Διάβασα το The God Delusion του Richard Dawkins, να πάρω μια ιδέα για τη σκέψη του, και ακολούθως θα κάνω μερικά σχόλια. Η αρίθμηση των σελίδων είναι από την αγγλική έκδοση του 2006 και η απόδοση στα ελληνικά είναι δική μου.
Θεωρώ ότι ξέρετε έστω λίγα πράγματα για το βιβλίο και τον συγγραφέα: είναι και τα δυο χαρακτηριστικά παραδείγματα του αθεϊσμού της ιντελιγκέντσιας, δηλαδή του μορφωμένου τμήματος της μεσαίας τάξης (= απόρριψη της θρησκείας συνήθως στο όνομα της Αλήθειας), αρκετά διαφορετικού από τον αθεϊσμό των κατώτερων τάξεων (που συνήθως απορρίπτει τη θρησκεία στο όνομα της Δικαιοσύνης). Ο Dawkins πάει πακέτο με τους Christopher Hitchens, Sam Harris, Pascal Boyer, Daniel Dennett κ.α., γνωστοί ως οι «Νέοι Αθεϊστές» (New Atheists), σε αντιδιαστολή με τους πιο πρόσφατους «Νέους Νέους Αθεϊστές» (New New Atheists) – π.χ. Alain de Botton, Alex Rosenberg, Jonathan Haidt κ.α. Οι πρώτοι θεωρούν ότι έχουν τις τελειωτικές Απαντήσεις (με άλφα κεφαλαίο) για τη θρησκεία, είναι σχεδόν όλοι διανοούμενοι της μεσαίας τάξης, λευκοί και άντρες. Οι δεύτεροι θεωρούν κι αυτοί ότι έχουν κάποιες τελειωτικές Απαντήσεις (με άλφα κεφαλαίο), προβληματίζονται όμως γιατί αναγνωρίζουν ότι η θρησκεία μπορεί να δημιουργεί δεσμούς και κοινότητες, ενώ η σύνθεσή τους είναι πιο πλουραλιστική (και, κατά τη γνώμη μου, έχουν περισσότερο ενδιαφέρον). Όσο για το βιβλίο του Dawkins, The God Delusion, είναι από τα κλασικά πονήματα του μεσοταξικού αθεϊσμού της ιντελιγκέντσιας, γραμμένο έτσι ώστε να απευθυνθεί σε ευρύ κοινό. Το κεντρικό του μήνυμα είναι ότι η θρησκεία αποτελεί παραπροϊόν της φυσικής εξέλιξης, είναι αχρείαστη και οπισθοδρομική ή, εν πάση περιπτώσει, κάνει περισσότερο κακό παρά καλό (δεν δίνεται πουθενά ένας ορισμός για τη θρησκεία, να καταλάβουμε τι έχει στο μυαλό του ο Dawkins με τη λέξη). Ο συγγραφέας αναφέρει πολλές φορές ότι φιλοδοξία του είναι να αλλάξει τις πεποιθήσεις των πιστών και να καταδείξει ότι η αθεΐα είναι μια εύλογη επιλογή ζωής• μην ξεχνάμε ότι μιλάμε για τον άνθρωπο που υποστήριξε την αθεϊστική καμπάνια στα λονδρέζικα λεωφορεία (“There is probably no God. Now stop worrying and enjoy your life”). Λοιπόν... υπάρχει μια κραυγαλέα ασυνέπεια στο βιβλίο:
Αφηγηματικές Αποδομήσεις
To μέλημα του Dawkins στο Κεφάλαιο 6 είναι να δείξει ότι η ηθική δεν εξαρτάται από τη θρησκευτικότητα, οπότε οι άθεοι δεν είναι αναγκαστικά λιγότερο ηθικοί από τους πιστούς. Αφήνοντας κατά μέρος ότι δεν μας λέει τι ακριβώς θεωρεί ηθική (π.χ. στην αρχή του κεφαλαίου μού δίνει την εντύπωση ότι ταυτίζει την ανηθικότητα με την παραβατικότητα ή την εγκληματικότητα, που φυσικά δεν είναι καθόλου το ίδιο), θα επικεντρωθώ στο κεντρικό επιχείρημά του: ότι τα ηθικά μας συναισθήματα (moral sentiments) δεν εξαρτώνται από τη θρησκευτικότητά μας αλλά έχουν γονιδιακή αιτιότητα, είναι αποτέλεσμα εξελικτικής επιλογής. Ας γίνω πιο σαφής: στην αρχή ο Dawkins παρομοιάζει τα ηθικά συναισθήματα με το σεξουαλικό πάθος (σελ. 221):
Μένω έκπληκτος όμως που ο Dawkins δεν μπορεί εδώ να δει το αντεπιχείρημα που αμέσως–αμέσως ορθώνεται ενάντια στο αποδομητικό του εγχείρημα για τη θρησκεία• τίποτα στο βιβλίο δεν με εμποδίζει να ξαναγράψω τα λόγια του ως:
Είναι αστείο αλλά μπορώ να αναδιατυπώσω πολλούς από τους ισχυρισμούς του για την ηθική στο Κεφάλαιο 6, με τέτοιον τρόπο ώστε να αντιφάσκουν με το αποδομητικό του εγχείρημα, π.χ.: «Μη σκεφτείτε ούτε στιγμή ότι μια τέτοια δαρβινική αποδόμηση (“Darwinizing”) μειώνει τα ευγενή αισθήματα της συμπόνοιας και της γενναιοδωρίας» (σελ. 221) γίνεται: «Μη σκεφτείτε ούτε για μια στιγμή ότι μια τέτοια δαρβινική αποδόμηση μειώνει τα ευγενή αισθήματα της πίστης και της θρησκευτικότητας».
Έτσι όπως το θέτει ο Dawkins, δεν βλέπω τι είναι αυτό που διακρίνει τη θρησκευτικότητα από το ηθικό συναίσθημα ως προς την απομυθοποίηση που επιχειρεί, για ποιο λόγο φιλοδοξεί να πλήξει το πρώτο με μια αφήγηση γονιδιακής αναγωγής, ενώ αξιώνει (πώς ακριβώς;) ότι το δεύτερο θα μείνει ανεπηρέαστο. Ας γίνω όμως πιο συγκεκριμένος:
«Μερικοί νόμοι είναι σαν τα λουκάνικα: δέξου τα χωρίς να ξέρεις πώς φτιάχτηκαν», λέει το ρητό που αποδίδεται συνήθως στον καγκελάριο Μπίσμαρκ (το έχει πρωτοπεί ο John Godfrey Saxe). Άμα παρουσιάσεις μια αφήγηση ευτέλειας για ένα placebo, θα πλήξεις σίγουρα τη θεραπευτική του δράση. Σύμφωνα με τον Saxe, η άγνοια είναι ευτυχία όταν έχουμε να κάνουμε με νόμους και λουκάνικα, ενώ η αποδόμησή τους θα έχει φθοροποιό αποτέλεσμα στην όρεξή μας και στον σεβασμό που συνήθως τρέφουμε για τους νομοθέτες (και τους αλλαντοποιούς). Ο Dawkins πώς ακριβώς αξιώνει ότι η δαρβινική του αποδόμηση θα είναι τελεσφόρος ως προς τη θρησκευτικότητα και ατελέσφορη ως προς την ηθικότητα του αναγνώστη; Δε δίνει κάποια εξήγηση. Για λόγους σύγκρισης, ας αναφέρω μια διαφορετική αποδόμηση της ηθικότητας από έναν άλλο άθεο, τον Τάκη Κονδύλη: «Οι αξίες είναι σχετικές και ο άνθρωπος θνητός• στην έσχατη συνέπειά του τούτο το στοιχειώδες συμπέρασμα σημαίνει: μηδενισμός». Μπορεί να συμφωνώ ή να διαφωνώ μαζί του, τουλάχιστον όμως χαρακτηρίζω τη στάση του συνεπή: μιλάει στο όνομα της προσωπικής του αλήθειας και δε φοβάται να αποκαλύψει όλα τα placebo, δεν δειλιάζει μπροστά στην κατηγορία του μηδενισμού. Ο Dawkins όμως, με τη δαρβινική του αποδόμηση, φιλοδοξεί να καταδείξει την φαρμακευτική ακυρότυτα του θρησκευτικού placebo και να διατηρήσει παράλληλα την ψευδαισθησιακή θεραπευτική του ηθικού placebo.
Είναι αρκετά διαφορετικό το Κεφάλαιο 6 από τα υπόλοιπα του βιβλίου, ο Dawkins σ' αυτό μιλάει κανονιστικά ενώ στο υπόλοιπο βιβλίο μιλάει κυρίως πραγματολογικά. Το αναγνωρίζει και ο ίδιος ότι η δαρβινική του αποδόμηση μπορεί να έχει δυσάρεστα παρατράγουδα, να χρησιμοποιηθεί ως ηθικό άλλοθι:
Όμως η μόνη απάντηση που προσφέρει το The God Delusion για παρερμηνείες σαν την παραπάνω είναι κανονιστική, ότι η αθεΐα (όπως τη βλέπει ο Dawkins) θα πρέπει να οδηγήσει στην εκτίμηση της ζωής, στον σεβασμό για τους άλλους κ.λπ. Θα πρέπει; Κι αν δεν το κάνει; Κι αν η δαρβινική αποδόμηση της ηθικότητας αποδειχθεί τελεσφόρος όσο η αποδόμηση της θρησκευτικότητας; Για να μη μιλάω γενικά κι αόριστα, ας δώσω πολύ συγκεκριμένο παράδειγμα:
Τα Μαθηματικά του Αλτρουισμού
O George Price μοίρασε όλα τα υπάρχοντά του στους φτωχούς και αυτοκτόνησε στις 6 Ιανουαρίου 1975. Ήταν ένας ένθερμος πιστός που ακολουθούσε την εντολή του Χριστού: «πάντα όσα έχεις πώλησον και διάδος πτωχοίς, και δεύρο ακολουθεί μοι». Ήταν επίσης ένας από τους σπουδαιότερους θεωρητικούς βιολόγους του 20ου αιώνα, o πρώτος που διατύπωσε τα μαθηματικά του αλτρουισμού.
Στα νιάτα του δεν ήταν ούτε βιολόγος ούτε θρησκευόμενος, αλλά χημικός και άθεος, ένας αθεράπευτος ιδεαλιστής που πίστευε στην ηθική βελτίωση της ανθρωπότητας και που, το 1955, χώρισε την ευσεβή Καθολική σύζυγό του, ακριβώς διότι ήταν ευσεβής και Καθολική. Ήρθε ερασιτέχνης το 1967 στη θεωρητική βιολογία, όμως κατάφερε να καταδείξει μαθηματικώς ότι η φυσική επιλογή μπορεί, υπό συνθήκες, να ευνοήσει τη συμπεριφορά που ονομάζουμε αλτρουιστική (τεχνικά μιλώντας, ο Price έδειξε ότι η γενετική τάση προς τη συμπεριφορά που μειώνει την προσωπική και αυξάνει τη συλλογική ωφέλεια – «αλτρουιστική συμπεριφορά» – είναι πολύ πιθανό ότι μπορεί να γίνει αντικείμενο φυσικής επιλογής, μέχρι που να εξαπλωθεί σ’ έναν πληθυσμό). Ο Price ήταν ο πρώτος που παρουσίασε μια αφήγηση για την αυτοθυσία και την ηθική ευγένεια, πώς μπορούν να αναδυθούν από έναν κόσμο γονιδιακού εγωισμού. Οι μαθηματικές του αποδείξεις επιζούν ακόμα και σήμερα.
Πριν από τη δουλειά του Price, η θεωρία της εξέλιξης δεν μπορούσε να δώσει μια πειστική αφήγηση για τις αλτρουιστικές συμπεριφορές. Είχαν γίνει κάποιες απόπειρες από τον W. Hamilton και άλλους να ενσωματώσουν στην εξέλιξη τις πράξεις αυτοθυσίας, όμως δεν έπεισαν. Ο Price ήταν ο πρώτος που βρήκε κάτι σαν τη μαθηματική απόδειξη του αλτρουισμού. Κι αυτό ήταν ένας από τους παράγοντες που τον οδήγησαν στην απελπισία και τελικά στην αυτοκτονία, καθότι ήταν υπερβολικά ιδεαλιστής για να αντέξει την αναγωγή της ηθικής μεγαλοσύνης σε μαθηματικούς τύπους περί εξάπλωσης γονιδίων σε πληθυσμούς, «αυτήν την εικόνα του κόσμου όπου το κάθε τι είναι, στην πραγματικότητα, κάτι άλλο και όπου αυτό το κάτι άλλο είναι, στο φινάλε, ξένο προς την προσωπική οικοδόμηση, ουδέτερο κι απρόσωπο», όπως το έθεσε χιουμοριστικά ο Ernest Gellner. Λίγο μετά τη δημοσίευση του paper του, ο George Price έπεσε σε κατάθλιψη, από την οποία τον έβγαλε μια θρησκευτική εμπειρία το 1970 που τον οδήγησε σε μανία φιλανθρωπίας. Τελικά όμως ούτε κι αυτή τον γλίτωσε από την αυτοκτονία (οι πληροφορίες κυρίως από το βιβλίο του Andrew Brown, The Darwin Wars, 1999).
Η Αβάσταχτη Παγερότητα του Είναι
Στο βιβλίο του Rationality in Action (2001), ο John Searle πραγματεύεται το θέμα της ελεύθερης βούλησης. Στο τέλος εξετάζει και το ενδεχόμενο του επιφαινομεναλισμού, μήπως δηλαδή η συνείδησή μας είναι ψευδαίσθηση, ένα επακόλουθο νευρονικών διαδικασιών, οπότε ούτε ελεύθερη βούληση έχουμε στην πραγματικότητα ούτε υποκειμενικότητα: «Ο επιφαινομεναλισμός είναι ένα ενδεχόμενο, όμως πάρα πολύ απίθανο• αν τον αποδεχτούμε, θα επιφέρει μεγάλες αλλαγές στην κοσμοθεώρησή μας, πιο ριζικές κι από την Επιστημονική Επανάσταση, από τη Θεωρία της Σχετικότητας και την Κβαντομηχανική» (σελ. 286) παρατηρεί ο Searle. Η περίπτωση του George Price υποστηρίζει του λόγου το αληθές• για να το θέσω πιο γενικά, μια αποδομητική αφήγηση της υποκειμενικότητάς μας σε όρους απρόσωπων μονάδων – νευρώνων ή γονιδίων – μπορεί για κάποιους να αποδειχθεί αβάσταχτη και να δημιουργήσει τεκτονικές μετατοπίσεις στην κοσμοθεώρησή τους, όπως λέει κι ο Searle. Κάτι τέτοιο μπορεί να γίνει με μια αποδομητική αφήγηση που να παρουσιάζει την ελεύθερη βούληση ως ψευδαίσθηση, επιφαινόμενο εγκεφαλικών διαδικασιών – ή εμάς τους ίδιους ως ψευδαίσθηση, οχήματα των γονιδίων μας, οπότε αυτό που ονομάζουμε ευγενείς πράξεις αλτρουισμού είναι απλώς μαθηματικά προβλεπόμενες λύσεις στους εγωιστικούς λογαριασμούς του DNA μας.
Αναρωτιέμαι λοιπόν πώς ένας θρησκειομαχικός υπέρμαχος της επιστημονικής Αλήθειας θα πλήξει μεν τη θρησκεία, όμως θα αφήσει άθικτη την ηθικότητα (ή την ελεύθερη βούληση). Δε μου φαίνεται εύκολη δουλειά. Ο Dawkins πάντως δεν τα κατάφερε, αναγκάστηκε να γίνει ασυνεπής και προσχηματικός. Έχεις την κατάλληλη αφήγηση; Που να αποδομήσει μόνο τη θρησκεία στο όνομα της Αλήθειας και να αφήσει χώρο στην ηθικότητα, κάτι άλλο τέλος πάντων εκτός από τις ευχετήριες προτροπές του Dawkins, «μη σκεφτείτε ούτε στιγμή ότι μια τέτοια δαρβινική αποδόμηση μειώνει τα ευγενή συναισθήματα κ.λπ.»; Ή, εναλλακτικά και για να είσαι συνεπής, είσαι πρόθυμος να το φτάσεις μέχρι τέρμα; Το τέρμα δείχνει ότι για πολλούς ανθρώπους ίσως είναι επικίνδυνα κοντά στον μηδενισμό και στην αβάσταχτη παγερότητα του Είναι, στην αυτοκτονία του George Price και στο ηθικό άλλοθι του Jeff Skilling. Είσαι πρόθυμος να το τραβήξεις μέχρι εκεί; Οι Νέοι Νέοι Αθεϊστές πάντως προβληματίζονται από κάτι τέτοια θέματα.
Θεωρώ ότι ξέρετε έστω λίγα πράγματα για το βιβλίο και τον συγγραφέα: είναι και τα δυο χαρακτηριστικά παραδείγματα του αθεϊσμού της ιντελιγκέντσιας, δηλαδή του μορφωμένου τμήματος της μεσαίας τάξης (= απόρριψη της θρησκείας συνήθως στο όνομα της Αλήθειας), αρκετά διαφορετικού από τον αθεϊσμό των κατώτερων τάξεων (που συνήθως απορρίπτει τη θρησκεία στο όνομα της Δικαιοσύνης). Ο Dawkins πάει πακέτο με τους Christopher Hitchens, Sam Harris, Pascal Boyer, Daniel Dennett κ.α., γνωστοί ως οι «Νέοι Αθεϊστές» (New Atheists), σε αντιδιαστολή με τους πιο πρόσφατους «Νέους Νέους Αθεϊστές» (New New Atheists) – π.χ. Alain de Botton, Alex Rosenberg, Jonathan Haidt κ.α. Οι πρώτοι θεωρούν ότι έχουν τις τελειωτικές Απαντήσεις (με άλφα κεφαλαίο) για τη θρησκεία, είναι σχεδόν όλοι διανοούμενοι της μεσαίας τάξης, λευκοί και άντρες. Οι δεύτεροι θεωρούν κι αυτοί ότι έχουν κάποιες τελειωτικές Απαντήσεις (με άλφα κεφαλαίο), προβληματίζονται όμως γιατί αναγνωρίζουν ότι η θρησκεία μπορεί να δημιουργεί δεσμούς και κοινότητες, ενώ η σύνθεσή τους είναι πιο πλουραλιστική (και, κατά τη γνώμη μου, έχουν περισσότερο ενδιαφέρον). Όσο για το βιβλίο του Dawkins, The God Delusion, είναι από τα κλασικά πονήματα του μεσοταξικού αθεϊσμού της ιντελιγκέντσιας, γραμμένο έτσι ώστε να απευθυνθεί σε ευρύ κοινό. Το κεντρικό του μήνυμα είναι ότι η θρησκεία αποτελεί παραπροϊόν της φυσικής εξέλιξης, είναι αχρείαστη και οπισθοδρομική ή, εν πάση περιπτώσει, κάνει περισσότερο κακό παρά καλό (δεν δίνεται πουθενά ένας ορισμός για τη θρησκεία, να καταλάβουμε τι έχει στο μυαλό του ο Dawkins με τη λέξη). Ο συγγραφέας αναφέρει πολλές φορές ότι φιλοδοξία του είναι να αλλάξει τις πεποιθήσεις των πιστών και να καταδείξει ότι η αθεΐα είναι μια εύλογη επιλογή ζωής• μην ξεχνάμε ότι μιλάμε για τον άνθρωπο που υποστήριξε την αθεϊστική καμπάνια στα λονδρέζικα λεωφορεία (“There is probably no God. Now stop worrying and enjoy your life”). Λοιπόν... υπάρχει μια κραυγαλέα ασυνέπεια στο βιβλίο:
Αφηγηματικές Αποδομήσεις
To μέλημα του Dawkins στο Κεφάλαιο 6 είναι να δείξει ότι η ηθική δεν εξαρτάται από τη θρησκευτικότητα, οπότε οι άθεοι δεν είναι αναγκαστικά λιγότερο ηθικοί από τους πιστούς. Αφήνοντας κατά μέρος ότι δεν μας λέει τι ακριβώς θεωρεί ηθική (π.χ. στην αρχή του κεφαλαίου μού δίνει την εντύπωση ότι ταυτίζει την ανηθικότητα με την παραβατικότητα ή την εγκληματικότητα, που φυσικά δεν είναι καθόλου το ίδιο), θα επικεντρωθώ στο κεντρικό επιχείρημά του: ότι τα ηθικά μας συναισθήματα (moral sentiments) δεν εξαρτώνται από τη θρησκευτικότητά μας αλλά έχουν γονιδιακή αιτιότητα, είναι αποτέλεσμα εξελικτικής επιλογής. Ας γίνω πιο σαφής: στην αρχή ο Dawkins παρομοιάζει τα ηθικά συναισθήματα με το σεξουαλικό πάθος (σελ. 221):
«Ένα έξυπνο ζευγάρι θα διαβάσει στον Δαρβίνο ότι η βαθύτερη αιτία της σεξουαλικής ορμής είναι η αναπαραγωγή … Όμως η σεξουαλική ορμή δεν αλλάζει, η δύναμή της στην ψυχολογία του καθενός είναι ανεξάρτητη από τη βαθύτερη δαρβινική πίεση που τη δημιουργεί. Είναι ένα ισχυρό πάθος που υπάρχει ανεξάρτητα από τις βαθύτερές του αιτίες»
Μένω έκπληκτος όμως που ο Dawkins δεν μπορεί εδώ να δει το αντεπιχείρημα που αμέσως–αμέσως ορθώνεται ενάντια στο αποδομητικό του εγχείρημα για τη θρησκεία• τίποτα στο βιβλίο δεν με εμποδίζει να ξαναγράψω τα λόγια του ως:
«Ένα έξυπνο ζευγάρι θα διαβάσει στον Δαρβίνο ότι η βαθύτερη αιτία της θρησκευτικής πίστης είναι η επιβίωση & αναπαραγωγή (είτε άμεσα είτε ως παραπροϊόν της εξέλιξης) … Όμως η θρησκευτική πίστη δεν αλλάζει, η δύναμή της στην ψυχολογία του καθενός είναι ανεξάρτητη από τη βαθύτερη δαρβινική πίεση που τη δημιουργεί. Ένα ισχυρό πάθος που υπάρχει ανεξάρτητα από τις βαθύτερές του αιτίες».
Είναι αστείο αλλά μπορώ να αναδιατυπώσω πολλούς από τους ισχυρισμούς του για την ηθική στο Κεφάλαιο 6, με τέτοιον τρόπο ώστε να αντιφάσκουν με το αποδομητικό του εγχείρημα, π.χ.: «Μη σκεφτείτε ούτε στιγμή ότι μια τέτοια δαρβινική αποδόμηση (“Darwinizing”) μειώνει τα ευγενή αισθήματα της συμπόνοιας και της γενναιοδωρίας» (σελ. 221) γίνεται: «Μη σκεφτείτε ούτε για μια στιγμή ότι μια τέτοια δαρβινική αποδόμηση μειώνει τα ευγενή αισθήματα της πίστης και της θρησκευτικότητας».
Έτσι όπως το θέτει ο Dawkins, δεν βλέπω τι είναι αυτό που διακρίνει τη θρησκευτικότητα από το ηθικό συναίσθημα ως προς την απομυθοποίηση που επιχειρεί, για ποιο λόγο φιλοδοξεί να πλήξει το πρώτο με μια αφήγηση γονιδιακής αναγωγής, ενώ αξιώνει (πώς ακριβώς;) ότι το δεύτερο θα μείνει ανεπηρέαστο. Ας γίνω όμως πιο συγκεκριμένος:
«Μερικοί νόμοι είναι σαν τα λουκάνικα: δέξου τα χωρίς να ξέρεις πώς φτιάχτηκαν», λέει το ρητό που αποδίδεται συνήθως στον καγκελάριο Μπίσμαρκ (το έχει πρωτοπεί ο John Godfrey Saxe). Άμα παρουσιάσεις μια αφήγηση ευτέλειας για ένα placebo, θα πλήξεις σίγουρα τη θεραπευτική του δράση. Σύμφωνα με τον Saxe, η άγνοια είναι ευτυχία όταν έχουμε να κάνουμε με νόμους και λουκάνικα, ενώ η αποδόμησή τους θα έχει φθοροποιό αποτέλεσμα στην όρεξή μας και στον σεβασμό που συνήθως τρέφουμε για τους νομοθέτες (και τους αλλαντοποιούς). Ο Dawkins πώς ακριβώς αξιώνει ότι η δαρβινική του αποδόμηση θα είναι τελεσφόρος ως προς τη θρησκευτικότητα και ατελέσφορη ως προς την ηθικότητα του αναγνώστη; Δε δίνει κάποια εξήγηση. Για λόγους σύγκρισης, ας αναφέρω μια διαφορετική αποδόμηση της ηθικότητας από έναν άλλο άθεο, τον Τάκη Κονδύλη: «Οι αξίες είναι σχετικές και ο άνθρωπος θνητός• στην έσχατη συνέπειά του τούτο το στοιχειώδες συμπέρασμα σημαίνει: μηδενισμός». Μπορεί να συμφωνώ ή να διαφωνώ μαζί του, τουλάχιστον όμως χαρακτηρίζω τη στάση του συνεπή: μιλάει στο όνομα της προσωπικής του αλήθειας και δε φοβάται να αποκαλύψει όλα τα placebo, δεν δειλιάζει μπροστά στην κατηγορία του μηδενισμού. Ο Dawkins όμως, με τη δαρβινική του αποδόμηση, φιλοδοξεί να καταδείξει την φαρμακευτική ακυρότυτα του θρησκευτικού placebo και να διατηρήσει παράλληλα την ψευδαισθησιακή θεραπευτική του ηθικού placebo.
Είναι αρκετά διαφορετικό το Κεφάλαιο 6 από τα υπόλοιπα του βιβλίου, ο Dawkins σ' αυτό μιλάει κανονιστικά ενώ στο υπόλοιπο βιβλίο μιλάει κυρίως πραγματολογικά. Το αναγνωρίζει και ο ίδιος ότι η δαρβινική του αποδόμηση μπορεί να έχει δυσάρεστα παρατράγουδα, να χρησιμοποιηθεί ως ηθικό άλλοθι:
«Ένιωσα πολύ άσχημα όταν διάβασα στον Guardian ('Animal Instincts', 27 Μαΐου 2006) ότι Το Εγωιστικό Γονίδιο ήταν το αγαπημένο βιβλίο του Jeff Skilling, διευθύνοντα συμβούλου της διαβόητης Enron Corporation, κι ότι το είχε ερμηνεύσει με όρους κοινωνικού δαρβινισμού» (σελ. 215)
Όμως η μόνη απάντηση που προσφέρει το The God Delusion για παρερμηνείες σαν την παραπάνω είναι κανονιστική, ότι η αθεΐα (όπως τη βλέπει ο Dawkins) θα πρέπει να οδηγήσει στην εκτίμηση της ζωής, στον σεβασμό για τους άλλους κ.λπ. Θα πρέπει; Κι αν δεν το κάνει; Κι αν η δαρβινική αποδόμηση της ηθικότητας αποδειχθεί τελεσφόρος όσο η αποδόμηση της θρησκευτικότητας; Για να μη μιλάω γενικά κι αόριστα, ας δώσω πολύ συγκεκριμένο παράδειγμα:
Τα Μαθηματικά του Αλτρουισμού
O George Price μοίρασε όλα τα υπάρχοντά του στους φτωχούς και αυτοκτόνησε στις 6 Ιανουαρίου 1975. Ήταν ένας ένθερμος πιστός που ακολουθούσε την εντολή του Χριστού: «πάντα όσα έχεις πώλησον και διάδος πτωχοίς, και δεύρο ακολουθεί μοι». Ήταν επίσης ένας από τους σπουδαιότερους θεωρητικούς βιολόγους του 20ου αιώνα, o πρώτος που διατύπωσε τα μαθηματικά του αλτρουισμού.
Στα νιάτα του δεν ήταν ούτε βιολόγος ούτε θρησκευόμενος, αλλά χημικός και άθεος, ένας αθεράπευτος ιδεαλιστής που πίστευε στην ηθική βελτίωση της ανθρωπότητας και που, το 1955, χώρισε την ευσεβή Καθολική σύζυγό του, ακριβώς διότι ήταν ευσεβής και Καθολική. Ήρθε ερασιτέχνης το 1967 στη θεωρητική βιολογία, όμως κατάφερε να καταδείξει μαθηματικώς ότι η φυσική επιλογή μπορεί, υπό συνθήκες, να ευνοήσει τη συμπεριφορά που ονομάζουμε αλτρουιστική (τεχνικά μιλώντας, ο Price έδειξε ότι η γενετική τάση προς τη συμπεριφορά που μειώνει την προσωπική και αυξάνει τη συλλογική ωφέλεια – «αλτρουιστική συμπεριφορά» – είναι πολύ πιθανό ότι μπορεί να γίνει αντικείμενο φυσικής επιλογής, μέχρι που να εξαπλωθεί σ’ έναν πληθυσμό). Ο Price ήταν ο πρώτος που παρουσίασε μια αφήγηση για την αυτοθυσία και την ηθική ευγένεια, πώς μπορούν να αναδυθούν από έναν κόσμο γονιδιακού εγωισμού. Οι μαθηματικές του αποδείξεις επιζούν ακόμα και σήμερα.
Πριν από τη δουλειά του Price, η θεωρία της εξέλιξης δεν μπορούσε να δώσει μια πειστική αφήγηση για τις αλτρουιστικές συμπεριφορές. Είχαν γίνει κάποιες απόπειρες από τον W. Hamilton και άλλους να ενσωματώσουν στην εξέλιξη τις πράξεις αυτοθυσίας, όμως δεν έπεισαν. Ο Price ήταν ο πρώτος που βρήκε κάτι σαν τη μαθηματική απόδειξη του αλτρουισμού. Κι αυτό ήταν ένας από τους παράγοντες που τον οδήγησαν στην απελπισία και τελικά στην αυτοκτονία, καθότι ήταν υπερβολικά ιδεαλιστής για να αντέξει την αναγωγή της ηθικής μεγαλοσύνης σε μαθηματικούς τύπους περί εξάπλωσης γονιδίων σε πληθυσμούς, «αυτήν την εικόνα του κόσμου όπου το κάθε τι είναι, στην πραγματικότητα, κάτι άλλο και όπου αυτό το κάτι άλλο είναι, στο φινάλε, ξένο προς την προσωπική οικοδόμηση, ουδέτερο κι απρόσωπο», όπως το έθεσε χιουμοριστικά ο Ernest Gellner. Λίγο μετά τη δημοσίευση του paper του, ο George Price έπεσε σε κατάθλιψη, από την οποία τον έβγαλε μια θρησκευτική εμπειρία το 1970 που τον οδήγησε σε μανία φιλανθρωπίας. Τελικά όμως ούτε κι αυτή τον γλίτωσε από την αυτοκτονία (οι πληροφορίες κυρίως από το βιβλίο του Andrew Brown, The Darwin Wars, 1999).
Η Αβάσταχτη Παγερότητα του Είναι
Στο βιβλίο του Rationality in Action (2001), ο John Searle πραγματεύεται το θέμα της ελεύθερης βούλησης. Στο τέλος εξετάζει και το ενδεχόμενο του επιφαινομεναλισμού, μήπως δηλαδή η συνείδησή μας είναι ψευδαίσθηση, ένα επακόλουθο νευρονικών διαδικασιών, οπότε ούτε ελεύθερη βούληση έχουμε στην πραγματικότητα ούτε υποκειμενικότητα: «Ο επιφαινομεναλισμός είναι ένα ενδεχόμενο, όμως πάρα πολύ απίθανο• αν τον αποδεχτούμε, θα επιφέρει μεγάλες αλλαγές στην κοσμοθεώρησή μας, πιο ριζικές κι από την Επιστημονική Επανάσταση, από τη Θεωρία της Σχετικότητας και την Κβαντομηχανική» (σελ. 286) παρατηρεί ο Searle. Η περίπτωση του George Price υποστηρίζει του λόγου το αληθές• για να το θέσω πιο γενικά, μια αποδομητική αφήγηση της υποκειμενικότητάς μας σε όρους απρόσωπων μονάδων – νευρώνων ή γονιδίων – μπορεί για κάποιους να αποδειχθεί αβάσταχτη και να δημιουργήσει τεκτονικές μετατοπίσεις στην κοσμοθεώρησή τους, όπως λέει κι ο Searle. Κάτι τέτοιο μπορεί να γίνει με μια αποδομητική αφήγηση που να παρουσιάζει την ελεύθερη βούληση ως ψευδαίσθηση, επιφαινόμενο εγκεφαλικών διαδικασιών – ή εμάς τους ίδιους ως ψευδαίσθηση, οχήματα των γονιδίων μας, οπότε αυτό που ονομάζουμε ευγενείς πράξεις αλτρουισμού είναι απλώς μαθηματικά προβλεπόμενες λύσεις στους εγωιστικούς λογαριασμούς του DNA μας.
Αναρωτιέμαι λοιπόν πώς ένας θρησκειομαχικός υπέρμαχος της επιστημονικής Αλήθειας θα πλήξει μεν τη θρησκεία, όμως θα αφήσει άθικτη την ηθικότητα (ή την ελεύθερη βούληση). Δε μου φαίνεται εύκολη δουλειά. Ο Dawkins πάντως δεν τα κατάφερε, αναγκάστηκε να γίνει ασυνεπής και προσχηματικός. Έχεις την κατάλληλη αφήγηση; Που να αποδομήσει μόνο τη θρησκεία στο όνομα της Αλήθειας και να αφήσει χώρο στην ηθικότητα, κάτι άλλο τέλος πάντων εκτός από τις ευχετήριες προτροπές του Dawkins, «μη σκεφτείτε ούτε στιγμή ότι μια τέτοια δαρβινική αποδόμηση μειώνει τα ευγενή συναισθήματα κ.λπ.»; Ή, εναλλακτικά και για να είσαι συνεπής, είσαι πρόθυμος να το φτάσεις μέχρι τέρμα; Το τέρμα δείχνει ότι για πολλούς ανθρώπους ίσως είναι επικίνδυνα κοντά στον μηδενισμό και στην αβάσταχτη παγερότητα του Είναι, στην αυτοκτονία του George Price και στο ηθικό άλλοθι του Jeff Skilling. Είσαι πρόθυμος να το τραβήξεις μέχρι εκεί; Οι Νέοι Νέοι Αθεϊστές πάντως προβληματίζονται από κάτι τέτοια θέματα.
