδοξία ούτε καν μία Ελληνική Ορθοδοξία. Άλλη εντελώς η πίστη ενός καλλιεργημένου αστού, σαν τον Γιώργο Σεφέρη, κι άλλη η πίστη της Φραγκογιαννούς ή των φτωχών προσφύγων της προπολεμικής Καισαριανής. Το απαραίτητο βιβλίο εδώ είναι η Κοινωνιολογία της Θρησκείας, η μνημειώδης μελέτη του Max Weber, την οποία έχει ανεβάσει στο internet εδώ ένας γιαπωνέζος καθηγητής τρελαμένος με το έργο του Weber. Αξίζει τον κόπο να αφιερώσετε λίγες μέρες σ' αυτό το έργο (μπορείτε να επικοινωνήσετε και με τον γιαπωνέζο αν έχετε κάποια ιδέα, πρόταση, απορία κ.λπ., ο τύπος απαντάει στα e-mail). O Weber μελέτησε όλο το ιστορικό και αρχαιολογικό υλικό της εποχής του για να γράψει την Κοινωνιολογία της Θρησκείας, πρόκειται για μια δουλειά που δεν έχει όμοιά της. Μπορεί να βρείτε απαντήσεις που ψάχνατε μια ζωή.


2. Η Πέμπτη Εντολή
“Έτρεξα στο δωμάτιο του πατέρα μου. Κατάλαβα ότι αν δε με είχε τυφλώσει το κτηνώδες πάθος, δε θα βασανιζόμουν τώρα για τον αποχωρισμό από τον πατέρα μου σ' αυτές τις τελευταίες στιγμές. Θα έτριβα εγώ τα πόδια του και θα είχε πεθάνει στην αγκαλιά μου ... αυτό το αίσχος του σαρκικού μου πόθου, ακόμη και στην κρίσιμη στιγμή που πέθαινε ο πατέρας μου ... ήταν μια κηλίδα που δεν μπόρεσα ποτέ να σβήσω ή να λησμονήσω”.

Είναι ο Γκάντι που κάνει αυτήν την εξομολόγηση, μόλις δεκαέξι χρονών αλλά ήδη παντρεμένος. Ο νεαρός δεν είχε πολύ χρόνο για τη γυναίκα του• κάθε βράδυ πήγαινε στο δωμάτιο του άρρωστου πατέρα του, τον φρόντιζε και του έτριβε τα πόδια: “Μου άρεσε να τον υπηρετώ. Απ' όσο θυμάμαι, δεν παρέλειψα ούτε μια φορά τα καθήκοντά μου”. Το μοιραίο βράδυ όμως ο θείος του ήρθε και τον αντικατέστησε. Ο νεαρός βιάστηκε να τρέξει στη γυναίκα του – μια φορά είναι τα νιάτα, Μάρω, τις ντροπές παράτα – και να χάσει έτσι την ευκαιρία να παρίσταται στο θάνατο του πατέρα του. Η σεξοφοβία, το σχεδόν εμμονικό μίσος για τον έρωτα, κυνηγούσε κατόπιν τον Γκάντι μέχρι το δικό του θάνατο, αφού του στέρησε τη σημαντικότερη στιγμή της ζωής του. Κάτι που μας φέρνει στο θέμα της ιερότητας των γονέων.

Σε κάθε κουλτούρα αναπτύσσεται μια αυθόρμητη αγάπη & σεβασμός για τους γονείς. Πολύ συχνά, ο σεβασμός αυτός αποτυπώνεται και στο επίσημο θρησκευτικό δόγμα – “τίμα τον πατέρα σου και την μητέρα σου, ήτις είναι εντολή πρώτη με επαγγελία [= με υπόσχεση επίγειας ανταμοιβής], δια να γίνει εις σε καλόν και να είσαι μακροχρόνιος επί της γης”. Όμως η δική μας δυτική εμπειρία δεν έχει καμία σχέση με την ιερότητα που περιβάλλει τους γονείς στο μεγαλύτερο μέρος της Ασίας. Είδαμε πιο πάνω την αφοσίωση του Γκάντι στον πατέρα του και τη βαριά ενοχή με την οποία φορτώθηκε επειδή δεν κατάφερε να είναι παρών στον θάνατό του. Ο κήρυκας της μη-βίας όμως κάθε άλλο παρά μοναδική περίπτωση ήταν στα πλαίσια του Ινδουϊσμού. Ακόμα και σήμερα, η θρησκεία της ινδικής υποηπείρου επιβάλλει τη θεώρηση των γονέων ως σπιτικούς θεούς, με όλα όσα συνεπάγεται αυτό για τα τέκνα: φροντίδα και υπηρεσία, απόδοση τιμών, οικονομική και βιοτική στήριξη, άνευ όρων υπακοή. Η κοινωνική αυτή στάση αποτυπώνεται φυσικά και στα θρησκευτικά κείμενα. Για παράδειγμα, μια ιστορία από τη Μαχαμπαράτα αναφέρει ότι κάποτε ο σοφός Ναράντα έδωσε ένα μάνγκο στον Σίβα και στη σύζυγό του, κι αυτοί αποφάσισαν να το χαρίσουν στα παιδιά τους. Είχαν όμως δύο παιδιά, τον Γκανέσα και τον Μουρούγκα, ενώ το μάνγκο ήταν ένα. Έταξαν λοιπόν το φρούτο σ' αυτόν που θα έκανε τον γύρο του κόσμου και θα επέστρεφε πρώτος. Ο Μουρούγκα ξεκίνησε αμέσως, όμως ο Γκανέσα έκανε το πραντακσινάμ, το παραδοσιακό προσκύνημα με περιφορά, γύρω από τους γονείς του. Αποτέλεσμα: ο Μουρούγκα επέστρεψε από το ταξίδι, μόνο και μόνο για να βρει τον αδερφό του να τρώει το κερδισμένο μάνγκο.

Αλλά και ο Βουδισμός δεν είναι διαφορετικός. Τα παρακάτω λόγια αποδίδονται στον Βούδα (από την Ιτιβουτάκα, ένα από τα βιβλία του Κανόνα Πάλι): 'Brahma' is a designation for mother & father. 'The first devas' is a designation for mother & father. 'The first teachers' is a designation for mother & father. 'Those worthy of gifts' is a designation for mother & father. Οι περισσότεροι φίλοι μου στην Ταϊλάνδη (Βουδισμός Τεραβάντα) έχουν επάνω τους φυλαχτά με λίγες τρίχες από τα μαλλιά της μητέρας τους και λίγες κλωστές από το πουκάμισο του πατέρα τους, “για καλή τύχη”. Όλοι πάντως οι Ταϊλανδοί φροντίζουν τους γονείς τους και τους στηρίζουν οικονομικά. Νέοι άνθρωποι που θυσιάζουν τη ζωή τους, δουλεύουν σαν σκυλιά κι αναβάλλουν το γάμο τους, τις σπουδές τους, την καριέρα τους, προκειμένου να γηροκομούν και να στέλνουν κάθε μήνα χρήματα (μιλάμε για σημαντικά ποσά) στους ηλικιωμένους γονείς.

Μήπως όμως το Ισλάμ διδάσκει κάτι διαφορετικό; Όχι, φυσικά, αφού ο ίδιος ο Αλλάχ πρόσταξε: “Να συμπεριφέρεσαι με καλοσύνη στους γονείς σου υπακούοντάς τους. Αν ο ένας ή και οι δύο γεράσουν, να μην τους πεις ούτε ουφ, να μην τους απαρνηθείς και να τους μιλάς πάντα με λόγια ευγενικά και όμορφα” (από τη Σούρα 17), ενώ η ανυπακοή προς τους γονείς θεωρείται fahsha, δηλαδή ανήθικη/διεφθαρμένη πράξη, την οποία υπαγορεύει ο Σατανάς.

Ίσως δεν είναι παρακινδινευμένη η δήλωση ότι η ιερότητα των γονέων υπήρξε κανόνας σχεδόν σε όλους τους λαούς της Ιστορίας. Ακόμα και στις Ευμενίδες του Αισχύλου βρήκα μια αναφορά: “Προς τάδε τις τοκέων σέβας ευ προτίων”, το οποίο πρέπει να σημαίνει: “Οπότε ο καθένας ας αποδίδει τιμές στους γονείς” (διορθώστε με αν έκανα λάθος). Ακόμα και στη χώρα μας μέχρι τα χρόνια του '50, νομίζω ότι ο σεβασμός στους γονείς ήταν αδιαπραγμάτευτος, ο λόγος τους προσταγή, κανείς δεν έτρωγε στο τραπέζι μέχρι να καθίσει ο πατέρας, τα παιδιά ζητούσαν την ευχή της μάνας πριν από κάθε ταξίδι κ.λπ. Τι το διαφορετικό έχουμε όμως εμείς, οι σύγχρονοι δυτικοί και διαφέρουμε από όλους αυτούς τους λαούς; Μήπως ανώτερη μόρφωση, δημοκρατία, επιστήμη & τεχνολογία, κίνημα του rock 'n roll ή κάτι ανάλογο; Τίποτα από αυτά, κατά τη γνώμη μου. Διαφέρουμε επειδή έχουμε κάτι άλλο:

Σύνταξη.

Κρίνω πως αυτό είναι το τέχνασμα που βρήκαν διαχρονικά οι κοινωνίες για να προστατεύουν τα ανήμπορα ηλικιωμένα μέλη τους: τη θρησκευτικά αποτυπωμένη ιερότητα των γονέων. Σε παλιότερες εποχές, όταν δεν υπήρχαν γηροκομεία, ΚΑΠΗ, οίκοι ευγηρίας και κοινωνική ασφάλιση, οι ηλικιωμένοι γονείς, που πλέον δεν μπορούσαν να εργαστούν και να αυτοεξυπηρετηθούν, στηρίζονταν στη βιοτική φροντίδα των τέκνων. Και φαίνεται πως η πηγαία αγάπη δεν ήταν αρκετή, έπρεπε ο ίδιος ο Θεός να προστάξει τη μέριμνα προς τους γονείς, αλλιώς τα παιδιά έτειναν να δίνουν προτεραιότητα στη δική τους ζωή παρά να παρίστανται στο γέρο και στη γριά. Η σημερινή κατάσταση στην Ταϊλάνδη και σε πολλές άλλες χώρες της Ασίας είναι απαράδεκτη για τα δικά μας δεδομένα. Ζευγάρια που τεκνοποιούν με υστεροβουλία, για να έχουν μια νοσοκόμα στα γεράματά τους. Παιδιά ως 18ετή συνταξιοδοτικά προγράμματα (και 17ετή και 16ετή...). Νέοι που μαθαίνουν να θεωρούν ηθικό και θρησκευτικό καθήκον την οικονομική στήριξη των γονέων – όχι μόνο να το κάνουν με προθυμία αλλά να τους αρέσει κιόλας. Για τα δικά τους δεδομένα, απαράδεκτο θα ήταν εκείνο τα κόμικ του Αρκά με τα σπουργίτια. Για να αλλάξει αυτή η νοοτροπία, δε φτάνει η διαφώτιση ή η μόρφωση – όχι σε μια χώρα όπως η Ταϊλάνδη με υποτυπώδες, σχεδόν ανύπαρκτο, εθνικό σύστημα κοινωνικής ασφάλισης. Όχι, ο Μάρξ είχε δίκιο, το ιδεολογικό εποικοδόμημα έπεται της οικονομικής βάσης, απαιτείται κάτι παραπάνω. Απαιτείται σύνταξη. ΙΚΑ.

to be continued