Το Συμβόλαιο Της Βίας

Μπορεί να διαφωνούμε, αλλά δε σε βρίσω κιόλας• μπορεί να αλληλοβριζόμαστε, αλλά δε θα σε χτυπήσω κιόλας• μπορεί να έχουμε πιαστεί στα χέρια και να δερνόμαστε, αλλά δε θα σε σκοτώσω κιόλας• θα σε σκοτώσω.

Αυτές είναι οι τρεις κατηγορίες της βίας που διακρίνω, τρεις αποχρώσεις που συνθέτουν το φάσμα της επιθετικότητας. Λεκτική βία (βρισιές, απειλές, προσβολές, κατάρες, υψηλός τόνος φωνής) που επιφέρει συναισθηματικά πλήγματα στον αντίπαλο ή περιορίζεται σε συμβολικό – προειδοποιητικό επίπεδο, φυσική βία (χτυπήματα, γροθιές, κλωτσιές κ.λπ.) που επιφέρει σωματικά πλήγματα στον αντίπαλο, και υπαρξιακή βία (φόνος), με την έννοια ότι εκμηδενίζει τον αντίπαλο, του στερεί ακόμα και τη δυνατότητα ύπαρξης. Σε καμία περίπτωση δεν αποτελούν ανθρώπινο χαρακτηριστικό• παρατηρούνται σε όλο το ζωικό βασίλειο, αρχαίες όσο η Πέμπτη και η Έκτη Ημέρα της Δημιουργίας, τότε που ο Θεός εποίησεν παν έμψυχον κινούμενον και παν πετεινόν πτερωτόν και κτήνη και ερπετά. Υπάρχει όμως μία σημαντικότατη διαφορά ανάμεσα στην επιθετικότητα του ανθρώπου και σ’ αυτή των υπόλοιπων ζώων. Πρώτα λίγη ιστορία:

Ο Βασιλιάς Σάκα
Ο John Keegan στο δεύτερο κεφάλαιο του A History Of Warfare μιλάει για τον βασιλιά Σάκα των Ζούλου (θυμάστε την παλιά τηλεοπτική σειρά;) που έγινε θρύλος για τα πολεμικά του κατορθώματα. Οι Ζούλου ήταν κυρίως βοσκοί και πριν από τον βασιλιά Σάκα, η χώρα τους ήταν κατακερματισμένη σε αμέτρητα μικροβασίλεια που συχνά έφταναν σε προστριβές μεταξύ τους. Λοιπόν, ο Σάκα κατάφερε να νικήσει στη μάχη όλους σχεδόν τους αντιπάλους του και να ενώσει υπό την κυριαρχία του ένα τεράστιο μέρος της Ζουλουλάνδης. Πώς τα κατάφερε; Μήπως είχε καλύτερα όπλα, περισσότερους στρατιώτες ή ήταν κάποια στρατηγική ιδιοφυία; Τίποτα από αυτά.

Πριν τον βασιλιά Σάκα, οι μάχες των Ζούλου είχαν ένα τυποποιημένο τελετουργικό. Οι δύο εχθρικές στρατιές συναντιόνταν με ακόντια και ασπίδες στο προκαθορισμένο σημείο και ξεσπούσαν αμέσως σε μία ομοβροντία από βρισιές και προσβολές. Όταν όλοι πλέον είχαν φτιαχτεί για τα καλά, οι στρατιώτες της μίας παράταξης πετούσαν τα ακόντιά τους στους εχθρούς, οι οποίοι έσπευδαν να καλυφθούν με τις ασπίδες τους και τα απέκρουαν. Κατόπιν, γινόταν το αντίστροφο. Στο τέλος, οι στρατιώτες και των δύο πλευρών έπεφταν ο ένας επάνω στον άλλον με ραβδιά, γροθιές και πέτρες, έπεφτε άγριο ξύλο, μέχρι να γίνει φανερό ποιοι είναι οι νικητές και ποιοι οι ηττημένοι.

Οι παραδοσιακές «μάχες» των Ζούλου, λοιπόν, μπορεί να έληγαν χωρίς ούτε έναν νεκρό. Σίγουρα υπήρχαν άφθονα ανοιγμένα κεφάλια, σπασμένα χέρια, πλευρά και μύτες, καμιά φορά μπορεί και να υπέκυπτε κάποιος, εμείς όμως αυτό δε θα το αποκαλούσαμε «μάχη». Το πλησιέστερο αντίστοιχο που μπορώ να σκεφτώ είναι: «σύγκρουση μεταξύ αντίπαλων χούλιγκαν». Κι όμως, μετά από τέτοιες «μάχες» αποφασίζονταν ζητήματα εδαφικής κυριαρχίας ή ακόμα και καθυπόταξης ενός βασιλείου από άλλο. Δεν μπορούμε να το συλλάβουμε εύκολα, γιατί δε συνειδητοποιούμε πόσο τεράστιο ρόλο έπαιζε το κύρος σ’ εκείνες τις κοινωνίες (και παίζει ακόμα, σε όλο σχεδόν τον Τρίτο Κόσμο). Πολύ μεγαλύτερο απ’ ό,τι στις δυτικές μας κοινωνίες.

Shaka Zulu

Τι έκανε ο Σάκα; Πριν ακόμα γίνει βασιλιάς, τότε που απλώς είχε ένα μικρό «στρατιωτικό» σώμα υπό τις διαταγές του, συνέλαβε την ιδέα της μάχης μέχρις εσχάτων. Την πρώτη φορά λοιπόν που οι στρατιώτες του βγήκαν στον πόλεμο, οι αντίπαλοι περίμεναν ότι θα έπαιζαν αυτό το παραδοσιακό παιχνίδι με βρισιές και ξύλο, όμως οι στρατιώτες του Σάκα δεν πήγαν για να παίξουν. Έπεσαν κατευθείαν επάνω στους εχθρούς με λόγχες και ακόντια, και τους πετσόκοψαν. Μέχρι οι υπόλοιποι μικροβασιλιάδες των Ζούλου να καταλάβουν τι συνέβη, ο Σάκα συνέχισε κατά τον ίδιο τρόπο και υπέταξε ένα μεγάλο αριθμό από τα μικροβασίλεια της Ζουλουλάνδης. Ο θρύλος που δημιουργήθηκε αργότερα ήθελε τα πνεύματα του δάσους να του δίνουν μία μαγική λόγχη που τον καθιστούσε ανίκητο στη μάχη κ.λπ. Είχε πράγματι ένα μαγικό όπλο, αυτό όμως δεν ήταν φτιαγμένο από μέταλλο: ήταν η συνειδητοποίηση του αποφασιστικού πλεονεκτήματος που μπορεί να του αποφέρει η μονομερής κλιμάκωση της βίας. Ότι μπορεί να νικήσει εύκολα αν εκπαιδεύσει τους στρατιώτες του για υπαρξιακή βία, τη στιγμή που οι εχθροί θα είναι προετοιμασμένοι απλώς για φυσική βία.

Κάτι λέγαμε όμως για συγκρούσεις μεταξύ αντίπαλων χούλιγκαν.

Η Τεχνική του Βασιλιά Σάκα
Στις 29.03.2007 συνέβη η δολοφονία Φιλόπουλου στην Παιανία, κατά την προσυμφωνημένη σύγκρουση οπαδών Παναθηναϊκού – Ολυμπιακού (ενισχυμένους με 50 οπαδούς του Ερυθρού Αστέρα). Κατόπιν έγιναν τα συνηθισμένα – οι ποδοσφαιρικοί παράγοντες δήλωσαν σοκαρισμένοι, οι πολιτικοί διέπρεψαν στις ανέξοδες αερολογίες, κάποιοι δευτεροκλασάτοι χούλιγκαν καταδικάστηκαν στο δικαστήριο, όλοι στηλίτευσαν τη βία και ευχήθηκαν να μην ξαναχυθεί αίμα εξαιτίας του ποδοσφαίρου. Η εκδοχή που επικράτησε ήθελε και τις δύο ομάδες οπαδών υπεύθυνες για εκείνη τη βία που οδήγησε σε θάνατο. Ήταν όμως;

Οι μαρτυρίες που δημοσιεύτηκαν δίνουν μία διαφορετική εικόνα για το ραντεβού των οπαδών. Οι Παναθηναϊκοί μοιάζει ότι πήγαν στην Παιανία για να ρίξουν ένα τυπικό ξύλο, ενώ οι Ολυμπιακοί γύρευαν κάτι περισσότερο – έτσι φαίνεται, τουλάχιστον. Πρώτα συγκεντρώθηκαν στο Καραϊσκάκη, εκεί «μοιράστηκαν από αρχιχούλιγκαν του Ολυμπιακού … μαχαίρια, λοστοί και άλλα εφόδια για τη μάχη με τους οπαδούς του Παναθηναϊκού» (από εδώ) και παρέλασαν ως την Παιανία οργανωμένα. Με προετοιμασία, οπλισμό και σχέδιο. Καταθέτει ένας 38χρονος οπαδός του Ολυμπιακού για τα γεγονότα: «Αυτοί που πήγαιναν μπροστά μάς ειδοποιούσαν με τα κινητά για το πού έπρεπε να πάμε... για πόλεμο....» Η πομπή κάνει μία στάση στην Αγία Παρασκευή για να οργανωθεί πολεμικά: «Εκεί έφυγαν οι ζητάδες που μας συνόδευαν και βρήκαμε την ευκαιρία να εξοπλιστούμε καλύτερα... Είδα ότι πολλοί Ολυμπιακοί φορούσαν αλεξίσφαιρα γιλέκα, άρβυλα, σίδερα, κράνη». Αργότερα «πέσαμε στους Παναθηναϊκούς λοξά σε δύο γκρουπ σαν σφήνα ... Όλοι εκτός από εμένα κρατούσαν μεγάλα μαχαίρια στα χέρια τους...» (από εδώ)

Όταν κάνεις πολεμική έφοδο «σε δύο γκρουπ σαν σφήνα» επάνω σε ανύποπτους αντιπάλους, που δεν είναι προετοιμασμένοι για αίμα αλλά για ξύλο, ανεβάζεις τη νόρμα της βίας και αποκτάς πλεονέκτημα. Δύο μέρες αργότερα, η Καθημερινή δημοσιεύει τη μαρτυρία ενός οπαδού του Παναθηναϊκού: «Τα ραντεβού για πέσιμο είναι μόδα που έχει φτάσει από το εξωτερικό. Σ’ αυτές τις συγκρούσεις υπάρχουν άγραφοι κώδικες. Οι λογαριασμοί λύνονται συνήθως με τα χέρια, χωρίς μαχαίρια ή άλλα επικίνδυνα όπλα. Δεν χτυπάς πεσμένο αντίπαλο, ούτε και υπάρχει δυσαναλογία στον αριθμό. Στην Παιανία, οι Ολυμπιακοί έσπασαν κάθε κώδικα. Πήγαν πολύ περισσότεροι, οπλισμένοι και έτοιμοι για όλα. Οι Παναθηναϊκοί ήταν στην πλειονότητά τους μικρής ηλικίας, ενώ του Ολυμπιακού ψημένοι άντρες, μπράβοι αρκετοί απ’ αυτούς σε νυκτερινά κέντρα. Πολλοί είχαν μαζί τους μαχαίρια, στιλέτα, λοστούς, αλυσίδες, πυροσβεστήρες. Ήταν πολύ σφοδρή η επίθεση, έξω από κάθε μέτρο. Στο Παγκράτι, όπου είχε δοθεί αντίστοιχο ραντεβού, κανείς Παναθηναϊκός δεν πείραξε πεσμένο Ολυμπιακό. Υπάρχει σεβασμός στον αντίπαλο. Επεσες; Τελείωσε. Αυτός ο κώδικας παραβιάστηκε από τους Ολυμπιακούς και είδαμε τα επακόλουθα». Ακριβώς η τεχνική του βασιλιά Σάκα.

Το Συμβόλαιο της Βίας
Ανέφερα αυτά τα δύο παραδείγματα για να δείξω ότι και η επιθετικότητα έχει τους κανόνες της. Σε κάθε αντιπαράθεση, υπάρχει ένα άρρητο συμβόλαιο μεταξύ των δύο αντιπάλων για το ύψος της βίας που θα χρησιμοποιήσουν (καθόλου βία, μόνο λεκτική, μόνο φυσική, υπαρξιακή) και σε γενικές γραμμές, το συμβόλαιο αυτό τηρείται. Σε γενικές γραμμές. Κάθε μέρα, αμέτρητοι άνθρωποι σε όλο τον κόσμο πιάνονται στα χέρια, μπλέκουν σε λυσσασμένους καυγάδες, όμως ελάχιστοι από αυτούς σκοτώνονται. Δε χρειάζεται να πάμε σε πιστόλια και μαχαίρια: η αντρική γροθιά και ακόμα περισσότερο η αντρική (και η γυναικεία) κλωτσιά είναι φονικό όπλο• το γκλομπ του αστυνόμου είναι φονικό όπλο• το ανθρώπινο χέρι με ένα ραβδί γίνεται φονικό όπλο.

Όλοι μας, οι άντρες τουλάχιστον, έχουμε πάρει μέρος σε καυγάδες, είτε σε μικρές ηλικίες είτε σε μεγαλύτερες. Όλοι έχουμε νιώσει το αίσθημα της οργής, την αμαρτωλή ηδονή να χτυπάς με άγριο μίσος ένα άλλο ανθρώπινο σώμα. Εκείνες τις στιγμές νομίζουμε ότι είμαστε τόσο τυφλωμένοι, που θα μπορούσαμε και να σκοτώσουμε – θα μπορούσαμε, πράγματι, αλλά δεν το κάναμε. Διότι ακόμα κι αν δεν το καταλαβαίναμε συνειδητά, τα χτυπήματά μας ήταν επαρκώς συγκρατημένα ώστε να μην προκαλέσουν μοιραία βλάβη. Δεν το ξέραμε, αλλά είχαμε υπογράψει ένα συμβόλαιο που έλεγε: «θα βρίσεις, θα χτυπήσεις, αλλά δεν θα σκοτώσεις». Και δεν είναι καθόλου απλό πράγμα να σκοτώσεις έναν άνθρωπο, όσο εξοργισμένος μαζί του κι αν (νομίζεις ότι) είσαι!

To πιο βίαιο ζώο της Γης: το ανθρώπινο βρέφος των 2-3 ετών. Το μόνο πλάσμα που συνέχεια χρησιμοποιεί φυσική βία για ψύλλου πήδημα

Ζωική Επιθετικότητα
Η επιθετικότητα είναι αρετή. Στους πολύ μακρινούς μας συγγενείς, που επιζούν σήμερα ως θαλάσσιοι ελέφαντες, ελάφια, τσακάλια, ποντίκια, χιμπατζήδες, κοράκια και βουλευτές του ΛΑΟΣ, ήταν και είναι απαραίτητη για την επιβίωση, την απόκτηση πόρων, την άμυνα ενάντια στο αρπακτικό, την εύρεση θηλυκού και την επιβολή σε τηλεοπτικές συζητήσεις. Ίσως όχι για τη σύλληψη του θηράματος• ακούγεται λίγο περίεργο, αλλά οι παρατηρήσεις των ηθολόγων λένε πως οι επιθέσεις των αρπακτικών στα θηράματά τους δε συνιστούν επιθετικότητα, το ανθρώπινο αντίστοιχο μιας γάτας που ορμά σε ένα ποντίκι είναι ο πεινασμένος που ετοιμάζεται να φάει μία μακαρονάδα. Κατά τον Konrad Lorenz: «Η μάχη μεταξύ του αρπακτικού και του θηράματος δεν είναι μάχη με την πραγματική έννοια της λέξης … ένας σκύλος που κυνηγάει έναν λαγό έχει την ίδια ενθουσιασμένη και χαρούμενη έκφραση όπως όταν καλωσορίζει το αφεντικό του ή περιμένει κάποια λαχταριστή λιχουδιά. Υπάρχουν θαυμάσιες φωτογραφίες που δείχνουν λιοντάρια έτοιμα να ορμήσουν στη λεία τους• μπορούμε από αυτές να παρατηρήσουμε ότι, κατά τις δραματικές στιγμές πριν το άλμα, τα ζώα δε δείχνουν θυμωμένα. Βρυχηθμός, αυτιά μαζεμένα πίσω, και οι άλλες γνωστές εκφραστικές κινήσεις της μαχητικής συμπεριφοράς παρουσιάζονται στα αρπακτικά μόνο όταν φοβούνται ότι η λεία θα τους αντισταθεί άγρια – και σ’ αυτές τις περιπτώσεις ακόμα, οι εκφράσεις είναι υπονοούμενες».

Οι παρατηρήσεις του Lorenz βρίσκουν εντυπωσιακή επιβεβαίωση από σύγχρονα νευρολογικά δεδομένα: «το κυνήγι του θηράματος από το αρπακτικό δεν είναι επιθετικότητα. Οι γάτες δε συρίζουν ούτε κυρτώνουν την πλάτη τους όταν κυνηγούν ένα ποντίκι, και οι ενεργές περιοχές στον υποθάλαμο του εγκεφάλου τους μοιάζουν περισσότερο με αυτές της πείνας παρά της επιθετικότητας» (παραθέτει η Wikipedia από εδώ).

Αν θέλουμε λοιπόν να βρούμε την επιθετικότητα στο βασίλειο των ζώων, θα πρέπει να κοιτάξουμε κάπου αλλού: στις αναμετρήσεις εντός του είδους. Στους καυγάδες των τσακαλιών για τις περιοχές κυνηγιού, των αρσενικών ελαφιών για το θηλυκό, στην οργή των θηλυκών αγριογούρουνων όταν πρέπει να προστατέψουν τα μικρά τους κ.α. Δε νομίζω ότι υπερβάλλω καθόλου αν πω ότι όλες αυτές οι αναμετρήσεις δεσμεύονται πλήρως από το συμβόλαιο της βίας*. Είναι ελεγχόμενες μέσα στην αγριάδα τους, πολύ προσεκτικές και τελετουργικές. «Αξιοσημείωτος αυτοέλεγχος και αυτοπεριορισμός: αυτή είναι η συντριπτική εντύπωση που αποκομίζει κάποιος όταν παρακολουθεί αναμετρήσεις μεταξύ ζώων. Το να χυθεί αίμα δεν είναι ο κανόνας• είναι η σπάνια εξαίρεση» (το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει ο Desmond Morris - Animalwatching). Το αρσενικό ελάφι που νιώθει ότι χάνει τη μάχη για τη διεκδίκηση του θηλυκού, απλώς αφήνει την αρένα και φεύγει• ο νικητής δε θα το κυνηγήσει να το αποτελειώσει. Το ηττημένος λύκος θα ξαπλώσει στο έδαφος και θα εκθέσει την κοιλιά και την καρωτίδα του• ο νικητής θα σταματήσει αμέσως τις εχθροπραξίες και σε καμία περίπτωση δε θα σκοτώσει τον αντίπαλό του με ένα τελειωτικό δάγκωμα. Το ζωικά όπλα (π.χ. σαγόνια, νύχια, δύναμη, ράμφος) δεσμεύονται από πανίσχυρους μηχανισμούς αναστολής επιθετικότητας, ώστε το συμβόλαιο της βίας να λειτουργεί με αποτελεσματικότητα ελβετικού ρολογιού. Ένα οπλισμένο ζώο είναι έτσι φτιαγμένο ώστε να χάνει ακαριαία την οργή του στη θέα κάποιων τελετουργικών υποταγής.

Αν είχαμε ψυχοσύνθεση λύκου αντί ανθρώπου, οι αστυνόμοι θα σταματούσαν αμέσως μόλις ο Κύπριος έπεφτε κάτω

Ίδε ο Άνθρωπος
Ο Αριστοτέλης είπε ότι ο άνθρωπος είναι το μόνο ζώο με λογική. Ο Μπερκσόν είπε ότι είναι το μόνο ζώο με την ικανότητα να γελά. Εγώ βλέπω τον άνθρωπο ως το μόνο ζώο που αυθαιρετεί τακτικά απέναντι στο συμβόλαιο της βίας. Δεν είναι μόνο οι περιπτώσεις του βασιλιά Σάκα και των οπαδών του Ολυμπιακού στην Παιανία• παραβιάζουμε το συμβόλαιο καθημερινά, σε αμέτρητες περιστάσεις λιγότερο δραματικές. Ένας διάλογος που καταρρέει σε φωνές και βρισιές («Τότε μόνο οι συζητήσεις μεταξύ φιλοσόφων είναι ειλικρινείς, όταν καταλήγουν σε ύβρεις και προσωπικές προσβολές» - Τάκης Κονδύλης), μία συζυγική αντιπαράθεση που κλείνει με χτυπήματα και ξύλο είναι δύο πολύ κοινά παραδείγματα της ανθρώπινης μοναδικότητας, που συνεχώς προσθέτουν δυστυχία στον πλανήτη. Το συμβόλαιο της βίας στα ζώα είναι δεσμευτικό, σαν νόμος της φύσης• το συμβόλαιο της βίας στους ανθρώπους είναι χαλαρό, σαν νόμος του Ελληνικού Κράτους.

to be continued

----------------------------------------
* Εντάξει, υπερβάλλω λίγο, η αλήθεια είναι ότι οι χιμπατζήδες κηλιδώνουν αυτήν την τόσο ειδυλλιακή εικόνα. Έχει τη σημασία του αυτό, διότι πρόκειται για τους εξελικτικά πιο κοντινούς συγγενείς του ανθρώπου. Παρόλα αυτά, θέλω να πιστεύω ότι ο γενικός αφορισμός ισχύει.