Σκάκι Με Άβαταρ

Ας αρχίσουμε με ένα γενικό παράδειγμα: Διακρίνω μια σειρά γεγονότων στο περιβάλλον μου που υποδεικνύουν ότι ο περίγυρός μου συνωμοτεί εναντίον μου. Διαβάζω σωστά τα σημάδια ή είμαι παρανοϊκός; Ο γιαλός είναι στραβός ή εγώ αρμενίζω στραβά;

Είναι καλό να φτάνουμε σε παρόμοια διλήμματα, τουλάχιστον δεν είμαστε παρανοϊκοί. Διότι ο παρανοϊκός ή ο εμμονικός δεν αναρωτιέται, είναι απόλυτα πεπεισμένος ότι παρατηρεί εξωτερικά σημάδια. Το θέμα όμως είναι ότι στη ζωή δεν υπάρχει διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στην υγεία και στην ασθένεια, όλοι είμαστε φορτωμένοι με τοξικά ομόλογα παράνοιας και κατά καιρούς βλέπουμε πράγματα που δεν υπάρχουν, απλώς ευελπιστούμε ότι η ψυχική οικονομία μας είναι συνολικά θωρακισμένη και τα ελέγχουμε. Μέχρι να μας διαψεύσει η ζωή και να διαπιστώσουμε τραγικά ότι τελικά δεν ήταν στραβός ο γιαλός, εμείς τον ερμηνεύαμε έτσι κι αρμενίζαμε στραβά... Κρατήστε αυτές τις παρατηρήσεις, θα τις βρούμε και στη συνέχεια.

Αυτή λοιπόν είναι μία ανάρτηση για το επεισόδιο των Ιμίων και όχι μόνο, πίσω στα 1996. Είχα από παλιά την απορία τι έγινε και γιατί έγινε, για ποιο λόγο σκοτώθηκαν τρεις άνθρωποι, ενώ Ελλάδα και Τουρκία έφτασαν στο παρά πέντε (δευτερόλεπτα, όχι λεπτά) της γενικευμένης σύρραξης. Δύο από τους τότε πρωταγωνιστές, ο Σημίτης κι ο ναύαρχος Λυμπέρης, έχουν πλέον αποσυρθεί και δημοσίευσαν τα απομνημονεύματά τους, οπότε διαθέτουμε πληροφορίες και λεπτομέρειες που δεν μαθεύτηκαν τότε. Ως προς το τι έγινε, λοιπόν, μπορούμε να σχηματίσουμε μια καλή εικόνα. Όμως ως προς το γιατί έγινε αυτό που έγινε, τα πράγματα είναι πιο δύσκολα... Πρακτικά μιλώντας: χάθηκαν τρεις ζωές• τι έφταιξε, πού πρέπει να επιρρίψουμε την ευθύνη;

Ακολούθως θα προτείνω μια ερμηνεία του επεισοδίου πάνω σε μια έννοια που δουλεύω αυτόν τον καιρό, την γνωστική ωριμότητα. Οι παρατηρήσεις και τα επιχειρήματα είναι πολύ ευπρόσδεκτα. Αν κρίνετε ότι κάνω λάθος ή πέφτω έξω, θα το λάβω υπόψη. Θυμίζω συνοπτικά τα γεγονότα γιατί έχουν περάσει πολλά χρόνια από τότε (τα links στο τέλος):

1. Το Επεισόδιο

Όπως όλοι ξέρουμε, οι Τούρκοι είναι βάρβαροι και επεκτατικοί, δεν έχουν αποβάλει ακόμα τους Οθωμανικούς τους αταβισμούς και προωθούν ύπουλα τα σχέδιά τους αδιαφορώντας για το διεθνές δίκαιο ή για σχέσεις καλής γειτονίας. Αυτή ήταν και είναι η κυρίαρχη εικόνα για τους Τούρκους δυτικά του Αιγαίου.

Επίσης, όπως όλοι ξέρουμε, οι Έλληνες είναι ένας κακόβουλος, άπληστος και πονηρός λαός, το χαϊδεμένο παιδί Ευρωπαίων και Αμερικανών, που επιδιώκει την καταστροφή της Τουρκίας γιατί εμφορείται ακόμα από τους παλιούς ιμπεριαλισμούς και τις Μεγάλες Ιδέες του. Αυτή ήταν και είναι η κυρίαρχη εικόνα για τους Έλληνες ανατολικά του Αιγαίου.

Είναι γνωστά τα θέματα με την υφαλοκρηπίδα, τα χωρικά ύδατα, τη συνθήκη της Λωζάνης κ.λπ., ο αναγνώστης μπορεί εύκολα να βρει τις λεπτομέρειες. Το ρεζουμέ είναι πως ένα μεγάλο μέρος του ανατολικού Αιγαίου, μέσα σ' αυτό και τα Ίμια, η Αθήνα το βλέπει ελληνικό και η Άγκυρα το βλέπει τούρκικο ή αμφισβητούμενης κυριότητας. Επίσης, οι δύο χώρες έχουν αναβάλει την επίλυση των διαφορών στο Αιγαίο για το ασαφές μέλλον. Οι τέσσερις πρωταγωνιστές από ελληνικής πλευράς στο επεισόδιο των Ιμίων ήταν ο Κώστας Σημίτης (πρωθυπουργός), ο Γεράσιμος Αρσένης (υπουργός εθνικής άμυνας), ο Θεόδωρος Πάγκαλος (υπουργός εξωτερικών) και ο ναύαρχος Χρήστος Λυμπέρης (Α/ΓΕΕΘΑ). Από την άλλη μεριά, η Τουρκία ήταν σε πολιτική κρίση τότε, με πρωθυπουργό την Τανσού Τσιλέρ.

25 Δεκεμβρίου 1995: Το τουρκικό πλοίο Figen Akat εξοκείλει στις βραχονησίδες. Ο καπετάνιος αρνείται τη βοήθεια ελληνικού ρυμουλκού που έφτασε λίγο μετά, γιατί οι χάρτες του πλοίου δείχνουν ότι βρίσκεται σε τουρκικά χωρικά ύδατα. Αυτό τελικά οδηγεί σε ερώτηση ρουτίνας προς το τουρκικό ΥπΕξ: σε ποιον ανήκουν οι βραχονησίδες;

29 Δεκεμβρίου 1995: Το τουρκικό ΥπΕξ ειδοποιεί την ελληνική πρεσβεία ότι οι βραχονησίδες είναι τουρκική επικράτεια με το όνομα Καρντάκ.

9 Ιανουαρίου 1996: Το ελληνικό ΥπΕξ απαντά ότι οι βραχονησίδες είναι ελληνικές με το όνομα Ίμια. Η διαφορά παρέμεινε μυστική, ένα θέμα μεταξύ ειδικών. Παρόμοια περιστατικά συνέβαιναν (και συμβαίνουν;) συνεχώς στο Αιγαίο.

19 Ιανουαρίου 1996: Ο Σημίτης ορκίζεται πρωθυπουργός.

24 Ιανουαρίου 1996: Το επεισόδιο με το Figen Akat και την αλληλογραφία Ελληνικών και Τουρκικών αρχών διαρρέει, φτάνει τελικά ως τον ΑΝΤ1 και προβάλλεται με τον τρόπο που μόνο ο ΑΝΤ1 ξέρει.

25 Ιανουαρίου 1996: Ο δήμαρχος Καλύμνου αποβιβάζεται με δική του πρωτοβουλία στην ανατολική Ίμια (τη μεγαλύτερη βραχονησίδα) κι αναρτά την ελληνική σημαία. Ο ΑΝΤ1 καλύπτει την επιχείρηση, που φυσικά προβάλλεται κι από την τούρκικη TV. Μπορούμε να θαυμάσουμε εδώ τον Αργύρη Ντινόπουλο, ρεπόρτερ τότε του ΑΝΤ1, να μας ξανάρθουν ένα-ένα χρόνια δοξασμένα. 

27 Ιανουαρίου 1996: Ομάδα Τούρκων δημοσιογράφων πετάει στα Ίμια με ελικόπτερο, κατεβάζει την ελληνική σημαία και αναρτά την τούρκικη. Η είδηση κυριαρχεί στα βραδινά δελτία ειδήσεων των δύο χωρών.

28 Ιανουαρίου 1996: Ελληνικά περιπολικά απομακρύνουν την τούρκικη σημαία κι αναρτούν την ελληνική. Το βράδυ αποβιβάζεται ομάδα βατραχανθρώπων για τη φύλαξή της. Συγκαλείται το τουρκικό Συμβούλιο Εθνικής Ασφάλειας, το ανώτατο πολιτικοστρατιωτικό όργανο για τον χειρισμό κρίσεων.

29 Ιανουαρίου 1996: Ελληνικές και τουρκικές ναυτικές δυνάμεις αρχίζουν να συγκεντρώνονται στην περιοχή των Ιμίων. Ειδικές δυνάμεις μεταφέρονται στα Δωδεκάνησα με ελικόπτερα του στρατού ξηράς και C-130.

30 Ιανουαρίου 1996: Πυκνές τουρκικές και ελληνικές ναυτικές δυνάμεις βρίσκονται γύρω από τα Ίμια. Κατά τη διάρκεια της ημέρας, αποπλέει ο ελληνικός στόλος στο Αιγαίο, διατάσσεται γενική κινητοποίηση των ενόπλων δυνάμεων και μερική επιστράτευση στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου. Η Τσιλέρ δηλώνει: «Αυτή η σημαία θα κατεβεί, αυτοί οι στρατιώτες θα φύγουν!». Ο Σημίτης απαντά ότι οι βραχονησίδες των Ιμίων ήταν και θα παραμείνουν ελληνικές. Κάποιος επικοινωνεί πρώτος με τον τότε πρόεδρο των ΗΠΑ, Μπιλ Κλίντον, και ζητά τη βοήθεια των Αμερικανών για την εκτόνωση της κρίσης (ο Σημίτης, κατά τον Μανουσογιαννάκη• μάλλον η Τσιλέρ, έτσι όπως το αναφέρει ο ίδιος ο Κλίντον στην αυτοβιογραφία του). Πάντως η άλλη πλευρά δέχεται τη διαμεσολάβηση κι οι Αμερικανοί αξιωματούχοι αρχίζουν να δουλεύουν τηλεφωνικά με τις αρχές των δύο κρατών.

31 Ιανουαρίου 1996: Στις 01:40, Τούρκοι πεζοναύτες αποβιβάζονται στη δυτική Ίμια (τη μικρότερη βραχονησίδα) και αναρτούν τουρκική σημαία. Οι εχθρικές ειδικές δυνάμεις είναι πλέον αντιπαραταγμένες με μόλις λίγα μέτρα απόσταση μεταξύ τους. Η ελληνική πλευρά λαμβάνει ανεπιβεβαίωτες πληροφορίες ότι επίκειτο τουρκική επίθεση στο Φαρμακονήσι. Γύρω στις 05:00, ένα ελληνικό ελικόπτερο παρατηρεί την τουρκική σημαία, κατόπιν όμως συντρίβεται και σκοτώνονται οι τρεις αξιωματικοί που επέβεναν. Η επίσημη εξήγηση κατόπιν ήταν πως η συντριβή του ελικοπτέρου οφειλόταν σε ζάλη του πιλότου και στις κακές καιρικές συνθήκες.

Εντωμεταξύ ο Ρίτσαρντ Χόλμπρουκ, τότε υφυπουργός εξωτερικών των ΗΠΑ, πετυχαίνει συμφωνία και με τις δύο πλευρές για επιστροφή στο status quo ante – στην κατάσταση των πραγμάτων πριν το επεισόδιο (διάσταση απόψεων για την κυριότητα των βραχονησίδων, όχι πλοία, όχι στρατιώτες, όχι σημαίες). Οι Έλληνες και Τούρκοι αξιωματούχοι διαβεβαιώνουν τις ΗΠΑ ότι θα αποσύρουν τις δυνάμεις (και τις σημαίες) τους, με τις ΗΠΑ να εγγυώνται την τέλεση των συμφωνηθέντων. Και έτσι έγινε.

1 Φεβρουαρίου 1996: Όλοι νίκησαν. Η Τσιλέρ δηλώνει: «Εκφράσαμε καθαρά την αποφασιστικότητά μας. Είπαμε ότι αυτή η σημαία θα κατεβεί, αυτοί οι στρατιώτες θα φύγουν. Δεν υπήρχε άλλη λύση. Και το πετύχαμε». Ο Σημίτης από την άλλη λέει ότι η Τουρκία απέτυχε στις προσπάθειές της να εξαναγκάσει την Ελλάδα σε διαπραγμάτευση του νομικού καθεστώτος των βραχονησίδων. Κι ο Τουρκικός Στρατός δηλώνει επίσημα ότι ήταν η επιχείρηση των Τούρκων πεζοναυτών που ανάγκασε τους Έλληνες να υποχωρήσουν. Οι μόνοι που δεν νίκησαν είναι οι τρεις αξιωματικοί που έχασαν τη ζωή τους. Μερικά χρόνια αργότερα, ο Μπιλ Κλίντον θα γράψει στην αυτοβιογραφία του ότι οι Αμερικάνοι αξιωματούχοι γελούσαν στη σκέψη πως Ελλάδα και Τουρκία ήταν έτοιμες να πολεμήσουν για δυο βράχους.

Έτσι είχαν τα πράγματα, αυτά περίπου μάθαμε τότε. Ένα ασήμαντο επεισόδιο, που μπορούσε και έπρεπε να επιλυθεί διπλωματικά, πήρε δημοσιότητα και προβλήθηκε εκατέρωθεν έτσι ώστε να δημιουργήσει αίσθηση, γρήγορα κλιμακώθηκε σε παιχνίδι με σημαίες και κατόπιν σε παιχνίδι με φρεγάτες. Γιατί έγινε αυτό, τη στιγμή που και οι δύο πρωθυπουργοί ήθελαν να εκτονώσουν την κατάσταση;

2. Παίζοντας Σκάκι με Άβαταρ

Χωρίς να μπω σε πολλές λεπτομέρειες, η γνωστική ωριμότητα είναι μια ποιότητα που έχει να κάνει με 4 παραμέτρους: A) Επίγνωση της ιδίας ερμηνείας (ο γνωστικά ανώριμος δεν συνειδητοποιεί ότι ερμηνεύει τα γεγονότα, νομίζει ότι παρατηρεί την πραγματικότητα ως έχει), B) Ανοχή στην αβεβαιότητα (o ανώριμος δεν ανέχεται για πολύ την αβεβαιότητα, γρήγορα καταρρέει στη βεβαιότητα – δηλαδή παραβλέπει ενδείξεις και στοιχεία περί του αντιθέτου, προκειμένου να επιβεβαιώσει την ήδη υπάρχουσα ερμηνεία του), Γ) Αποδοχή άλλων απόψεων (ο ανώριμος τις απορρίπτει κατευθείαν ή νιώθει ότι απειλείται από αυτές, ο ώριμος τις καλοδέχεται), Δ) Ευχέρεια στην ενσωμάτωση νέων πληροφοριών (οι νέες πληροφορίες που αλλάζουν τις προϋπάρχουσες ερμηνείες συναντάνε μεγάλη αντίσταση από την ψυχολογική γραφειοκρατία του γνωστικά ανώριμου).

Τώρα... λέμε συνήθως ότι η εξωτερική πολιτική έχει να κάνει με κράτη που προσπαθούν να μεγιστοποιήσουν τα συμφέροντα και τη δύναμή τους με (ορθο)λογικά μέσα, σαν σκακιστές που προσπαθούν να κερδίσουν τον αντίπαλο με υπολογισμούς και αναλύσεις. Χρησιμοποιούμε την εικόνα και στις εκφράσεις μας, λέμε «η διεθνής σκακιέρα», «ο Χ έκανε κίνηση ματ» κ.λπ. Στα θέματα αυτά της διεθνούς πολιτικής, η προσέγγιση της γνωστικής ωριμότητας είναι αρκετά διαφορετική, συγγενεύει με την παράδοση που ξεκίνησε από τον Robert Jervis. Αυτός λοιπόν πρότεινε ότι ο υποκειμενικός, γνωστικός παράγοντας στους λήπτες αποφάσεων είναι τόσο σημαντικός, ώστε στο φινάλε γίνεται δύσκολο να υποστηρίξουμε ότι στην πραγματικότητα οι αποφάσεις λαμβάνονται ορθολογιστικά. Το βασικό του σημείο είναι ότι οι παίκτες του διεθνούς συστήματος αντιλαμβάνονται τον κόσμο και τους άλλους παίκτες μέσα από τις προδιαμορφωμένες τους εικόνες. Αυτές όμως συχνά (= σχεδόν πάντα) αποδεικνύονται ανακριβείς έως κατάφωρα εσφαλμένες• στη διεθνή πολιτική, η παρανόηση και η παρανάγνωση είναι ο κανόνας, όχι η εξαίρεση. Δεν βλέπεις εμένα, βλέπεις το άβατάρ μου• κι εγώ δεν βλέπω εσένα, βλέπω το άβατάρ σου, που μπορεί να έχει μεγαλύτερη ή μικρότερη ή καμία σχέση με σένα. Και καταλήγουμε να παίζουμε σκάκι ο καθένας με το άβαταρ του άλλου χωρίς να το καταλαβαίνουμε. 

Ο Jervis πρότεινε κάποιες υποθέσεις εργασίας, που πλέον σήμερα έχουν σημαντική εμπειρική επιβεβαίωση πίσω τους. Αναφέρω τις πιο σημαντικές από αυτές για το επεισόδιο των Ιμίων:

- Οι λήπτες αποφάσεων τείνουν να προσαρμόζουν τις πληροφορίες στις προδιαμορφωμένες εικόνες και θεωρίες τους• με άλλα λόγια, βλέπουν αυτό που περιμένουν να δουν. Δε βλέπεις εμένα, βλέπεις το άβατάρ μου κι εγώ το δικό σου.

- Οι λήπτες αποφάσεων τείνουν να κάνουν λάθη παραβλέποντας νέες πληροφορίες που συγκρούονται με τις ήδη διαμορφωμένες τους απόψεις. Οι νέες πληροφορίες που αλλάζουν τις προϋπάρχουσες ερμηνείες συναντάνε μεγάλη αντίσταση από την ψυχολογική γραφειοκρατία του γνωστικά ανώριμου.

- Οι λήπτες αποφάσεων τείνουν να αντιλαμβάνονται την άλλη πλευρά πιο εχθρική απ’ ό,τι πραγματικά είναι. Όταν υπάρχει παρελθόν καχυποψίας και εχθρότητας, τείνουν να παραβλέπονται οι νέες ενδείξεις που συγκρούονται με τις προϋπάρχουσες αρνητικές εκτιμήσεις.

- Οι λήπτες αποφάσεων τείνουν να υπερεκτιμούν την άλλη πλευρά, να τη βλέπουν πιο πειθαρχημένη και συντονισμένη απ’ ό,τι πραγματικά είναι. Αυτή η νοοτροπία του «τίποτα δεν είναι τυχαίο» είναι χαρακτηριστική στους γνωστικά ανώριμους που δεν ανέχονται για πολύ την αβεβαιότητα στη συμπεριφορά του αντιπάλου.

- Όταν η συμπεριφορά της άλλης πλευράς είναι ανεπιθύμητη για μας, συνήθως ερμηνεύεται ως αποτέλεσμα εσωτερικών δυνάμεων. Όταν η συμπεριφορά της άλλης πλευράς είναι επιθυμητή για μας, συνήθως ερμηνεύεται ως αντίδραση σε δικές μας πράξεις. Όταν μας βλάπτουν, είναι επειδή έχουν κακή πρόθεση (όχι επειδή εμείς τους αναγκάσαμε). Όταν μας ωφελούν, είναι επειδή εμείς τους αναγκάσαμε (όχι επειδή έχουν καλή πρόθεση).

- Το ότι δείχνουμε με σαφήνεια τις προθέσεις μας δε σημαίνει αναγκαστικά ότι η άλλη πλευρά τις αντιλαμβάνεται σωστά. Ο γνωστικά ανώριμος δε συνειδητοποιεί ότι ο αντίπαλος δεν βλέπει αυτόν αλλά το άβατάρ του (και αντιστρόφως).

- Οι λήπτες αποφάσεων δυσκολεύονται να δεχτούν ότι οι άλλοι μπορεί να τους βλέπουν ως απειλή. Με τα λόγια του ναυάρχου Λυμπέρη: «Ο αντίπαλος σπάνια έχει την ίδια εικόνα που έχουμε για τον εαυτό μας. Η απόκλιση αυτή επηρεάζει τις αντιλήψεις και τη συμπεριφορά του, οι οποίες με τη σειρά τους επηρεάζουν τη δική μας συμπεριφορά».

3. Οι Τρεις Ημέρες που Σημάδεψαν τον Κόσμο

Ας δούμε τώρα το επεισόδιο των Ιμίων κάτω από το παραπάνω πρίσμα. Να σημειωθεί ότι από την πρώτη στιγμή ο Σημίτης θεώρησε το πρόβλημα πολιτικό κι όχι στρατιωτικό. Και προκειμένου να στείλει αυτό το μήνυμα στην τουρκική πλευρά, επέλεξε το πρωθυπουργικό του γραφείο για τον χειρισμό του επεισοδίου, όχι το Εθνικό Κέντρο Επιχειρήσεων.

Α. Η σημαία των ενόπλων δυνάμεων. Ένα σημείο καμπής στο επεισόδιο σημειώθηκε το πρωί της 28ης Ιανουαρίου, όταν δύο ελληνικά περιπολικά άλλαξαν και πάλι τις σημαίες – «το πρώτο και βασικότερο λάθος» (Μανουσογιαννάκης Β, σελ 103). Αυτό έγινε αντιληπτό ως πρόκληση• μια σημαία αναρτημένη από τις ένοπλες δυνάμεις, όχι από έναν θερμόαιμο τοπικό δήμαρχο, ερμηνεύτηκε από τους Τούρκους ως επίσημη επιθετικότητα. Η πράξη όμως δεν ήταν μέρος κάποιου σχεδίου: ο Σημίτης δεν ήξερε τίποτα κι οι εντολές του Αρσένη προς τον Λυμπέρη ήταν μόνο να απομακρυνθεί η τούρκικη σημαία. Εξέφρασε τη δυσφορία του κατόπιν όταν ο Λυμπέρης τον ενημέρωσε ότι η τούρκικη σημαία απομακρύνθηκε και αντικαταστάθηκε με ελληνική σημαία, όμως δεν επέμεινε στις αρχικές του εντολές (Μανουσογιαννάκης Β, σελ 96). Δυσφόρησε κι ο Σημίτης• «είστε υπερβολικός και συναισθηματικός» είπε στον Λυμπέρη, όταν ο τελευταίος του επεσήμανε ότι δύσκολα θα πάρουν πίσω τη σημαία τώρα οι ένοπλες δυνάμεις γιατί σ’ αυτήν ορκίζονται οι αξιωματικοί. Όμως δεν έκανε τίποτα άλλο. Το απόγευμα της ίδιας μέρας, Αρσένης και Λυμπέρης συνειδητοποίησαν ότι μια σημαία χρειάζεται και φρουρά για την προστασία της, αλλιώς ο εχθρός θα επιχειρήσει βραδινή αποβίβαση να την απομακρύνει (αυτό μοιάζει να υπονοεί ο Μανουσογιαννάκης Β, σελ 96, ότι το συνειδητοποίησαν λίγο αργότερα). Οπότε διέταξαν τη φρούρησή της από ομάδα βατραχανθρώπων: ακόμα ισχυρότερη η πρόκληση στα μάτια των Τούρκων.

Η ελληνική σημαία ήταν πιθανότητα ιδέα και πρωτοβουλία του Λυμπέρη, όμως οι πολιτικοί του προϊστάμενοι δε βρήκαν το κουράγιο να τον επιπλήξουν και να επιμείνουν στις αρχικές εντολές. Για την ακρίβεια, δεν πρέπει να υπήρχε προϊστάμενος κατά τη διάρκεια της κρίσης, αυτό καταλαβαίνω, ο καθένας αυτοσχεδίαζε και ξεχνούσε να ενημερώσει τους υπόλοιπους. Οι Τούρκοι όμως δεν μπορούσαν να τα ξέρουν όλα αυτά, «ο αντίπαλος πάντα υπερεκτιμάται και γίνεται αντιληπτός ως πιο πειθαρχημένος και συντονισμένος απ’ ό,τι πραγματικά είναι». Σίγουρα έβλεπαν ένα ελληνικό επιθετικό σχέδιο σε εξέλιξη, «τίποτα δεν είναι τυχαίο».

Από την άλλη όμως, οι Έλληνες δεν είχαν επίγνωση της εικόνας που έστελναν. Ο Σημίτης πιθανότατα πίστευε ότι με το να χειριστεί το επεισόδιο μέσω του πρωθυπουργικού γραφείου, κι όχι μέσω του Εθνικού Κέντρου Επιχειρήσεων, έστελνε ένα σαφές μήνυμα αποκλιμάκωσης στην άλλη πλευρά. Όμως «το ότι δείχνουμε με σαφήνεια τις προθέσεις μας δε σημαίνει αναγκαστικά ότι η άλλη πλευρά τις αντιλαμβάνεται σωστά». Σίγουρα δε συνειδητοποίησε τη σοβαρότητα του αντιφατικού μηνύματος προς τους Τούρκους – ανάρτηση σημαίας από άντρες των ενόπλων δυνάμεων – αλλιώς θα είχε επιμείνει στην απομάκρυνσή της. Κι έτσι, αντί να αποκλιμακωθεί η κρίση, το βράδυ της 28ης Ιανουαρίου συγκαλείται το τουρκικό Συμβούλιο Εθνικής Ασφάλειας: «οι λήπτες αποφάσεων δυσκολεύονται να δεχτούν ότι οι άλλοι μπορεί να τους βλέπουν ως απειλή».

Αρχίζει τώρα το επόμενο στάδιο της κρίσης όπου οι Έλληνες υπεύθυνοι, πηγαινοερχόμενοι στο πρωθυπουργικό γραφείο κι όχι στο Εθνικό Κέντρο Επιχειρήσεων με τον ειδικό εξοπλισμό του, έχασαν την εικόνα της ραγδαίας εξέλιξης των γεγονότων.

Β. Η κινητοποίηση του στόλου. Το πρωί της 30ης Ιανουαρίου, ο Αρσένης έδωσε το πράσινο φως στον Λυμπέρη για αύξηση της κινητοποίησης των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων στο Αιγαίο (Μανουσογιαννάκης Β, σελ 97). Είχαν ανεπιβεβαίωτες πληροφορίες από την προηγούμενη μέρα ότι λάμβανε χώρα μεγάλης κλίμακας κινητοποίηση του τουρκικού στρατού στην Ανατολική Θράκη και Νοτιοανατολική Τουρκία (Τσιαντούλας, σελ 44). Το μεσημέρι, ο Σημίτης ζήτησε από όλους να αποφύγουν ενέργειες που μπορεί να κλιμακώσουν την κρίση και να χρησιμοποιούν χαμηλούς τόνους στα ΜΜΕ. Πράγματι, λίγο αργότερα Σημίτης, Πάγκαλος και Αρσένης δήλωσαν τηλεοπτικά ότι επιθυμούν τον τερματισμό της κρίσης και τη βελτίωση του κλίματος• αν η Τουρκία αποσύρει τις μονάδες της, θα πράξει ομοίως και η Ελλάδα. Ο Αρσένης όμως δε θεώρησε σκόπιμο να ενημερώσει και τους άλλους για τις πρωινές αποφάσεις (Μανουσογιαννάκης Β, σελ 98). Οπότε η τούρκικη πλευρά από τη μία έβλεπε τους Έλληνες πολιτικούς να μιλάνε για αποκλιμάκωση, κι από την άλλη να κινητοποιείται ο ελληνικός στόλος στο Αιγαίο, να επιστρέφει η φρεγάτα ΥΔΡΑ από τις ασκήσεις του ΝΑΤΟ κ.λπ. Αυτό ήταν μια ξεκάθαρη μη-συνειδητοποίηση ότι οι άλλοι μπορεί να σε βλέπουν ως απειλή. Ο Αρσένης πιθανότητα θεωρούσε την κινητοποίηση του στόλου ως κάτι αναγκαίο και αμυντικό, όχι ως «ενέργεια που μπορεί να κλιμακώσει την κρίση». Δε θεώρησε σκόπιμο καν να το αναφέρει.

Γ. Η επιθυμητή λύση. Κάποια στιγμή το απόγευμα της 30ης Ιανουαρίου, ο Ρίτσαρντ Χόλμπρουκ, υφυπουργός εξωτερικών των ΗΠΑ τότε, συμφώνησε με τους Τούρκους στη λύση «όχι πλοία, όχι στρατιώτες, όχι σημαία, επιστροφή στο status quo ante». Ο Πάγκαλος, που διαπραγματευόταν με τους Αμερικανούς χωρίς να ενημερώνει τους άλλους, προσπάθησε να παζαρέψει τη σημαία για λόγους γοήτρου. Δεν του πέρασε από το μυαλό ότι αν οι Τούρκοι άκουγαν πως η λύση δεν γίνεται δεκτή, θα επιχειρούσαν να εγκαταστήσουν τη δική τους σημαία στα Ίμια («στοιχειώδης λογική», κατά τον Μανουσογιαννάκη) και να ισοφαρίσουν το σκορ στον συμβολικό ποδοσφαιρικό αγώνα των δύο πλευρών. Το ενδιαφέρον εδώ είναι το παράπονο του Μανουσογιαννάκη, πως αν ο Πάγκαλος είχε συμβουλευτεί τους έμπειρους διπλωμάτες του Υπουργείου Εξωτερικών, θα του το είχαν επισημάνει (Μανουσογιαννάκης Β, σελ 100). Όμως κατά πώς φαίνεται, ο Πάγκαλος δεν καλοδεχόταν άλλες φωνές. Η κρίση των Ιμίων είχε ουσιαστικά λυθεί από το απόγευμα της 30ης Ιανουαρίου, καθότι οι Τούρκοι συμφωνούσαν στην απόσυρση πλοίων και στρατιωτών• εύκολα θα μπορούσε και να διευθετηθεί το θέμα της σημαίας, μια διπλωματική απάντηση χρειαζόταν εδώ, να κερδηθούν λίγες ώρες κι εντωμεταξύ ν’ αρχίσει να εκτονώνεται η κατάσταση. Το πιο πιθανό είναι ότι ο Πάγκαλος δεν είχε συνειδητοποιήσει ότι το θέμα λύθηκε, διότι φυσικά αγωνιούσε για τη σημαία, ήταν πρώτη προτεραιότητα γι’ αυτόν, πώς θα φανεί στην κοινή γνώμη.

Οι Αμερικανοί αξιωματούχοι επανήρθαν στις 23:30 και ενημέρωσαν τον Αρσένη ότι οι Τούρκοι επέμεναν για τη σημαία. Ούτε αυτός ούτε ο Πάγκαλος, που εντωμεταξύ είχε πάει στο MEGA να δώσει συνέντευξη, ενημέρωσαν τους άλλους και χάθηκε πολύτιμος χρόνος. Τα μεσάνυχτα ο Σημίτης κάλεσε συμβούλιο στο γραφείο του και μια ώρα μετά, που επέστρεψε κι ο Πάγκαλος από το MEGA, ενημερώθηκαν όλοι (τα παραπάνω από Μανουσογιαννάκης Β, σελ 99-100). Πρέπει να ήταν λίγα λεπτά αργότερα που πρωτοάκουσαν από τις τουρκικές ειδήσεις ότι πλέον υπάρχει και τουρκική σημαία επάνω στα Ίμια. Μέσα σε ανεπιβεβαίωτες πληροφορίες ότι επίκειται τουρκική επίθεση στο Φαρμακονήσι (Μανουσογιαννάκης, σελ 101), ήταν όλοι αναποφάσιστοι ως τις 03:30, όταν οι Αμερικανοί τούς επιβεβαίωσαν την ύπαρξη της τούρκικης σημαίας. Το συμβούλιο θεώρησε απαραίτητη και μια αναγνωριστική αποστολή – που κατέληξε στη συντριβή του ελικοπτέρου. Λίγα λεπτά μετά την επιβεβαίωση και από ελληνικά χείλη, οι υπεύθυνοι ενημέρωσαν τους Αμερικανούς ότι η πρόταση (όχι πλοία, όχι στρατιώτες, όχι σημαίες, επιστροφή στο status quo ante) γίνεται δεκτή.

4. Στο Δια Ταύτα:

Ας μην ξεχνάμε ότι οι Έλληνες υπεύθυνοι κλήθηκαν να χειριστούν μια κατάσταση χωρίς χρόνο για να συλλάβουν τις νομικές και πολιτικές της λεπτομέρειες. Επίσης ότι ο χειρισμός της κρίσης έγινε από το πρωθυπουργικό γραφείο, χωρίς μεγάλη επαφή με τις ραγδαίες εξελίξεις στο Αιγαίο, με τις πληροφορίες να φτάνουν καθυστερημένες ανάμεσα σε άλλες ανεπιβεβαίωτες πληροφορίες. Τούτων λεχθέντων όμως, οι Έλληνες υπεύθυνοι επέδειξαν εντυπωσιακή γνωστική ανωριμότητα:

1) Συνεχώς ταύτιζαν τις απόψεις τους με την πραγματικότητα, έβλεπαν τον γιαλό στραβό ενώ οι ίδιοι ήταν που αρμένιζαν στραβά. Ήταν σίγουροι πως υπήρχε εκεί έξω ένα τουρκικό σχέδιο σε εξέλιξη, όμως απέτυχαν να καταλάβουν πόσες από τις τουρκικές κινήσεις ήταν αντιδράσεις σε δικές τους πράξεις: «Όταν η συμπεριφορά της άλλης πλευράς είναι ανεπιθύμητη, συνήθως ερμηνεύεται ως αποτέλεσμα εσωτερικών δυνάμεων, όχι ως αντίδραση σε δικές μας πράξεις». Ο Αρσένης ήταν τόσο πεπεισμένος ότι έβλεπε τουρκικό σχέδιο σε εξέλιξη, ώστε ούτε καν σκέφτηκε την κινητοποίηση του ελληνικού στόλου ως μια «ενέργεια που μπορεί να κλιμακώσει την κρίση», απλώς ως μια αυτονόητη αμυντική αντίδραση.

2) Δεν μπορούσαν να ανεχθούν την αβεβαιότητα. Κάθε φορά που έφτανε μια ανεπιβεβαίωτη πληροφορία, έπεφτε πανικός στο πρωθυπουργικό γραφείο - η κινητοποίηση του στόλου ήταν ένα μεγάλο σφάλμα που προκλήθηκε από μια τέτοια. Όμως ο Αρσένης δεν μπορούσε να αναβάλει την απόφαση, να ζήσει με την αβεβαιότητα μέχρι να έχει κι άλλες πληροφορίες, έπρεπε να δώσει το πράσινο φως. Η αναγνωριστική αποστολή του ελικοπτέρου ήταν ένα άλλο λάθος που στοίχισε ζωές• οι υπεύθυνοι είχαν ήδη ακούσει από την τουρκική TV και τους Αμερικάνους ότι υπήρχε πλέον και τουρκική σημαία στα Ίμια, όμως ήθελαν να το ακούσουν και από τους δικούς τους αξιωματικούς, τα νέα έπρεπε να ήταν στα Ελληνικά για να γίνουν πιστευτά.

3) Δεν ήταν ανοιχτοί σε άλλες απόψεις• όλα τα περιστατικά ασυνεννοησίας ήταν χαρακτηριστικά. Η παράλειψη του Πάγκαλου να συμβουλευτεί τον μηχανισμό του ΥπΕξ για το θέμα της σημαίας ήταν χαρακτηριστική (γενικά οι πολιτικοί στην Ελλάδα δεν ακούνε την κρατική γραφειοκρατία των υπουργείων, τους θεωρούν παρακατιανούς). Κάθε ένας ήταν πεπεισμένος ότι κατείχε την πλήρη γνώση κι απλά δεν έβλεπε τον λόγο ν’ ακούσει άλλες φωνές.

4) Δεν μπορούσαν εύκολα να ενσωματώσουν την καινούργια πληροφορία στις προδιαμορφωμένες τους απόψεις• ουσιαστικά, είχαν φτάσει στην επιθυμητή λύση από το απόγευμα ή το βράδυ της 30ης Ιανουαρίου, όμως οι φόβοι τους και η πεποίθηση ότι υπήρχε τουρκικό σχέδιο είχαν δική τους ζωή κι αδράνεια. Φτάσαν στην επιθυμητή λύση αλλά δεν το συνειδητοποιούσαν.

Αυτή λοιπόν είναι η ερμηνεία μου. Εσείς τι λέτε; Σε επόμενη ανάρτηση θα προτείνω και λύση για τα ελληνοτουρκικά.

*  *  *  *  *

Διαβάστε:

- Σήφης Μανουσογιαννάκης, Ίμια: Το Χρονικό Ενός Παραλίγο Πολέμου (Μέρος Α), Αναχαίτιση / Interception, Μάρτιος-Απρίλιος 2008 

- Σήφης Μανουσογιαννάκης, Ίμια: Το Χρονικό Ενός Παραλίγο Πολέμου (Μέρος Β), Αναχαίτιση / Interception, Μάιος-Ιούνιος 2008 

- Λεωνίδας Τσιαντούλας, Το Ενδεχόμενο Μη-Εσκεμμένης Ελληνοτουρκικής Κρίσης. Ο Ρόλος της Παρανόησης στη Δημιουργία Σημείων Τριβής, Πάντειο Πανεπιστήμιο, 2006