Τον Δεκέμβριο του 1987, ο καθηγητής του ΜΙΤ Tod Machover παρουσίασε την όπερα VALIS στο κέντρο Pompidou (ανέκαθεν ο PKD ήταν δημοφιλής στη Γαλλία). Με γαλλικό λιμπρέτο, ορχήστρα από υπερόργανα (μουσικά όργανα με ενσωματωμένα τεχνολογικά συστήματα, σε σχεδιασμό του ίδιου του ΤΜ) και σύνθεση δική του, θα πρέπει να ήταν σίγουρα μία μοναδική εμπειρία.
Τον επόμενο χρόνο, η όπερα VALIS ξαναγράφτηκε και προσαρμόστηκε στα Αγγλικά. Μία ιδέα μπορείτε να πάρετε εδώ (απαιτείται το Quicktime Player): πρόκειται για κολάζ του Ted Machover με βίντεο και μουσικά θέματα από την όπερά του.
Εδώ και μία συνέντευξή του.
Ο Darko Suvin Για Τα 2-3-74
"Αυτοί που ενδιαφέρονται για μυστικιστικές εμπειρίες ή θεότητες των Γνωστικών μπορούν, πολύ ευχαρίστως, να τις απολαύσουν όσο θέλουν. Εγώ όμως θέλω να διερευνήσω αν γίνεται όλα αυτά να ιδωθούν ως μία πολύ αφηρημένη ή κωδικοποιημένη μορφή λόγου για το άτομο εναντίον της κοινωνίας και για άλλα σημαντικά θέματα των ανθρωπίνων σχέσεων στον καιρό του Dick -και, κατ' επέκταση, στους δικούς μας δυστυχισμένους καιρούς" - Darko Suvin από εδώ
2-3-74
Το Φεβρουάριο και το Μάρτιο του 1974, ο Philip Dick επικοινώνησε με τον Θεό. Ή με κάτι που έμοιαζε με τον Θεό. Ή με έναν εξωγήινο δορυφόρο σε τροχιά. Ή με τη νεκρή του αδερφή. Ή με τον εαυτό του από το μέλλον. Ή με τον εαυτό του από ένα παράλληλο παρόν. Ή με την KGB εν μέσω πειραμάτων τηλεπάθειας. Ή με το FBI παρομοίως. Ή απλώς ήταν θεότρελος. Στην τελευταία αυτή περίπτωση, είχε μάλλον πάθει μία μορφή επιληψίας του βρεγματικού λοβού. Ή βλάβες από τη χρήση ναρκωτικών. Ή είχε διχασμένη προσωπικότητα. Ή είχε σχιζοφρένεια.
Αυτές και ακόμα περισσότερες ήταν οι ερμηνείες που εξέτασε για εκείνη τη σειρά εμπειριών που του έτυχαν τότε, εμπειρίες από αυτές που συνήθως αποκαλούμε "μεταφυσικές" ή "θρησκευτικές". Περνούσε μία πολύ έντονη περίοδο εκείνον τον καιρό, με το γάμο του να διαλύεται, τα οικονομικά προβλήματα να τον έχουν διαλύσει, τα νεύρα του διαλυμένα και όλη του τη ζωή υπό διάλυσιν. Όταν ήρθαν κι αυτές οι εμπειρίες (τις οποίες ονόμαζε "2-3-74", από το Φεβρουάριο και το Μάρτιο του 1974, μήνες στους οποίους έζησε τη μεγάλη τους ένταση), η κατάσταση τεντώθηκε στα άκρα -τόσο ώστε αργότερα θα αναφερόταν στον εαυτό του αυτής της περιόδου ως "Horselover Fat" (Philip = Φίλιππος = Horselover / Dick στα γερμανικά = Fat = Χοντρός).
Μέχρι το τέλος της ζωής του πάσχιζε να κατανοήσει αυτές τις εμπειρίες. Έγραψε σχετικά στο Valis, στο Radio Free Albemuth, στη Μετενσάρκωση του Timothy Archer, στο A Scanner Darkly και στη Θεϊκή Εισβολή, μίλησε γι' αυτές -στην αρχή- σε φίλους του και -αργότερα- σε διάφορες συνεντεύξεις. Αργά τα βράδια έγραφε σελίδες επί σελίδων συζητώντας με τον εαυτό του για τα γεγονότα 2-3-74, τη σημασία, την ερμηνεία και την προέλευσή τους, ώσπου συμπλήρωσε ένα τεράστιο έργο 8.000 σελίδων, την "Ερμηνευτική" (Exegesis). Δεν κατέληξε σε κανένα σίγουρο συμπέρασμα.
Όχι λοιπόν με τη σοβαρότητα του φανατικού πιστού αλλά με το σεβασμό για ένα πολύ σημαντικό κεφάλαιο στη ζωή του, πάμε να δούμε τι ακριβώς (λέει ο ίδιος ότι) έγινε κατά τα περίφημα γεγονότα 2-3-74. Πολλές αρλούμπες έχουν κυκλοφορήσει κατά καιρούς περί του θέματος, ο κάθε Παντελής Γιαννουλάκης έχει παραστήσει τον σπουδαίο και τον γνώστη αποσιωπώντας κάτι πολύ χαρακτηριστικό, κάτι που καθιστά την περίπτωση του PKD εντελώς διαφορετική από αυτές πολλών άλλων μοντέρνων προφητών: ότι δε δίσταζε ακόμα και να σαρκάσει τον εαυτό του.
Όλα λοιπόν άρχισαν με ...
... Το Κορίτσι με το Μενταγιόν. Βρισκόμαστε στο Fullerton της Καλιφόρνια, Φεβρουάριος 1974. Ένα ολόκληρο βράδυ ο Dick έμεινε ξάγρυπνος από τον πόνο στα δόντια του. Το άλλο πρωί έκανε επέμβαση και του αφαιρέθηκε ένας φρονιμίτης. Προς το μεσημέρι που γύρισε σπίτι, η επίδραση του αναισθητικού (= πεντοθάλη, ένα δυνατό βαρβιτουρικό και ορός αλήθειας, που αφήνει τον ασθενή μισοναρκωμένο για πολλές ώρες) άρχισε να περνάει και ο πόνος ξαναγύρισε. Τηλεφώνησε στο γιατρό του, ο οποίος ειδοποίησε αμέσως το τοπικό φαρμακείο (σε άλλη αναφορά δηλώνει ότι η γυναίκα του τηλεφώνησε κατ’ ευθείαν στο φαρμακείο) για να στείλουν κάποιο ισχυρό παυσίπονο κωδεΐνης (ή Darvon, ένα διαδεδομένο παυσίπονο της εποχής). Τόσο πολύ υπέφερε και δεν άντεχε να περιμένει, ώστε πετάχτηκε σαν σφαίρα ν' ανοίξει όταν χτύπησε το κουδούνι.
.
Ζαλισμένος ακόμα από το αναισθητικό, βρέθηκε μπροστά σε μία κοπέλα («μία νόστιμη μελαχρινούλα») που φορούσε ένα χρυσό μενταγιόν σε σχήμα ψαριού. Του έδωσε το φάρμακο, την πλήρωσε, όμως όλη αυτήν την ώρα το βλέμμα του είχε καρφωθεί στο μενταγιόν. "Υπνωτίστηκα από αυτό το χρυσό ψάρι που άστραφτε στον ήλιο, ποιος ξέρει γιατί, ξέχασα και τον πόνο μου, ξέχασα και τα φάρμακα, ξέχασα για ποιο λόγο είχε έρθει το κορίτσι. Τη ρώτησα τι ήταν αυτό που φορούσε και τι σήμαινε το ψάρι. Αυτή το άγγιξε με το δάχτυλό της και μου είπε ότι ήταν ένα αρχαίο χριστιανικό σύμβολο, ότι το ψάρι στα ελληνικά (ΙΧΘΥΣ) ήταν κωδικοποιημένο όνομα για τον Χριστό».Η κοπέλα πήρε τα χρήματα και έφυγε. Ο Dick δεν την ξαναείδε ποτέ στη ζωή του• αρκετό καιρό αργότερα θα τηλεφωνούσε στο φαρμακείο και θα ρωτούσε ποια ήταν εκείνη η μελαχρινή που έκανε παραδόσεις φαρμάκων το Φεβρουάριο του 1974, όμως από το κατάστημα θα του έλεγαν ότι δεν έχουν ιδέα, πολλά παιδιά έρχονταν κατά καιρούς να βγάλουν ένα μεροκάματο και μετά από λίγο έφευγαν. Όμως τι το σπουδαίο είδε ο PKD σ' εκείνη την τόσο σύντομη συνάντηση;
"Καθώς κοιτούσα το σύμβολο του ψαριού που άστραφτε στον ήλιο και άκουγα τα λόγια της, είχα ξαφνικά μία εμπειρία που ονομάζεται ανάμνηση [anamnesis], μία ελληνική λέξη που κυριολεκτικά σημαίνει: απώλεια της λήθης. Θυμήθηκα ποιος ήμουν και πού ήμουν. Μέσα σ' ένα κλάσμα του δευτερολέπτου, μου ήρθαν όλα στο μυαλό. Ήταν η εποχή των Πράξεων των Αποστόλων. Θυμήθηκα γεγονότα απ' το βιβλίο των Πράξεων. Τα θυμήθηκα όλα για ένα κλάσμα του δευτερολέπτου και μετά εξαφανίστηκαν. Και μέσα στον επόμενο μήνα άρχισαν να ξαναέρχονται. Η κοπέλα κι εγώ ήμασταν μυστικοί Χριστιανοί και κρυβόμασταν από τους διωγμούς του Ρωμαϊκού κράτους. Αναγνώριζε ο ένας τον άλλον από κάτι τέτοια αθώα στην όψη σύμβολα, όπως το ψάρι, από τη χειραψία μας που σχηματίζαμε με τους αντίχειρες δύο τόξα -ένα ψάρι, δηλαδή. Θυμήθηκα να κάθομαι μαζί με τους Αποστόλους μετά το θάνατο του Ιησού και να είμαστε όλοι χαρούμενοι γιατί ξέραμε ότι ο Κύριος θα ξαναγύριζε".
Και ο PKD λοιπόν ένας ακόμη από αυτούς που θυμούνται προηγούμενες ζωές; Όχι ακριβώς, δε μιλούσε για μετενσάρκωση αλλά για κάτι πιο ασυνήθιστο κι ενδιαφέρον: επί ένα μήνα έβλεπε έντονα τη Ρώμη του 1ου αιώνα μ.Χ. να υπερτίθεται επάνω στην Καλιφόρνια του 1974. Σαν φωτογραφίες τυπωμένες στο ίδιο χαρτί, βίωνε ταυτόχρονα και τις δύο αυτές πραγματικότητες, τόσο ώστε κάποιες φορές δυσκολευόταν να καταλάβει ποια είναι αληθινή και ποια ψευδαίσθηση. Το συμπέρασμα του ήταν ότι ζούμε ακόμα στη Ρωμαϊκή εποχή. Το πέρασμα του χρόνου ήταν μία πλάνη, όπως και η πτώση της Ρώμης. Η Αυτοκρατορία δεν τέλειωσε ποτέ.
Και όλα αυτά δεν ήταν παρά μόνο η αρχή. Η πιο γνωστή εμπειρία από τα 2-3-74 είχε και μουσική υπόκρουση:
- Strawberry Fields Forever. Συνέβη κάποια ημέρα που ο PKD άκουγε από το ραδιόφωνο (ή το πικ-απ) το Strawberry Fields Forever των Beatles, όταν ξαφνικά τον χτύπησε "μία ακτίνα ροζ φωτός". Ήταν κάτι εντελώς ξαφνικό, ένα φλας από το πουθενά, και τόσο δυνατό ώστε στιγμιαία έχασε το φως του ενώ για πολλές ώρες μετά είχε δυνατό πονοκέφαλο. Παράλληλα, οι στίχοι του τραγουδιού άλλαξαν και μετατράπηκαν σε ένα προειδοποιητικό μήνυμα για την υγεία του γιου του, Christopher, που τότε ήταν πέντε χρονών: "Ο γιος σου πάσχει από αδιάγνωστη δεξιά βουβουνωκήλη, η οποία έχει διαρρήξει τον υδροθύλακο και έχει κατέβει ως τον οσχεϊκό σάκο. Χωρίς εγχείριση, θα πεθάνει σύντομα". Η γυναίκα του, που ήταν παρούσα, δεν είδε και δεν άκουσε τίποτα ασυνήθιστο όλη αυτήν την ώρα.
Μετά από πολλά παρακάλια έπεισε τη γυναίκα του να πάνε το παιδί (που από μωρό γκρίνιαζε και παραπονιόταν για πόνους στην κοιλιά) στον παιδίατρο. Ο γιατρός ανακάλυψε πως πράγματι ο μικρός έπασχε από τη συγκεκριμένη πάθηση και προγραμμάτισε χειρουργείο για την ίδια μέρα (ή για την επόμενη, όπως αναφέρεται στο VALIS)• δήλωσε μάλιστα ότι θα μπορούσε ακόμα και να είχε πεθάνει από στιγμή σε στιγμή. Το χειρουργείο έγινε, ο μικρός θεραπεύτηκε και οι γονείς του άλλαξαν γιατρό.
Ο PKD λέει ότι η εμπειρία αυτή είχε και κάποια αντικειμενικά στοιχεία: στις επόμενες ημέρες, τόσο ο ίδιος όσο και η γυναίκα του μπορούσαν ν' ακούσουν κάποιους κρότους μέσα στο σπίτι που αυτός απέδιδε σε "ενεργειακές εκφορτίσεις: όλα τα αντικείμενα του σπιτιού είχαν γεμίσει με μία τρομερή ενέργεια". Επίσης, τα ζώα του σπιτιού, που μέχρι τότε είχαν περίφημη υγεία, εκδήλωσαν ξαφνικά κακοήθεις όγκους και πολύ γρήγορα πέθαναν -ενώ παράλληλα άλλαξε και ο χαρακτήρας τους, σαν να έγιναν πιο "σοφά" και σαν να προσπαθούσαν να επικοινωνήσουν μαζί του. Ό,τι κι αν σημαίνει αυτό.
Σύντομα δε ακολούθησε...
.
.
... Ένας Ωκεανός Πληροφοριών. Όλο τον επόμενο καιρό, ο Dick άρχισε να βλέπει αυτό το ροζ φως σχεδόν οπουδήποτε κι αν κοιτούσε. Το παρομοίαζε με τις φωτιές του St. Elmo, τις μυστηριώδεις φωταύγειες που συχνά βλέπουν οι ναυτικοί να περιβάλλουν τα αιχμηρά σημεία των καραβιών στη μέση της θάλασσας -παρόλο που αυτές παραδοσιακά περιγράφονται ως γαλάζιες ή βιολετί. Γιατί όμως έχουν τόση σημασία όλα αυτά;Γιατί το ροζ φως έγινε ένα από τα κεντρικά σημεία της ζωής του. Ο ίδιος επέμενε ότι ήταν ζωντανό και γεμάτο πληροφορίες που του τις μετέδωσε με ρυθμό πολυβόλου: "Ολόκληρες βιβλιοθήκες μέσα σε νανοδευτερόλεπτα. Και το έκανε αυτό επί οκτώ ώρες πραγματικού διανυμένου χρόνου. Μέσα σε οκτώ ώρες ΠΔΧ υπάρχουν πολλά νανοδευτερόλεπτα" (VALIS). Όλη του η ζωή άρχισε ν' αλλάζει, λέει, χάρη στο φως και σταδιακά τον βοήθησε να ξεφύγει από τη μιζέρια και την οικονομική ένδεια (δεν είναι ξεκάθαρο πώς).
Σε κάποιο σημείο αναφέρει ότι κατά καιρούς το φως έπαιρνε τη μορφή μιας πόρτας με τις αναλογίες της Χρυσής Τομής, μέσα απ' την οποία μπορούσε να διακρίνει μία εικόνα ομορφιάς: ένα νυχτερινό τοπίο με μία γαλήνια σκοτεινή θάλασσα, τον ουρανό, την άκρη μιας νησιώτικης ακτής και μία γυμνή γυναίκα να κάθεται στην άμμο. Ταύτιζε αυτήν τη γυναίκα με τη θεά Αφροδίτη. Η πόρτα αυτή εμφανιζόταν συχνά επάνω σε οικεία αντικείμενα του περιβάλλοντός του (το βάθρο ενός ομιλητή, ένα σταντ βιβλιοπωλείου κ.λπ.).
Το ροζ φως ήταν ορατό ακόμα και τις νύχτες, και ο Dick αναφέρει ότι συχνά καθόταν ξαπλωμένος στο κρεβάτι, χωρίς να τον πιάνει ο ύπνος, απολαμβάνοντας την παράσταση. Έχει δηλώσει ότι περιγράφει αυτό το θέαμα σε κάποιο σημείο του A Scanner Darkly, όπου ο ήρωας βιώνει μία ταχύτατη διαδοχή από εικόνες του Paul Klee, του Kandinsky και άλλων μοντέρνων ζωγράφων, εικόνες γεμάτες πληροφορίες. Άλλαξαν και τα όνειρά του εκείνον τον καιρό, έγιναν συνέχειες των νυχτερινών οραμάτων. Σε πολλά όνειρα έβλεπε ολόκληρα κείμενα, τα οποία μπορούσε να θυμηθεί και να αντιγράψει όταν ξυπνούσε. Μία φορά είχε ένα μήνυμα στο όνειρό του από τις "Πορτογαλικές Πολιτείες της Αμερικής", οδηγώντας τον στο συμπέρασμα ότι λάβαινε μηνύματα από ένα παράλληλο σύμπαν. Αυτή η ιδέα των μηνυμάτων τού έγινε πάθος, ήταν σίγουρος ότι κάποιος ή κάτι προσπαθούσε να επικοινωνήσει μαζί του. Συμπέρανε πως ήταν ένας εξωγήινος δορυφόρος σε τροχιά γύρω από τη Γη, τον οποίο ονόμασε VALIS (= Vast Active Living Intelligent System) και προερχόταν από τον Φομαλχούτ, ένα από τα πιο λαμπερά αστέρια του νυχτερινού ουρανού στον αστερισμό του Νότιου Ιχθύος (άμεση η παραπομπή στο χριστιανικό σύμβολο).
Είχε όμως κι άλλες περιπέτειες στον ύπνο του εκτός από αυτά τα όνειρα:
.
.
- Der Doppelgänger. Η πρώτη φορά που είχε αυτήν την εμπειρία ήταν στα παιδικά του χρόνια. Μια νύχτα, λίγο πριν τον πάρει ο ύπνος, είδε τον ενήλικο εαυτό του -ή έτσι νόμισε- να στέκεται στα πόδια του κρεβατιού. Κάτι παρόμοιο έζησε και κατά τα 2-3-74: μία νύχτα ξύπνησε ξαφνικά και είδε μία γκρίζα φιγούρα στο δωμάτιο να τον κοιτάζει ξαπλωμένο. Δεν μπορούσε να διακρίνει τα χαρακτηριστικά της μέσα στο σκοτάδι όμως δε φοβήθηκε καθόλου, αντίθετα αισθανόταν πολύ όμορφα. Παράλληλα, ένιωθε απόλυτα σίγουρος ότι αυτή η φιγούρα ήταν ο ίδιος. Η γυναίκα του που κοιμόταν δίπλα αισθάνθηκε ότι κάτι συμβαίνει, ξύπνησε και έμεινε με το στόμα ανοιχτό. Ο Dick της είπε να μην ανησυχεί και ότι αυτή η φιγούρα ήταν ο ίδιος• μέσα στην έξαψή του, της το είπε στα γερμανικά: "Ich bin's! Ich bin's!". Αυτό ήταν πάρα πολύ για τη γυναίκα του, που άρχισε να στριγκλίζει και η φιγούρα εξαφανίστηκε. Αργότερα, όταν θα κάθονταν οι δυο τους πίνοντας καφέ και θα προσπαθούσαν να καταλάβουν τι στην ευχή έγινε, η γυναίκα του δε θα ένιωθε 100% σίγουρη αν πράγματι είδε και η ίδια τη φιγούρα στο δωμάτιο ή αν παρασύρθηκε από αυτόν.Η πιο τρομακτική εμπειρία όμως ήταν...
.
.
- Το Στοιχειωμένο Ραδιόφωνο. Ο Dick και η γυναίκα του συνήθιζαν εκείνον τον καιρό να κοιμούνται με το ραδιόφωνο ανοιχτό, συντονισμένο σε κάποιο σταθμό με ελαφρά μουσική. Κάποια νύχτα, μία άσχημη φωνή μέσα από τη συσκευή άρχισε να του λέει ασχήμιες και να τον βρίζει ("Phil is a pill..." και διάφορα άλλα), με έναν τόσο κακόβουλο τρόπο ώστε του μαύριζε την ψυχή. Σε κάποια στιγμή δεν άντεξε άλλο, το έβγαλε απ' την πρίζα και το πήγε στην κουζίνα, όμως συνέχιζε να ακούει από μέσα την αποσυνδεδεμένη συσκευή να τον κακολογεί. Το ίδιο έγινε και την επόμενη νύχτα, και την επόμενη, και για μία εβδομάδα συνεχόμενη, κάθε φορά μεταξύ 02:00 - 06:00 το βράδυ: η συσκευή που δε θα έπρεπε να λειτουργεί τον έβριζε με φωνή γεμάτη κακία. Τελικά, ξανάφερε το ραδιόφωνο στην κρεβατοκάμαρα αφού το πήρε απόφαση ότι δε θα γλίτωνε από τη φωνή. Ο Dick έχει μεταφέρει αυτήν την εμπειρία στον Nicholas Brandy, τον ήρωα του Radio Free Albemuth, ο οποίος άκουγε παρομοίως το ραδιόφωνο τη νύχτα να του λέει ασχήμιες και χυδαιότητες ("Nick is a prick!").Όμως ο Dick άκουγε και άλλα πράγματα εκτός από το στοιχειωμένο ραδιόφωνο:
.
.
- Ελληνικά Άνευ Διδασκάλου. Ό,τι και να 'ταν αυτό που προκάλεσε τα 2-3-74, είχε φωνή και του μιλούσε. Ήταν μία άχρωμη, άφυλη φωνή (άλλες φορές την αναφέρει ως γυναικεία), σχεδόν ηλεκτρονική, που ο ίδιος αποκαλούσε: "φωνή τεχνητής νοημοσύνης". Αυτή η περίεργη φωνή λοιπόν συνεισέφερε στον ωκεανό πληροφοριών που του "πυροβολήθηκαν" (δική του έκφραση) μέσα στον επόμενο μήνα -πληροφορίες που κυμαίνονταν από φιλοσοφικά-συμπαντικά θέματα, όπως για τη σχέση του ανθρώπου με το Θείο, για τη φύση της πραγματικότητας κ.α., μέχρι και για πρακτικά, καθημερινά θέματα (π.χ. να αλλάξει τα περιθώρια της σελίδας στη γραφομηχανή του). Ο ίδιος απέδωσε αυτή τη φωνή στην Αθηνά Παλλάδα ή στον μακαρίτη επίσκοπο και φίλο του James A. Pike (ο "Timothy Archer" της ομώνυμης νουβέλας) ή στην νεκρή δίδυμη αδερφή του Jane, ή στο Άγιο Πνεύμα ή στον Ασκληπιό ή ...
Για ένα διάστημα, ο PKD πίστευε πως τον είχε καταλάβει το πνεύμα του Ηλία. Άλλες φορές ένιωθε ότι μέσα του εκδηλωνόταν ένας χριστιανός ο οποίος ζούσε στον 1ο αιώνα μ.Χ. που λεγόταν Θωμάς και άκουγε τις σκέψεις του κάθε βράδυ όταν τον έπαιρνε ο ύπνος. "Θωμάς" στα εβραϊκά σημαίνει Δίδυμος, κάτι που θυμίζει επίσης τη δίδυμη αδερφή του, κι αν η όλη κατάσταση είναι μπερδεμένη δε φταίω εγώ, είναι πολύ δύσκολο να βγάλεις άκρη από τις περιγραφές του PKD...
Σε κάποια άλλη στιγμή παράτησε όλα αυτά τα μεταφυσικά και νόμιζε ότι αποτελούσε στόχο πειραμάτων τηλεπάθειας του FBI ή της KGB. Οι υποψίες του εντάθηκαν μετά από μία διάρρηξη που έγινε στο σπίτι του και κλάπηκαν κάποια έγγραφά του. Μετά αναρωτιόταν μήπως έκανε ο ίδιος τη διάρρηξη και δεν το θυμόταν. Φοβόταν ότι ήταν σχιζοφρενής. Σταδιακά πάντως τα οράματα της Ρώμης τον εγκατέλειψαν, όμως τα όνειρα και η φωνή συνέχισαν για άλλα έξι χρόνια, μέχρι τις 17 Νοεμβρίου 1980. Ο ίδιος ισχυριζόταν ότι είχε μία εμπειρία θεοφάνειας εκείνη την ημέρα, αν και κανένας άλλος δεν πρόσεξε κάτι το ασυνήθιστο. Σε ποια γλώσσα όμως του μιλούσε αυτή η φωνή;
Σε μία άγνωστη γι' αυτόν γλώσσα που μπορούσε όμως να καταλαβαίνει το νόημά της. Σε κάποια στιγμή κατέγραψε φωνητικά μερικές λέξεις σε ένα χαρτί• μόλις τις είδε η γυναίκα του, που είχε κάνει Αρχαία Ελληνικά στο κολλέγιο, τις αναγνώρισε αμέσως: ήταν λέξεις στην Κοινή Ελληνική, την lingua franca του αρχαίου κόσμου μετά τις κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Ο ίδιος δεν είχε ιδέα τι ήταν αυτά που έγραφε, δεν ήξερε Ελληνικά, δεν ήξερε καν ότι της εποχή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας η Κοινή Ελληνική είχε το ρόλο που έχουν σήμερα τα Αγγλικά (νόμιζε ότι τα Λατινικά ήταν η διεθνώς καθιερωμένη γλώσσα τότε).
Υπάρχει μία ακόμη εμπειρία από τα 2-3-74 που περνάει σχεδόν απαρατήρητη από τους μελετητές. Δεν είναι κάτι το φαντεζί όπως όλα τα προηγούμενα (αν και ο Dick την περιγράφει με εκστατικά χρώματα) και δικαιολογημένα ο αναγνώστης θα την παραβλέψει μπροστά στις φαντασμαγορίες του ροζ φωτός, της αρχαίας Ρώμης και του δορυφόρου από τον Φομαλχούτ. Κατ' εμέ όμως, πρόκειται για ένα από τα πιο συγκλονιστικά σημεία των 2-3-74:
.
.
- Όλα Είναι Λέξεις. Ο Dick μιλάει γι' αυτήν την εμπειρία στο VALIS. Κάποιες φορές, λέει, κοιτούσε γύρω του και έβλεπε όλα τα αντικείμενα του τοπίου σαν λέξεις μιας γλώσσας. Μία εικόνα υλοζωισμού, όπου όλα τα αντικείμενα είναι τέλεια τοποθετημένα, σαν τις λέξεις ενός κειμένου ή σαν τις νότες μιας μελωδίας, και συνθέτουν ένα σύνολο με νόημα, το οποίο μεταδίδει κάποιες πληροφορίες. Ο Dick γενικότερα είχε παθιαστεί εκείνη την περίοδο με την ιδέα πως όλα είναι μηνύματα, πως το σύμπαν αποτελείται εξ' ολοκλήρου από πληροφορία. Μπορεί να μην είναι εντυπωσιακή αυτή η εμπειρία, κάποιος θα μπορούσε να την αποκαλέσει ακόμα και "ποιητική", όμως ο ίδιος λέει ότι συνοδευόταν από αισθήματα μεγάλης ευτυχίας και αγαλλίασης.
Αυτό όμως που περισσότερο από όλα τον στιγμάτισε ήταν η ...
.
.
... Μαύρη Σιδερένια Φυλακή. Κάτι που απαιτεί ένα ξεχωριστό post από μόνο του.
Τι συμπέρασμα θα πρέπει να βγάλει κάποιος από όλα αυτά;
.
.
- Το Κορίτσι με το Μενταγιόν. Μου θυμίζει τη διάσημη εμπειρία του Jacob Boehme, όταν ήταν 25 χρονών: μια μέρα καθόταν στο δωμάτιό του και το βλέμμα του έπεσε σε έναν στιλβωμένο χάλκινο δίσκο που αντανακλούσε έντονα το ηλιόφως. Τον κοίταξε για λίγο μέχρι που έπεσε σε ένα είδος έκστασης και άρχισε να νιώθει ότι θεωρούσε "τη βαθύτερη αρχή και την ουσία κάθε πράγματος". Πίστεψε πως ήταν ένα παιχνίδι του μυαλού, σηκώθηκε και βγήκε στον κήπο για να πάψει αυτή η ύπνωση, όμως και εκεί έβλεπε "την ίδια την καρδιά της ύπαρξης" κάθε δέντρου, φυτού και αντικειμένου. Μοιάζει πως και ο Dick και ο Boehme υπνωτίστηκαν από ένα λαμπερό μεταλλικό αντικείμενο -αν και αυτό δεν αποτελεί απάντηση. Το να αναγάγεις ένα μυστήριο σε ένα άλλο μυστήριο (υπνωτισμός) δε λύνει το πρόβλημα. Και οι δυο τους έζησαν μετά απ' αυτό μία πολύ ιδιαίτερη εμπειρία, που δε μεταφέρεται εύκολα με τα λόγια και τους άλλαξε τη ζωή.
Οι παραστάσεις της αρχαίας Ρώμης προκαλούν όντως εντύπωση και απορία. Δεν αμφιβάλλω για την ειλικρίνεια του Dick, όμως έχω ενστάσεις ως προς τη γνησιότητα της anamnesis του. Σε μία του συνέντευξη, αναφέρει ότι θυμήθηκε τις κωδικοποιημένες χειραψίες που έκανε με τους άλλους κρυφούς χριστιανούς και το σύμβολο του ιχθύος που σχημάτιζαν με τους αντίχειρές τους για να αναγνωρίσει ο ένας τον άλλον. Η χειραψία όμως είναι νεοτερικός τρόπος χαιρετισμού, δε νομίζω ότι συνηθιζόταν στην αρχαία Ρώμη, η περιγραφή παραπέμπει περισσότερο σε κρυφούς τέκτονες.
Επίσης, θα ήθελα να αναφέρω μία άλλη πιθανή επιρροή του Dick: Στις 15 Μαρτίου 1968 (στους ειδούς του Μαρτίου!), στη 2η περίοδο του παλιού καλού Star Trek, προβλήθηκε στις ΗΠΑ το επεισόδιο "Άρτος και Θεάματα". Σε αυτό, το πλήρωμα του Enterprise καταφθάνει στην Μάγκνα Ρόμα, έναν πλανήτη όμοιο με τη Γη του 20ου αιώνα, πλην της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας που συνέχιζε να υπάρχει ("η Αυτοκρατορία δεν τέλειωσε ποτέ"). Και όχι απλώς να υπάρχει, αλλά να διαφεντεύει τυραννικά την υφήλιο καταπιέζοντας τους λαούς. Ο κάπτεν Κερκ, ο δρ. Σποκ και οι άλλοι, συναντάνε τους πιστούς της υπόγειας λατρείας "του Υιού", η οποία έχει αναπτυχθεί ανάμεσα στους σκλάβους της Αυτοκρατορίας και κηρύσσει την ειρήνη και την αδελφότητα απέναντι στην τυραννία των Ρωμαίων. Γίνονται διάφορες μονομαχίες σε ένα Κολοσσαίο, στο τέλος φυσικά οι καλοί νικάνε κ.λπ.
.
.
- Strawberry Fields Forever. Τέτοια φλας αποτελούν μάλλον γνώριμες εμπειρίες σε διάφορες σχιζοφρενικές καταστάσεις. Ο Dick έκανε άπειρες εικασίες γι' αυτό το περιστατικό. Πολλές φορές ξεκινούσε να σκέφτεται: "μου μίλησε ο Θεός", για να κλείσει τους συλλογισμούς του καταλήγοντας: "μήπως απλά είμαι τρελός; Μήπως δε διαφέρω σε τίποτα από χιλιάδες τρόφιμους ψυχιατρείων;" -αλλά να τους συνεχίσει σε λίγο αναλογιζόμενος ότι αυτή η "τρέλα" είχε σώσει τη ζωή του γιου του, οπότε δε θα πρέπει να την απαξιώνει, όμως τελικά τι είναι τρέλα κ.λπ. ad infinitum. Παρομοίαζε την εμπειρία του με αυτήν του Παύλου στο δρόμο για τη Δαμασκό. Είχε εξετάσει και το ενδεχόμενο να ήξερε κατά βάθος για την πάθηση του γιου του και να το εκδήλωσε με αυτόν τον περίεργο τρόπο, ότι όλα μπορεί τελικά να ήταν μία φάρσα του υποσυνειδήτου.
- Strawberry Fields Forever. Τέτοια φλας αποτελούν μάλλον γνώριμες εμπειρίες σε διάφορες σχιζοφρενικές καταστάσεις. Ο Dick έκανε άπειρες εικασίες γι' αυτό το περιστατικό. Πολλές φορές ξεκινούσε να σκέφτεται: "μου μίλησε ο Θεός", για να κλείσει τους συλλογισμούς του καταλήγοντας: "μήπως απλά είμαι τρελός; Μήπως δε διαφέρω σε τίποτα από χιλιάδες τρόφιμους ψυχιατρείων;" -αλλά να τους συνεχίσει σε λίγο αναλογιζόμενος ότι αυτή η "τρέλα" είχε σώσει τη ζωή του γιου του, οπότε δε θα πρέπει να την απαξιώνει, όμως τελικά τι είναι τρέλα κ.λπ. ad infinitum. Παρομοίαζε την εμπειρία του με αυτήν του Παύλου στο δρόμο για τη Δαμασκό. Είχε εξετάσει και το ενδεχόμενο να ήξερε κατά βάθος για την πάθηση του γιου του και να το εκδήλωσε με αυτόν τον περίεργο τρόπο, ότι όλα μπορεί τελικά να ήταν μία φάρσα του υποσυνειδήτου.
.
.
- Ένας Ωκεανός Πληροφοριών. Δεν υπάρχει αναφορά ότι έβλεπε και κάποιος άλλος το φως εκτός από αυτόν. Δεν είναι εύκολο να κατανοήσουμε τις λεπτομέρειες της συγκεκριμένης εμπειρίας ούτε την τεράστια σημασία που της απέδιδε ο PKD. Υπήρξε λίγο ασαφής ως προς το χρώμα του φωτός• ο ίδιος το αποκαλούσε "ροζ" (pink), έλεγε μάλιστα ότι ήταν η συγκεκριμένη απόχρωση του μετεικάσματος που παραμένει στα μάτια μας όταν τα κλείσουμε, ενώ προηγουμένως έχουμε κοιτάξει μία πηγή λευκού φωτός. Από την άλλη, στο VALIS αναφέρει ότι έψαξε κάποια μέρα όλο το ορατό φάσμα, δεν μπόρεσε όμως να εντοπίσει τη συγκεκριμένη απόχρωση -υπονοώντας ότι το φως είχε έναν εξωκοσμικό χαρακτήρα, "δεν ήταν του κόσμου ετούτου". Στο ίδιο μυθιστόρημα όμως, η παρέα εντοπίζει το συγκεκριμένο ροζ χρώμα σε αντικείμενα της ταινίας που παρακολουθεί -οδηγώντας στο συμπέρασμα ότι το φως είχε μία από τις γνωστές αποχρώσεις του ροζ.
- Ένας Ωκεανός Πληροφοριών. Δεν υπάρχει αναφορά ότι έβλεπε και κάποιος άλλος το φως εκτός από αυτόν. Δεν είναι εύκολο να κατανοήσουμε τις λεπτομέρειες της συγκεκριμένης εμπειρίας ούτε την τεράστια σημασία που της απέδιδε ο PKD. Υπήρξε λίγο ασαφής ως προς το χρώμα του φωτός• ο ίδιος το αποκαλούσε "ροζ" (pink), έλεγε μάλιστα ότι ήταν η συγκεκριμένη απόχρωση του μετεικάσματος που παραμένει στα μάτια μας όταν τα κλείσουμε, ενώ προηγουμένως έχουμε κοιτάξει μία πηγή λευκού φωτός. Από την άλλη, στο VALIS αναφέρει ότι έψαξε κάποια μέρα όλο το ορατό φάσμα, δεν μπόρεσε όμως να εντοπίσει τη συγκεκριμένη απόχρωση -υπονοώντας ότι το φως είχε έναν εξωκοσμικό χαρακτήρα, "δεν ήταν του κόσμου ετούτου". Στο ίδιο μυθιστόρημα όμως, η παρέα εντοπίζει το συγκεκριμένο ροζ χρώμα σε αντικείμενα της ταινίας που παρακολουθεί -οδηγώντας στο συμπέρασμα ότι το φως είχε μία από τις γνωστές αποχρώσεις του ροζ.
.
.
- Der Doppelgänger. Δεν υπάρχει λόγος να μη θεωρήσουμε ότι ήταν ένα όνειρο. Η γυναίκα του δεν το επιβεβαιώνει.
.
- Der Doppelgänger. Δεν υπάρχει λόγος να μη θεωρήσουμε ότι ήταν ένα όνειρο. Η γυναίκα του δεν το επιβεβαιώνει.
.
.
- Το Στοιχειωμένο Ραδιόφωνο. Από τη μία, έχουν αναφερθεί παρόμοιες "παράξενες" ραδιοφωνικές εκπομπές από χρήστες LSD, η εμπειρία δεν είναι πρωτάκουστη (ο Dick είχε δοκιμάσει ελάχιστες φορές στη ζωή του LSD, χρόνια πριν τα 2-3-74). Από την άλλη όμως έχουμε και τη δεύτερη μαρτυρία της τότε συζύγου του: "Για κάποιο διάστημα κοιμόμασταν με το ραδιόφωνο ανοικτό. Μια νύχτα που ήμουν ακόμη ξύπνια ενώ αυτός είχε μισοκοιμηθεί, το ραδιόφωνο έπαιζε το τραγούδι της Carly Simon: You're So Vain. Αυτός τότε πετάχτηκε επάνω και μου φώναξε να το κλείσω αμέσως -και επειδή άργησα να το κάνω, βιάστηκε να το κλείσει ο ίδιος, το έβγαλε απ' την πρίζα και το πήγε στην κουζίνα. Νόμιζε πως το ραδιόφωνο απευθυνόταν σ' εκείνον, είχε μπερδέψει μάλιστα το συγκεκριμένο τραγούδι με το You Are No Good της Linda Ronstadt, και νόμιζε πως η συσκευή του έλεγε προσωπικά ότι δεν είναι καλή περίπτωση ανθρώπου, ότι πρέπει να λουφάξει σε μια γωνιά και να πεθάνει κ.α. Κάθε βράδυ επί μία βδομάδα ακούγαμε το ραδιόφωνο αποσυνδεδεμένο από την κουζίνα να παίζει μουσική μεταξύ 02:00 - 06:00. Ρωτήσαμε τα κορίτσια του διπλανού διαμερίσματος αν αφήνουν το ραδιόφωνό τους ανοικτό τη νύχτα, όμως δεν έκαναν κάτι τέτοιο. Ο Phil πήγε και άλλαξε σταθμό, όμως συνεχίζαμε να ακούμε αυτήν την ελαφρά ποπ μουσική, μόνο που ο ίδιος άκουγε επίσης βρισιές και κακολογίες. Εγώ δεν τις άκουσα αυτές. Στο τέλος, πήγε και το ξανάφερε στην κρεβατοκάμαρα".
- Το Στοιχειωμένο Ραδιόφωνο. Από τη μία, έχουν αναφερθεί παρόμοιες "παράξενες" ραδιοφωνικές εκπομπές από χρήστες LSD, η εμπειρία δεν είναι πρωτάκουστη (ο Dick είχε δοκιμάσει ελάχιστες φορές στη ζωή του LSD, χρόνια πριν τα 2-3-74). Από την άλλη όμως έχουμε και τη δεύτερη μαρτυρία της τότε συζύγου του: "Για κάποιο διάστημα κοιμόμασταν με το ραδιόφωνο ανοικτό. Μια νύχτα που ήμουν ακόμη ξύπνια ενώ αυτός είχε μισοκοιμηθεί, το ραδιόφωνο έπαιζε το τραγούδι της Carly Simon: You're So Vain. Αυτός τότε πετάχτηκε επάνω και μου φώναξε να το κλείσω αμέσως -και επειδή άργησα να το κάνω, βιάστηκε να το κλείσει ο ίδιος, το έβγαλε απ' την πρίζα και το πήγε στην κουζίνα. Νόμιζε πως το ραδιόφωνο απευθυνόταν σ' εκείνον, είχε μπερδέψει μάλιστα το συγκεκριμένο τραγούδι με το You Are No Good της Linda Ronstadt, και νόμιζε πως η συσκευή του έλεγε προσωπικά ότι δεν είναι καλή περίπτωση ανθρώπου, ότι πρέπει να λουφάξει σε μια γωνιά και να πεθάνει κ.α. Κάθε βράδυ επί μία βδομάδα ακούγαμε το ραδιόφωνο αποσυνδεδεμένο από την κουζίνα να παίζει μουσική μεταξύ 02:00 - 06:00. Ρωτήσαμε τα κορίτσια του διπλανού διαμερίσματος αν αφήνουν το ραδιόφωνό τους ανοικτό τη νύχτα, όμως δεν έκαναν κάτι τέτοιο. Ο Phil πήγε και άλλαξε σταθμό, όμως συνεχίζαμε να ακούμε αυτήν την ελαφρά ποπ μουσική, μόνο που ο ίδιος άκουγε επίσης βρισιές και κακολογίες. Εγώ δεν τις άκουσα αυτές. Στο τέλος, πήγε και το ξανάφερε στην κρεβατοκάμαρα".
.
.
- Ελληνικά Άνευ Διδασκάλου. Μοιάζει σίγουρο ότι ξαφνικά ο PKD άρχισε να σκέφτεται στην Κοινή Ελληνική χωρίς να την έχει ποτέ προηγουμένως διδαχθεί. Αυτό το επιβεβαιώνει και η γυναίκα του. Ο ίδιος λέει ότι κάποια νύχτα προσευχήθηκε αυθόρμητα στα Λατινικά, χωρίς κι αυτά να τα έχει ποτέ διδαχθεί. Δεν ξέρω τι άλλο να υποθέσω για όλα τα υπόλοιπα.
.
- Ελληνικά Άνευ Διδασκάλου. Μοιάζει σίγουρο ότι ξαφνικά ο PKD άρχισε να σκέφτεται στην Κοινή Ελληνική χωρίς να την έχει ποτέ προηγουμένως διδαχθεί. Αυτό το επιβεβαιώνει και η γυναίκα του. Ο ίδιος λέει ότι κάποια νύχτα προσευχήθηκε αυθόρμητα στα Λατινικά, χωρίς κι αυτά να τα έχει ποτέ διδαχθεί. Δεν ξέρω τι άλλο να υποθέσω για όλα τα υπόλοιπα.
.
.
- Όλα Είναι Λέξεις. Δεν μπορώ να σχολιάσω αυτήν την εμπειρία! Όποιος την έχει νιώσει κάποτε, θα την καταλάβει αμέσως. Να κοιτάς τα αντικείμενα γύρω σου -κλαδιά δέντρων, πεταμένα κουτάκια μπύρας, αυτοκίνητα, περαστικούς κ.λπ.- και να βλέπεις το κάθε τι τέλεια τοποθετημένο, σαν κομμάτια ενός σκακιστικού προβλήματος, τίποτα να μην περισσεύει και τίποτα να μη λείπει...
- Όλα Είναι Λέξεις. Δεν μπορώ να σχολιάσω αυτήν την εμπειρία! Όποιος την έχει νιώσει κάποτε, θα την καταλάβει αμέσως. Να κοιτάς τα αντικείμενα γύρω σου -κλαδιά δέντρων, πεταμένα κουτάκια μπύρας, αυτοκίνητα, περαστικούς κ.λπ.- και να βλέπεις το κάθε τι τέλεια τοποθετημένο, σαν κομμάτια ενός σκακιστικού προβλήματος, τίποτα να μην περισσεύει και τίποτα να μη λείπει...
.
FAQ
.
1. Πού υπάρχουν αναφορές για τα 2-3-74;
- Radio Free Albemuth. Νέα Υόρκη: Arbor House, 1985
- VALIS. Νέα Υόρκη: Bantam, 1981
- H Θεϊκή Εισβολή. Νέα Υόρκη: Simon & Schuster, 1981
- Η Μετενσάρκωση του Τίμοθυ Άρτσερ. Νέα Υόρκη: Simon & Schuster, 1982
- A Scanner Darkly. Garden City: Doubleday, 1997
- The Owl in Daylight (το τελευταίο μυθιστόρημα που ξεκίνησε να γράφει - έμεινε αδημοσίευτο και ανολοκλήρωτο)
- The Pursuit of VALIS: Selections from the Exegesis. California: Underwood-Miller, 1991
- Συνέντευξη στον Charles Platt, 1980
- Συνέντευξη στην Gwen Lee, 15 Ιανουαρίου 1982
2. Πολλές από τις περιγραφές του Dick για τα 2-3-74 είναι ασαφείς, ακόμα και αντιφατικές μεταξύ τους.
Κατ' εμέ, αυτό ακριβώς είναι που τις κάνει ενδιαφέρουσες και αφήνει μία υποψία γνησιότητας. Αν οι αναφορές του ήταν περιγραφικά άψογες, με αρχή - μέση - τέλος, χωρίς αντικρουόμενα σημεία και χωρίς κενά, τότε θα αδιαφορούσα για το θέμα.
3. Δεν είπες όμως για το KING FELIX.
Υπομονή μέχρι να γράψω για το "Κυλήστε Δάκρυά Μου, Είπε Ο Αστυνόμος". Θα το αναφέρω εκεί.
4. Δεν είπες όμως για τη φυλή των Ντόγκον και την καταγωγή τους από τον Σείριο.
Έλεος!... Το θεωρώ άνευ σημασίας, ο Dick πρέπει να 'χε εντυπωσιαστεί από κάποιο βιβλίο του Robert Temple, που ξεκίνησε εκείνη την εποχή να βγάζει λεφτά πουλώντας Ντόγκον και Σείριο -τίποτα περισσότερο.
5. Η δική σου δουλειά είναι ελλιπής. Πού μπορώ να βρω μία μελέτη για τα 2-3-74 που να είναι 100% πλήρης;
Δεν έχω τίποτα τέτοιο υπ' όψη μου, ούτε στις ΗΠΑ ούτε -φυσικά- στην Ελλάδα, το έργο είναι τιτάνιο. Εξάλλου, συνεχώς συμπληρώνω με καινούργια στοιχεία. Πολύ θα ήθελα κι εγώ να βρω αυτή τη μελέτη.
6. Ο Dick ήταν ένας σαλεμένος/φαντασιόπληκτος.
Οι φαντασιοπληξίες του, πάντως, μοιάζει ότι έσωσαν τη ζωή του γιου του. Διάβασε τον δικό του σχετικό προβληματισμό στο VALIS.
7. Ο Dick ήταν ένας απατεώνας. Τα σκάρωσε όλα αυτά για να πουλήσει βιβλία.
Είναι αναμφισβήτητο ότι ο ίδιος έζησε ορισμένες πολύ έντονες εμπειρίες. Αν μη τι άλλο, δε γράφεις 8.000 σελίδες σημειώσεων (μιλάμε για ακατάπαυστο γράψιμο που κράτησε σχεδόν μέχρι το τέλος της ζωής του) μόνο και μόνο για να υποστηρίξεις μία απάτη. Το θέμα είναι κατά πόσον αυτές οι εμπειρίες ήταν "αυθεντικές" και είχαν κάποια σημασία -για περισσότερα, διάβασε το VALIS.
8. Ο Dick ήθελε να φτιάξει μία καινούργια θρησκεία με τον εαυτό του στο ρόλο του προφήτη.
Δε γνωρίζω άλλους προφήτες με χιούμορ ή θεϊκούς απεσταλμένους που να ειρωνεύονται τον εαυτό τους.
9. Ο Dick ήταν μία φωτισμένη ψυχή που ήρθε σε επαφή με το υπερπέραν.
Μάλλον μπήκες σε λάθος blog.
10. Η δική σου γνώμη για τα 2-3-74;
Διστάζω να αποκρυσταλλώσω γνώμη. Προτιμώ να παραμείνω με τα ερωτηματικά, παρά να βολευτώ με μία οριστική απάντηση.
11. Τι αντικειμενικό έχουμε που να επιβεβαιώνει τα 2-3-74;
Κάποιες λίγες μαρτυρίες της τότε γυναίκας του, Tessa B. Dick.
12. Άκουσα για ένα comic γνωστού σκιτσογράφου βασισμένο στα 2-3-74.
Σωστά άκουσες. Πρόκειται για τον R. Crumb και μπορείς να το διαβάσεις εδώ.
13. Ο Λάβκραφτ λέει πως όποιος ασχολείται με καταραμένα βιβλία, κινδυνεύει να τρελαθεί. Το επιβεβαιώνεις;
Το επιβεβαιώνω! Μία μέρα αναρωτήθηκα αν η λέξη Valis σημαίνει κάτι σε κάποια γλώσσα. Βρήκα ότι είναι η λετονική λέξη για τη Φάλαινα. Όμως αυτό κάτι μου θύμιζε σε σχέση με τα 2-3-74...
Μα, ναι! Η ονομασία του άστρου Φομαλχούτ, η προέλευση του εξωγήινου δορυφόρου Valis, προέρχεται από το αραβικό fam al-ḥūt που μεταφράζεται: Το Στόμα Της Φάλαινας. Ο Dick ήξερε την ετοιμολογία του Φομαλχούτ από παλιά, όμως πέτυχε με το ακρωνύμιό του μία σχετική λέξη σε μία τόσο μα τόσο σπάνια γλώσσα όπως τα λετονικά... (η χρήση των οποίων, εκείνο τον καιρό, ήταν σε καθεστώς ημιπαρανομίας μέσα στη ρωσοκρατούμενη Σοβιετική Ένωση). Μου είναι αδύνατο να φανταστώ ότι ο Dick ήξερε λετονικά. Σύμπτωση ή άρχισα να μετατρέπομαι κι εγώ σε Dickhead;
Ποιητική Βραδιά
Το επόμενο post απεδείχθη ατέλειωτο, προσωρινό διάλειμμα μέχρι να ολοκληρωθεί.
Απολαύστε εντωμεταξύ ένα υπέροχο ποιήμα του D. H. Lawrence.
Θα είμαστε σύντομα κοντά σας με ακόμα περισσότερο Philip Dick!
Κάποιος Άλλος Ήρθε Πρώτος
Ένα φίδι ήρθε στη στέρνα μου
Μία καυτή μέρα του Ιούλη,
Να πιει νερό.
Κατέβηκα τα σκαλοπάτια με τη στάμνα μου
Στις βαθιές, μυστηριακές, ευωδιαστές σκιές της μεγάλης χαρουπιάς
Μα στάθηκα, περίμενα, κάποιος άλλος ήρθε πρώτος στη στέρνα.
Κατέβηκε από μια ρωγμή των τοιχωμάτων στο μισοσκόταδο
Σύρθηκε, με μαλακή κοιλιά και σκουρόχρυση ράχη, πάνω στην πέτρα του χείλους,
Κι ακούμπησε τα σαγόνια του στην πέτρα του πάτου,
Εκεί που η βρύση έσταζε και καθάριζε τη θολούρα του νερού,
Ήπιε απαλά, ρούφηξε το νερό μέσα στο μακρύ κορμί του,
Χωρίς κανένα θόρυβο.
Κάποιος άλλος ήρθε πρώτος στη στέρνα.
Κι εγώ δεύτερος, στην ουρά να περιμένω.
Σήκωσε το κεφάλι του, όπως τα μοσχάρια,
Με κοίταξε θολά, όπως τα μοσχάρια σαν πίνουν νερό,
Έπαιξε τη διχαλωτή του γλώσσα, αναλογίστηκε μια στιγμή,
Έσκυψε και ήπιε λίγο ακόμα,
Με το καφέ της γης, με το χρυσό της γης, γεννημένο απ’ τα καυτά σπλάχνα της γης
Μια μέρα του Ιούλη στη Σικελία, με την Αίτνα να καπνίζει.
Χρόνια εκπαίδευσης μίλησαν μέσα μου και είπαν
Σκότωσέ τον,
Φίδια της Σικελίας – τα μαύρα είναι άκακα, τα χρυσαφιά είναι φαρμακερά.
Και συνέχισε η φωνή, Αν ήσουν άντρας
Θα ‘παιρνες τώρα ένα ραβδί και θα του τσάκιζες τη ράχη.
Μα ήταν τόσο όμορφος,
Κι εγώ τυχερός που μου ‘ρθε σαν αθόρυβος καλεσμένος
Να πιει νερό απ’ τη στέρνα μου και να γυρίσει ήσυχος, ειρηνικός, αξιοπρεπής,
Μέσ’ στα καυτά σπλάχνα της γης.
Δεν τόλμησα να τον σκοτώσω – ήταν από δειλία;
Και πόσο ήθελα να του μιλήσω – από διαστροφή;
Ένιωσα τόσο τιμημένος – από ταπεινότητα; Μα πόσο τιμημένος ένιωσα…
Και είπαν οι φωνές:
Αν δεν φοβόσουν, θα τον σκότωνες!
Και ναι, ένιωθα φόβο, πολύ φόβο, μα ακόμα πιο πολύ
Ένιωθα την τιμή που μου ‘κανε,
Που μου ‘ρθε επισκέπτης από τις μαύρες πύλες της μυστικής γης.
Ήπιε αρκετά
Και σήκωσε το κεφάλι του σαν ονειροπαρμένος, σαν μεθυσμένος,
Έπαιξε τη μαύρη γλώσσα του, διχάλα νύχτας στον αέρα,
Σαν για να γλύψει τα χείλη του,
Κοίταξε τριγύρω, θεός με άδειο βλέμμα,
Και γύρισε αργά το κεφάλι του,
Κι αργά, πολύ αργά, σαν βαθιά ονειροπαρμένος,
Τράβηξε κουλουριαστά το δρόμο του,
Άρχισε να σκαρφαλώνει στο τοίχωμα της στέρνας.
Κι όταν το κεφάλι του έσβησε μέσα σ’ εκείνη τη φοβερή ρωγμή,
Κι όταν η ράχη του άρχισε να εξαφανίζεται αργά,
Κάτι σαν τρόμος, σαν διαμαρτυρία με κατέλαβε,
Να μη χαθεί σ’ εκείνη τη αποτρόπαια ρωγμή,
Να μην ξεφύγει μέσα στη χθόνια μαυρίλα.
Άφησα τη στάμνα μου, κοίταξα γύρω,
Σήκωσα ένα στραβό ξύλο
Και το πέταξα μέσα στη στέρνα.
Δεν τον χτύπησα, νομίζω,
Όμως ξαφνικά συσπάστηκε η ουρά του
Συσπάστηκε με μια βιασύνη όλο αναξιοπρέπεια.
Τινάχτηκε σαν αστραπή και χάθηκε
Μέσα στη σκοτεινή ρωγμή της γης, στο τοίχωμα της στέρνας,
Που απέμεινα να κοιτώ συνεπαρμένος, μέσα στην ησυχία του μεσημεριού.
Κι αμέσως το μετάνιωσα.
Τι ευτελής, χυδαία πράξη όλο κακία!
Κατάρα σε μένα και σ’ όλα τα χρόνια της εκπαίδευσής μου.
Πήγα, από διεστραμμένο καπρίτσιο, να σκοτώσω κάτι αγνό
Πόσο θα ‘θελα να ξαναρχόταν, το φίδι μου…
Γιατί σαν βασιλιάς μου φάνηκε,
Σαν αστεφάνωτος βασιλιάς, εξόριστος στον κάτω κόσμο,
Έτοιμος να αναλάβει και πάλι το βασίλειό του.
Να πώς έχασα την ευκαιρία που μου έδωσε ένας από τους άρχοντες
Της ζωής.
Να πώς μου απέμεινε κάτι να εξιλεωθώ:
Η μικροπρέπειά μου.
Taormina, 1923
Απολαύστε εντωμεταξύ ένα υπέροχο ποιήμα του D. H. Lawrence.
Θα είμαστε σύντομα κοντά σας με ακόμα περισσότερο Philip Dick!
Κάποιος Άλλος Ήρθε Πρώτος
Ένα φίδι ήρθε στη στέρνα μου
Μία καυτή μέρα του Ιούλη,
Να πιει νερό.
Κατέβηκα τα σκαλοπάτια με τη στάμνα μου
Στις βαθιές, μυστηριακές, ευωδιαστές σκιές της μεγάλης χαρουπιάς
Μα στάθηκα, περίμενα, κάποιος άλλος ήρθε πρώτος στη στέρνα.
Κατέβηκε από μια ρωγμή των τοιχωμάτων στο μισοσκόταδο
Σύρθηκε, με μαλακή κοιλιά και σκουρόχρυση ράχη, πάνω στην πέτρα του χείλους,
Κι ακούμπησε τα σαγόνια του στην πέτρα του πάτου,
Εκεί που η βρύση έσταζε και καθάριζε τη θολούρα του νερού,
Ήπιε απαλά, ρούφηξε το νερό μέσα στο μακρύ κορμί του,
Χωρίς κανένα θόρυβο.
Κάποιος άλλος ήρθε πρώτος στη στέρνα.
Κι εγώ δεύτερος, στην ουρά να περιμένω.
Σήκωσε το κεφάλι του, όπως τα μοσχάρια,
Με κοίταξε θολά, όπως τα μοσχάρια σαν πίνουν νερό,
Έπαιξε τη διχαλωτή του γλώσσα, αναλογίστηκε μια στιγμή,
Έσκυψε και ήπιε λίγο ακόμα,
Με το καφέ της γης, με το χρυσό της γης, γεννημένο απ’ τα καυτά σπλάχνα της γης
Μια μέρα του Ιούλη στη Σικελία, με την Αίτνα να καπνίζει.
Χρόνια εκπαίδευσης μίλησαν μέσα μου και είπαν
Σκότωσέ τον,
Φίδια της Σικελίας – τα μαύρα είναι άκακα, τα χρυσαφιά είναι φαρμακερά.
Και συνέχισε η φωνή, Αν ήσουν άντρας
Θα ‘παιρνες τώρα ένα ραβδί και θα του τσάκιζες τη ράχη.
Μα ήταν τόσο όμορφος,
Κι εγώ τυχερός που μου ‘ρθε σαν αθόρυβος καλεσμένος
Να πιει νερό απ’ τη στέρνα μου και να γυρίσει ήσυχος, ειρηνικός, αξιοπρεπής,
Μέσ’ στα καυτά σπλάχνα της γης.
Δεν τόλμησα να τον σκοτώσω – ήταν από δειλία;
Και πόσο ήθελα να του μιλήσω – από διαστροφή;
Ένιωσα τόσο τιμημένος – από ταπεινότητα; Μα πόσο τιμημένος ένιωσα…
Και είπαν οι φωνές:
Αν δεν φοβόσουν, θα τον σκότωνες!
Και ναι, ένιωθα φόβο, πολύ φόβο, μα ακόμα πιο πολύ
Ένιωθα την τιμή που μου ‘κανε,
Που μου ‘ρθε επισκέπτης από τις μαύρες πύλες της μυστικής γης.
Ήπιε αρκετά
Και σήκωσε το κεφάλι του σαν ονειροπαρμένος, σαν μεθυσμένος,
Έπαιξε τη μαύρη γλώσσα του, διχάλα νύχτας στον αέρα,
Σαν για να γλύψει τα χείλη του,
Κοίταξε τριγύρω, θεός με άδειο βλέμμα,
Και γύρισε αργά το κεφάλι του,
Κι αργά, πολύ αργά, σαν βαθιά ονειροπαρμένος,
Τράβηξε κουλουριαστά το δρόμο του,
Άρχισε να σκαρφαλώνει στο τοίχωμα της στέρνας.
Κι όταν το κεφάλι του έσβησε μέσα σ’ εκείνη τη φοβερή ρωγμή,
Κι όταν η ράχη του άρχισε να εξαφανίζεται αργά,
Κάτι σαν τρόμος, σαν διαμαρτυρία με κατέλαβε,
Να μη χαθεί σ’ εκείνη τη αποτρόπαια ρωγμή,
Να μην ξεφύγει μέσα στη χθόνια μαυρίλα.
Άφησα τη στάμνα μου, κοίταξα γύρω,
Σήκωσα ένα στραβό ξύλο
Και το πέταξα μέσα στη στέρνα.
Δεν τον χτύπησα, νομίζω,
Όμως ξαφνικά συσπάστηκε η ουρά του
Συσπάστηκε με μια βιασύνη όλο αναξιοπρέπεια.
Τινάχτηκε σαν αστραπή και χάθηκε
Μέσα στη σκοτεινή ρωγμή της γης, στο τοίχωμα της στέρνας,
Που απέμεινα να κοιτώ συνεπαρμένος, μέσα στην ησυχία του μεσημεριού.
Κι αμέσως το μετάνιωσα.
Τι ευτελής, χυδαία πράξη όλο κακία!
Κατάρα σε μένα και σ’ όλα τα χρόνια της εκπαίδευσής μου.
Πήγα, από διεστραμμένο καπρίτσιο, να σκοτώσω κάτι αγνό
Πόσο θα ‘θελα να ξαναρχόταν, το φίδι μου…
Γιατί σαν βασιλιάς μου φάνηκε,
Σαν αστεφάνωτος βασιλιάς, εξόριστος στον κάτω κόσμο,
Έτοιμος να αναλάβει και πάλι το βασίλειό του.
Να πώς έχασα την ευκαιρία που μου έδωσε ένας από τους άρχοντες
Της ζωής.
Να πώς μου απέμεινε κάτι να εξιλεωθώ:
Η μικροπρέπειά μου.
Taormina, 1923
Γιάννης Ντικ & Φίλιπ Σκαρίμπας
Συγκάτοικοι είμαστε όλοι στην τρέλα, κάποιοι όμως την αποτυπώνουν στα βιβλία τους. Και το κάνουν όμορφα.
Επ’ αυτού υπάρχει μία αξιοσημείωτη ομοιότητα ανάμεσα στον Φίλιπ Ντικ και στον Γιάννη Σκαρίμπα: και οι δύο έχουν χρησιμοποιήσει ένα συγκεκριμένο θέμα, έχουν περιγράψει ένα ιδιόρρυθμο σύμπτωμα σχιζοφρένειας με αρκετά όμοιο τρόπο.
Πρόκειται γι' αυτό που στην ψυχιατρική ονομάζεται Σύνδρομο Capgras. Ο πάσχων έχει την έντονη πεποίθηση ότι οικεία του πρόσωπα έχουν αντικατασταθεί από «απατεώνες», ότι πίσω από τη γνωστή εξωτερική μορφή και συμπεριφορά κρύβεται κάτι ξένο, κάποιος «εισβολέας»• κάποιος σωσίας ή εξωγήινος ή ρομπότ ή κάποιος που υπέστη πλαστική εγχείριση ώστε να μοιάζει με το οικείο πρόσωπο ή κάποιος που σκότωσε το οικείο πρόσωπο και ενδύθηκε το δέρμα του. Σε ορισμένες ακραίες περιπτώσεις, ο πάσχων νομίζει ότι και ο ίδιος δεν είναι παρά ένα αντίγραφο, φτάνει ως το σημείο να μην αναγνωρίζει ούτε το είδωλό του στον καθρέφτη. Σε κάποιες άλλες περιπτώσεις, ο πάσχων νομίζει ότι ακόμα και ζώα ή αντικείμενα του περιβάλλοντός του έχουν αντικατασταθεί.
Ένα ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι οι πάσχοντες συνήθως δεν ερμηνεύουν αυτήν την κατάσταση με συνομωσιολογικά σενάρια, δεν καταφεύγουν στο συμπέρασμα ότι κάποιος τους έχει βάλει στόχο• για την ακρίβεια, δεν ερμηνεύουν καθόλου την κατάσταση, συνήθως τα έχουν χαμένα και δεν μπορούν να βγάλουν συμπέρασμα.
Μέσα στο τενεκέ βρίσκονταν τα απομεινάρια του πατέρα του, του πραγματικού του πατέρα. Τα κομμάτια που το πράγμα-πατέρας δεν είχε χρησιμοποιήσει. Τα κομμάτια που είχε απορρίψει ... Αυτό ήταν ό,τι είχε αφήσει το πράγμα-πατέρας, είχε φάει το υπόλοιπο. Είχε πάρει τα σωθικά και τη θέση του πατέρα του. [Philip Dick, The Father-Thing, 1954]
Υπάρχει μία ενδιαφέρουσα σχέση του συγκεκριμένου συνδρόμου με ένα άλλο: την Προσωπαγνωσία. Αυτή έγκειται στην αδυναμία αναγνώρισης προσώπων, συνήθως μάλιστα των πλέον οικείων. Έρευνες έχουν δείξει ότι το 2,0 – 2,5% του πληθυσμού υποφέρει από έντονη αδυναμία αναγνώρισης προσώπων, όμως ο πάσχων από προσωπαγνωσία φτάνει στο σημείο να μην αναγνωρίζει ούτε την οικογένειά του ή άλλα πρόσωπα με τα οποία έχει ζήσει πολλά χρόνια μαζί.
Να μην τα αναγνωρίζει συνειδητά, γιατί κάποιου είδους αναγνώριση υπάρχει τελικά...
Οι επιστήμονες ανιχνεύουν τις συναισθηματικές αντιδράσεις του οργανισμού μετρώντας την ηλεκτρική αντίσταση του δέρματος -κάτι που βρίσκει εφαρμογή στους πολυγράφους και στα τεστ αλήθειας. Έχει βρεθεί ότι ο ασθενής που πάσχει από προσωπαγνωσία εμφανίζει παρόλα αυτά ενδείξεις συναισθήματος (δηλ. μεταβολές στην ηλεκτρική αντίσταση του δέρματος) όταν δει κάποιο οικείο πρόσωπο• εγκεφαλικά είναι που δεν μπορεί να το αναγνωρίσει, να το συσχετίσει στη μνήμη του με κάποια ήδη «αποθηκευμένη» εικόνα. Το μεν πνεύμα άστοχον, η δε σαρξ ειλικρινής.
Λοιπόν, το αντίθετο ακριβώς συμβαίνει στο σύνδρομο Capgras: ο ασθενής βλέπει το οικείο πρόσωπο, το αναγνωρίζει κανονικά, δεν αισθάνεται όμως τα παράλληλα συναισθήματα που κανονικά θα έπρεπε να συνοδεύουν τη θέα του. Αυτό συμβαίνει γιατί η οπτική αναγνώριση ενός οικείου προσώπου και η πυροδότηση συναισθηματικής αντίδρασης λαμβάνουν χώρα σε διαφορετικές περιοχές του εγκεφάλου (στο δεξιό μέρος του βρεγματικού λοβού και στην αμυγδαλή, αντίστοιχα). Σε όλους εμάς, αυτοί οι δύο μηχανισμοί δουλεύουν ταυτόχρονα και όλα είναι φυσιολογικά• σε έναν πάσχοντα από το σύνδρομο C όμως, η αμυγδαλή και το υπόλοιπο λιμβικό σύστημα δεν αντιδρούν ως όφειλαν στην οπτική αναγνώριση.
Ο Tσαρλς είχε τραβήξει τη καρέκλα του μακριά από του πατέρα του, είχε ζαρώσει σε μια μικρή μπάλα όλο ένταση, όσο πιο μακριά του μπορούσε. «Ο άλλος», μουρμούρισε ο Τσαρλς μέσα από τα δόντια του. «Ο άλλος μπήκε μέσα».
«Τι εννοείς χρυσό μου;» ρώτησε δυνατά η Τζουν Γουάλτον. «Ποιος άλλος;»
Ο Τεντ τινάχτηκε. Μία παράξενη έκφραση έλαμψε στο πρόσωπό του. Εξαφανίσθηκε αμέσως, αλλά για μία στιγμή το πρόσωπό του Τεντ Γουάλτον δεν ήταν πια οικείο. Κάτι ξένο και κρύο άστραψε, μία μάζα που έστριβε και ελισσόταν. Τα μάτια του θόλωσαν και άρχισαν να χάνονται καθώς τα κάλυπτε μία αρχαϊκή γυαλάδα. Η γνωστή όψη του κουρασμένου, μεσόκοπου συζύγου είχε χαθεί. Και μετά γύρισε πίσω -ή σχεδόν γύρισε. Ο Τεντ χαμογέλασε και άρχισε να καταβροχθίζει το ραγού με τα παγωμένα φασόλια και την κρέμα καλαμπόκι. Γέλασε, ανακάτεψε τον καφέ του, αστειεύτηκε και έφαγε. Όμως κάτι δεν πήγαινε καλά, κάτι φοβερό συνέβαινε. [Philip Dick, The Father-Thing]
Να βλέπουμε ένα οικείο, αγαπημένο μας πρόσωπο και να μη νιώθουμε τίποτα...
Ή, τουλάχιστον, τίποτα περισσότερο απ’ ό,τι νιώθουμε όταν βλέπουμε έναν άγνωστο στο δρόμο. Ίσως όλοι κάποτε να έχουμε νιώσει ψήγματα αυτής της ιδιόρρυθμης κατάστασης, στο σύνδρομο C όμως αυτά τα ψήγματα συμπυκνώνονται και δίνουν ατόφιο μετάλλευμα. Αυτό που γίνεται τελικά είναι ότι ένα μέρος του εαυτού μας καταλαβαίνει πως "κάτι δεν πάει καλά, κάτι φοβερό συμβαίνει" και το μυαλό βολεύει αυτήν την ανησυχία με μία «εύλογη» εξήγηση: αυτός που βλέπω δεν είναι στην πραγματικότητα ο γνωστός μου/φίλος μου/αδερφός μου/γιος μου/σύζυγός μου κ.λπ. Μπορεί εξωτερικά να είναι ίδιος, εσωτερικά όμως είναι κάτι άλλο. Ίσως ένα ρομπότ ή ένας "αυτοματικός κινητάνθρωπος", όπως έγραφε ο Γιάννης Σκαρίμπας.
Ποιος ξέρει τι σκέφτεσαι, από τι ροδίτσες μικρές κι ελατήρια είσαι από μέσα καμωμένη. [Γιάννης Σκαρίμπας, Το Σόλο του Φίγκαρο, 1939]
Το Σόλο του Φίγκαρο αποτελεί μία έξοχη περιγραφή του συνδρόμου C στην ελληνική λογοτεχνία.
Είναι όμως ένα δύσκολο βιβλίο.
Πέρα από τις άφθονες αναφορές του στον -επίμαχο τότε- σουρεαλισμό και από το ιδιότυπο της γλώσσας, το πρόβλημα στην ανάλυσή του έγκειται στον αφηγητή• τι συμπέρασμα να βγάλει κάποιος από την πλοκή όταν αυτός που διηγείται είναι ένας ψυχικά ασθενής, κάποιος που από τις πολλές αρρώστιες "άρχισε να εννοεί πλαγίως"; Σχεδόν κάθε γεγονός στις σελίδες του βιβλίου μπορεί να διαβαστεί με δύο τρόπους, είτε ως πραγματικό είτε ως παραίσθηση ενός τρελού -στην πρώτη περίπτωση έχουμε ένα μυθιστόρημα ΕΦ, στη δεύτερη έχουμε την απλή εξιστόρηση μιας επαρχιακής τραγωδίας.
H πλοκή αρχίζει εκεί που ο Αντώνης Σουρούπης συναντά στην προκυμαία της Χαλκίδας τον Ριχάρδο Γκαμόν, ο οποίος "απόπνεε μια σκοτεινή πνοή σιδερίλας". Του κλέβει το ντοσιέ, διαβάζει την επίμαχη σημείωση ("να επιστήσω την προσοχήν του εργοστασίου εις τας χαλκιδαίας γαλάς. Αι φωναί των έχουν πλήθος παράσιτα") και η αρχική του ερμηνεία είναι πως πρόκειται για κάποιο σουρεαλιστικό μυθιστόρημα που γράφει ο άλλος -όσο για τις "γαλαίς", θα είναι μάλλον τα ραδιόφωνα, σουρεαλιστική αδεία. Λίγο αργότερα όμως, τα συμφραζόμενα μιας επιστολής που πέφτει κατά λάθος στα χέρια του, κάνουν τον ΑΣ να συνειδητοποιεί κάποια περίεργα πράγματα στους συμπολίτες του: οι άνθρωποι είναι "συναρμολογημένοι", τρίζουν οι άξονες μέσα τους κ.λπ. Οι φόβοι του επαληθεύονται όταν συναντά κάποιον μυστήριο τύπο στον δρόμο, κλαίει για λίγο μαζί του, και εν τέλει ο "συνκλαψαδώρος" του φεύγει για σέρβις στον Ριχάρδο Γκαμόν (ο οποίος είναι στην πραγματικότητα Αρχιμηχανικός): "από καιρό νιώθω μέσα μου κάποιους παράξενους κρότους... ίσως να προέρχονται από εμπλοκές των μοχλών ή τίποτις οξειδώσεις βαλβίδων".
Τότε είναι που ο ΑΣ αρχίζει να βλέπει παντού "αυτοματικούς κινητανθρώπους".
"Από χθες η Λουΐζα μας έχει γίνει πια βιόλα!"
-Βιόλα!... κάνω χαζά.
-Κι είναι κούφιο το στήθος της... ακούστηκε σιγανά να μου λέει (κι ύψωσε -άκανθα κορινθιακή- την παλάμη της): Η ομορφιά της είναι σαν κούκλας ακίνητη.
Αχ... Λουΐζα... κάνω... και δεν ήξερα τι άλλο να λέω. Κι αιστάνομαν κι εγώ εμπλοκές των βαλβίδων... Οι οξειδώσεις με ζάλιζαν... Στέκομαν -εκεί εμπρός στο βλέμμα της- άφωνος, μ' άγνωστο εντός μου ένα γύρισμα και μηχανής ένα χτύπο.
- Και το γιόμισα (λέει πάλι σιγά) πριονίδι... Ροκανίδι ψιλούτσικο...
- Ποιο; λέω.
- Το στήθος της! [Γιάννης Σκαρίμπας, Το Σόλο του Φίγκαρο]
Όλη η αφήγηση είναι δίσημη. Ο αναγνώστης είναι αδύνατο να καταλάβει αν πρέπει να εκλάβει τα γεγονότα ως πραγματικά ή ως παραισθήσεις (στη δεύτερη περίπτωση, το έργο παύει να έχει οποιοδήποτε στοιχείο ΕΦ, γίνεται απλώς η εξιστόρηση της αυτοκτονίας μιας κοπέλας που χρησιμοποίησε τον τρελό του χωριού για την πράξη της). Αυτή όμως είναι και η γοητεία του, καθώς και η ένδειξη της συνάφειάς του με το σύνδρομο C. Όπως ακριβώς οι πάσχοντες αυτού του συνδρόμου, έτσι και ο συγγραφέας δεν καταφεύγει σε μία συγκροτημένη συνομωσιολογική ερμηνεία της υποκατάστασης των ανθρώπων από ρομπότ (πέρα από τη, μάλλον κωμική, αναφορά στην "Εταιρεία Αυτοματικών Κινητανθρώπων" της Βιέννης). Δεν τον ενδιαφέρει τόσο να δώσει ένα ολοκληρωμένο αστυνομικό μυθιστόρημα ή μυθιστόρημα ΕΦ, περισσότερο θέλει να περιγράψει τα σχιζοφρενικά βιώματα του ήρωα καθώς κυλάει σε καταστάσεις που θυμίζουν έντονα το σύνδρομο C• να δείξει την οπτική του γωνία, ακόμα και σε πράξεις όπως ο φόνος.
Οι άνθρωποι-ρομπότ εμφανίζονται και στο Martian Time-Slip του Φίλιπ Ντικ με δύο τρόπους: πρώτα έχουμε τους, κυριολεκτικούς, δασκάλους-ρομπότ στο Δημοτικό Σχολείο, οι οποίοι προετοιμάζουν κατά κάποιον τρόπο το έδαφος για την εφιαλτική ρομποτοποίηση των ανθρώπων στους σχιζοφρενικούς παροξυσμούς του Τζακ Μπόλεν. Ένας άνθρωπος που βιώνει την πραγματικότητα ως κάτι μίζερο και ισοπεδωτικό, που δεν του αρέσει ούτε η δουλειά ούτε η ζωή του, που δεν νιώθει καμια σύνδεση με την οικογένειά του, αρχίζει να βλέπει άψυχα ρομπότ ενδεδυμένα με ανθρώπινη επιδερμίδα όταν η επίθεση της εχθρικής πραγματικότητας επάνω του ξεπεράσει κάποια όρια.
Και τότε συνέβη η ψευδαίσθηση, αν ήταν ψευδαίσθηση. Είδε τον προσωπάρχη αλλιώτικα. Ο άνθρωπος ήταν νεκρός.
Είδε τον σκελετό αυτού του ανθρώπου μέσα από το δέρμα του. Τα οστά ήταν δεμένα μεταξύ τους με λεπτά χάλκινα σύρματα. Τα γερασμένα του όργανα είχαν αντικατασταθεί από τεχνητά• νεφρά, καρδιά, πνευμόνια, όλα ήταν από πλαστικό και από ανοξείδωτο ατσάλι, δούλευαν χωρίς πραγματική ζωή. Η φωνή του ανθρώπου έβγαινε από μία μαγνητοταινία, πέρναγε από μικρόφωνο και ενισχυτή. [Philip K. Dick, Martian Time-Slip]
Η ενδιαφέρουσα δισημία διατηρείται και στο έργο του Philip Dick: ο πρωταγωνιστής δεν αισθάνεται απόλυτα σίγουρος ότι οι εικόνες που είδε ήταν παραισθήσεις. Κάθε τόσο διατυπώνει αμφιβολίες -μήπως τελικά ήταν πραγματικό το όραμά μου;- όμως οι συνέπειες μιας τέτοιας σκέψης είναι τόσο φοβερές που δεν τολμάει να τις αντιμετωπίσει. Εξάλλου, η ίδια η ύπαρξη μέσα στο μυθιστόρημα κυριολεκτικών δασκάλων-ρομπότ, κάνει μία τέτοια συνομωσιολογική προοπτική να μη φαντάζει τόσο ακραία στον αναγνώστη.
Τα δύο βιβλία έχουν αρκετά κοινά: αμφότερα μιλάνε για ανθρωπάκους, ασήμαντα γρανάζια μιας μεγάλης μηχανής που λεηλατούνται από τη ζωή και την κοινωνία. Ο Τζακ Μπόλεν ζει μία άχρωμη ζωή, τα αφεντικά του τον νοικιάζουν και τον αγοράζουν σαν να είναι αντικείμενο, είναι μόνιμα τελευταίος κρίκος σε όλες τις ιεραρχίες, η δράση και η συμπεριφορά του περιορίζονται συνεχώς από κανόνες και προϊσταμένους• ο Αντώνης Σουρούπης τριγυρνά στους δρόμους της Χαλκίδας φοβισμένος, ο καθένας μπορεί να τον χτυπήσει και να τον τρομάξει, οι έρωτες και οι φιλοδοξίες του είναι καταδικασμένες να ναυαγήσουν πριν ακόμα γεννηθούν. Όσο κι αν οι παραισθήσεις (;) τους αποτελούν ακραία παραδείγματα αλλοτρίωσης, δεν παύουν να χαρακτηρίζουν σε μεγεθυμένο βαθμό τις ήττες και τα βιώματα κάθε ενός μικρού ανθρώπου. Να τονίζουν τα ελαττώματα στην κατασκευή του ίδιου του κοινωνικού συμβολαίου.
Καταλαβαίνω πια τι σημαίνει ψύχωση: είναι η πλήρης αλλοτρίωση των πραγμάτων του εξωτερικού κόσμου, ιδίως όσων σημαίνουν πολλά για μας• είναι η αποξένωση από τα ανθρώπινα πλάσματα που κατοικούν σ' αυτόν τον κόσμο. [Philip K. Dick, Martian Time-Slip]
Επ’ αυτού υπάρχει μία αξιοσημείωτη ομοιότητα ανάμεσα στον Φίλιπ Ντικ και στον Γιάννη Σκαρίμπα: και οι δύο έχουν χρησιμοποιήσει ένα συγκεκριμένο θέμα, έχουν περιγράψει ένα ιδιόρρυθμο σύμπτωμα σχιζοφρένειας με αρκετά όμοιο τρόπο.
Πρόκειται γι' αυτό που στην ψυχιατρική ονομάζεται Σύνδρομο Capgras. Ο πάσχων έχει την έντονη πεποίθηση ότι οικεία του πρόσωπα έχουν αντικατασταθεί από «απατεώνες», ότι πίσω από τη γνωστή εξωτερική μορφή και συμπεριφορά κρύβεται κάτι ξένο, κάποιος «εισβολέας»• κάποιος σωσίας ή εξωγήινος ή ρομπότ ή κάποιος που υπέστη πλαστική εγχείριση ώστε να μοιάζει με το οικείο πρόσωπο ή κάποιος που σκότωσε το οικείο πρόσωπο και ενδύθηκε το δέρμα του. Σε ορισμένες ακραίες περιπτώσεις, ο πάσχων νομίζει ότι και ο ίδιος δεν είναι παρά ένα αντίγραφο, φτάνει ως το σημείο να μην αναγνωρίζει ούτε το είδωλό του στον καθρέφτη. Σε κάποιες άλλες περιπτώσεις, ο πάσχων νομίζει ότι ακόμα και ζώα ή αντικείμενα του περιβάλλοντός του έχουν αντικατασταθεί.
Ένα ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι οι πάσχοντες συνήθως δεν ερμηνεύουν αυτήν την κατάσταση με συνομωσιολογικά σενάρια, δεν καταφεύγουν στο συμπέρασμα ότι κάποιος τους έχει βάλει στόχο• για την ακρίβεια, δεν ερμηνεύουν καθόλου την κατάσταση, συνήθως τα έχουν χαμένα και δεν μπορούν να βγάλουν συμπέρασμα.
Μέσα στο τενεκέ βρίσκονταν τα απομεινάρια του πατέρα του, του πραγματικού του πατέρα. Τα κομμάτια που το πράγμα-πατέρας δεν είχε χρησιμοποιήσει. Τα κομμάτια που είχε απορρίψει ... Αυτό ήταν ό,τι είχε αφήσει το πράγμα-πατέρας, είχε φάει το υπόλοιπο. Είχε πάρει τα σωθικά και τη θέση του πατέρα του. [Philip Dick, The Father-Thing, 1954]
Υπάρχει μία ενδιαφέρουσα σχέση του συγκεκριμένου συνδρόμου με ένα άλλο: την Προσωπαγνωσία. Αυτή έγκειται στην αδυναμία αναγνώρισης προσώπων, συνήθως μάλιστα των πλέον οικείων. Έρευνες έχουν δείξει ότι το 2,0 – 2,5% του πληθυσμού υποφέρει από έντονη αδυναμία αναγνώρισης προσώπων, όμως ο πάσχων από προσωπαγνωσία φτάνει στο σημείο να μην αναγνωρίζει ούτε την οικογένειά του ή άλλα πρόσωπα με τα οποία έχει ζήσει πολλά χρόνια μαζί.
Να μην τα αναγνωρίζει συνειδητά, γιατί κάποιου είδους αναγνώριση υπάρχει τελικά...
Οι επιστήμονες ανιχνεύουν τις συναισθηματικές αντιδράσεις του οργανισμού μετρώντας την ηλεκτρική αντίσταση του δέρματος -κάτι που βρίσκει εφαρμογή στους πολυγράφους και στα τεστ αλήθειας. Έχει βρεθεί ότι ο ασθενής που πάσχει από προσωπαγνωσία εμφανίζει παρόλα αυτά ενδείξεις συναισθήματος (δηλ. μεταβολές στην ηλεκτρική αντίσταση του δέρματος) όταν δει κάποιο οικείο πρόσωπο• εγκεφαλικά είναι που δεν μπορεί να το αναγνωρίσει, να το συσχετίσει στη μνήμη του με κάποια ήδη «αποθηκευμένη» εικόνα. Το μεν πνεύμα άστοχον, η δε σαρξ ειλικρινής.
Λοιπόν, το αντίθετο ακριβώς συμβαίνει στο σύνδρομο Capgras: ο ασθενής βλέπει το οικείο πρόσωπο, το αναγνωρίζει κανονικά, δεν αισθάνεται όμως τα παράλληλα συναισθήματα που κανονικά θα έπρεπε να συνοδεύουν τη θέα του. Αυτό συμβαίνει γιατί η οπτική αναγνώριση ενός οικείου προσώπου και η πυροδότηση συναισθηματικής αντίδρασης λαμβάνουν χώρα σε διαφορετικές περιοχές του εγκεφάλου (στο δεξιό μέρος του βρεγματικού λοβού και στην αμυγδαλή, αντίστοιχα). Σε όλους εμάς, αυτοί οι δύο μηχανισμοί δουλεύουν ταυτόχρονα και όλα είναι φυσιολογικά• σε έναν πάσχοντα από το σύνδρομο C όμως, η αμυγδαλή και το υπόλοιπο λιμβικό σύστημα δεν αντιδρούν ως όφειλαν στην οπτική αναγνώριση.
Ο Tσαρλς είχε τραβήξει τη καρέκλα του μακριά από του πατέρα του, είχε ζαρώσει σε μια μικρή μπάλα όλο ένταση, όσο πιο μακριά του μπορούσε. «Ο άλλος», μουρμούρισε ο Τσαρλς μέσα από τα δόντια του. «Ο άλλος μπήκε μέσα».
«Τι εννοείς χρυσό μου;» ρώτησε δυνατά η Τζουν Γουάλτον. «Ποιος άλλος;»
Ο Τεντ τινάχτηκε. Μία παράξενη έκφραση έλαμψε στο πρόσωπό του. Εξαφανίσθηκε αμέσως, αλλά για μία στιγμή το πρόσωπό του Τεντ Γουάλτον δεν ήταν πια οικείο. Κάτι ξένο και κρύο άστραψε, μία μάζα που έστριβε και ελισσόταν. Τα μάτια του θόλωσαν και άρχισαν να χάνονται καθώς τα κάλυπτε μία αρχαϊκή γυαλάδα. Η γνωστή όψη του κουρασμένου, μεσόκοπου συζύγου είχε χαθεί. Και μετά γύρισε πίσω -ή σχεδόν γύρισε. Ο Τεντ χαμογέλασε και άρχισε να καταβροχθίζει το ραγού με τα παγωμένα φασόλια και την κρέμα καλαμπόκι. Γέλασε, ανακάτεψε τον καφέ του, αστειεύτηκε και έφαγε. Όμως κάτι δεν πήγαινε καλά, κάτι φοβερό συνέβαινε. [Philip Dick, The Father-Thing]
Να βλέπουμε ένα οικείο, αγαπημένο μας πρόσωπο και να μη νιώθουμε τίποτα...
Ή, τουλάχιστον, τίποτα περισσότερο απ’ ό,τι νιώθουμε όταν βλέπουμε έναν άγνωστο στο δρόμο. Ίσως όλοι κάποτε να έχουμε νιώσει ψήγματα αυτής της ιδιόρρυθμης κατάστασης, στο σύνδρομο C όμως αυτά τα ψήγματα συμπυκνώνονται και δίνουν ατόφιο μετάλλευμα. Αυτό που γίνεται τελικά είναι ότι ένα μέρος του εαυτού μας καταλαβαίνει πως "κάτι δεν πάει καλά, κάτι φοβερό συμβαίνει" και το μυαλό βολεύει αυτήν την ανησυχία με μία «εύλογη» εξήγηση: αυτός που βλέπω δεν είναι στην πραγματικότητα ο γνωστός μου/φίλος μου/αδερφός μου/γιος μου/σύζυγός μου κ.λπ. Μπορεί εξωτερικά να είναι ίδιος, εσωτερικά όμως είναι κάτι άλλο. Ίσως ένα ρομπότ ή ένας "αυτοματικός κινητάνθρωπος", όπως έγραφε ο Γιάννης Σκαρίμπας.
Ποιος ξέρει τι σκέφτεσαι, από τι ροδίτσες μικρές κι ελατήρια είσαι από μέσα καμωμένη. [Γιάννης Σκαρίμπας, Το Σόλο του Φίγκαρο, 1939]
Το Σόλο του Φίγκαρο αποτελεί μία έξοχη περιγραφή του συνδρόμου C στην ελληνική λογοτεχνία.
Είναι όμως ένα δύσκολο βιβλίο.
Πέρα από τις άφθονες αναφορές του στον -επίμαχο τότε- σουρεαλισμό και από το ιδιότυπο της γλώσσας, το πρόβλημα στην ανάλυσή του έγκειται στον αφηγητή• τι συμπέρασμα να βγάλει κάποιος από την πλοκή όταν αυτός που διηγείται είναι ένας ψυχικά ασθενής, κάποιος που από τις πολλές αρρώστιες "άρχισε να εννοεί πλαγίως"; Σχεδόν κάθε γεγονός στις σελίδες του βιβλίου μπορεί να διαβαστεί με δύο τρόπους, είτε ως πραγματικό είτε ως παραίσθηση ενός τρελού -στην πρώτη περίπτωση έχουμε ένα μυθιστόρημα ΕΦ, στη δεύτερη έχουμε την απλή εξιστόρηση μιας επαρχιακής τραγωδίας.
H πλοκή αρχίζει εκεί που ο Αντώνης Σουρούπης συναντά στην προκυμαία της Χαλκίδας τον Ριχάρδο Γκαμόν, ο οποίος "απόπνεε μια σκοτεινή πνοή σιδερίλας". Του κλέβει το ντοσιέ, διαβάζει την επίμαχη σημείωση ("να επιστήσω την προσοχήν του εργοστασίου εις τας χαλκιδαίας γαλάς. Αι φωναί των έχουν πλήθος παράσιτα") και η αρχική του ερμηνεία είναι πως πρόκειται για κάποιο σουρεαλιστικό μυθιστόρημα που γράφει ο άλλος -όσο για τις "γαλαίς", θα είναι μάλλον τα ραδιόφωνα, σουρεαλιστική αδεία. Λίγο αργότερα όμως, τα συμφραζόμενα μιας επιστολής που πέφτει κατά λάθος στα χέρια του, κάνουν τον ΑΣ να συνειδητοποιεί κάποια περίεργα πράγματα στους συμπολίτες του: οι άνθρωποι είναι "συναρμολογημένοι", τρίζουν οι άξονες μέσα τους κ.λπ. Οι φόβοι του επαληθεύονται όταν συναντά κάποιον μυστήριο τύπο στον δρόμο, κλαίει για λίγο μαζί του, και εν τέλει ο "συνκλαψαδώρος" του φεύγει για σέρβις στον Ριχάρδο Γκαμόν (ο οποίος είναι στην πραγματικότητα Αρχιμηχανικός): "από καιρό νιώθω μέσα μου κάποιους παράξενους κρότους... ίσως να προέρχονται από εμπλοκές των μοχλών ή τίποτις οξειδώσεις βαλβίδων".
Τότε είναι που ο ΑΣ αρχίζει να βλέπει παντού "αυτοματικούς κινητανθρώπους".
"Από χθες η Λουΐζα μας έχει γίνει πια βιόλα!"
-Βιόλα!... κάνω χαζά.
-Κι είναι κούφιο το στήθος της... ακούστηκε σιγανά να μου λέει (κι ύψωσε -άκανθα κορινθιακή- την παλάμη της): Η ομορφιά της είναι σαν κούκλας ακίνητη.
Αχ... Λουΐζα... κάνω... και δεν ήξερα τι άλλο να λέω. Κι αιστάνομαν κι εγώ εμπλοκές των βαλβίδων... Οι οξειδώσεις με ζάλιζαν... Στέκομαν -εκεί εμπρός στο βλέμμα της- άφωνος, μ' άγνωστο εντός μου ένα γύρισμα και μηχανής ένα χτύπο.
- Και το γιόμισα (λέει πάλι σιγά) πριονίδι... Ροκανίδι ψιλούτσικο...
- Ποιο; λέω.
- Το στήθος της! [Γιάννης Σκαρίμπας, Το Σόλο του Φίγκαρο]
Όλη η αφήγηση είναι δίσημη. Ο αναγνώστης είναι αδύνατο να καταλάβει αν πρέπει να εκλάβει τα γεγονότα ως πραγματικά ή ως παραισθήσεις (στη δεύτερη περίπτωση, το έργο παύει να έχει οποιοδήποτε στοιχείο ΕΦ, γίνεται απλώς η εξιστόρηση της αυτοκτονίας μιας κοπέλας που χρησιμοποίησε τον τρελό του χωριού για την πράξη της). Αυτή όμως είναι και η γοητεία του, καθώς και η ένδειξη της συνάφειάς του με το σύνδρομο C. Όπως ακριβώς οι πάσχοντες αυτού του συνδρόμου, έτσι και ο συγγραφέας δεν καταφεύγει σε μία συγκροτημένη συνομωσιολογική ερμηνεία της υποκατάστασης των ανθρώπων από ρομπότ (πέρα από τη, μάλλον κωμική, αναφορά στην "Εταιρεία Αυτοματικών Κινητανθρώπων" της Βιέννης). Δεν τον ενδιαφέρει τόσο να δώσει ένα ολοκληρωμένο αστυνομικό μυθιστόρημα ή μυθιστόρημα ΕΦ, περισσότερο θέλει να περιγράψει τα σχιζοφρενικά βιώματα του ήρωα καθώς κυλάει σε καταστάσεις που θυμίζουν έντονα το σύνδρομο C• να δείξει την οπτική του γωνία, ακόμα και σε πράξεις όπως ο φόνος.
Οι άνθρωποι-ρομπότ εμφανίζονται και στο Martian Time-Slip του Φίλιπ Ντικ με δύο τρόπους: πρώτα έχουμε τους, κυριολεκτικούς, δασκάλους-ρομπότ στο Δημοτικό Σχολείο, οι οποίοι προετοιμάζουν κατά κάποιον τρόπο το έδαφος για την εφιαλτική ρομποτοποίηση των ανθρώπων στους σχιζοφρενικούς παροξυσμούς του Τζακ Μπόλεν. Ένας άνθρωπος που βιώνει την πραγματικότητα ως κάτι μίζερο και ισοπεδωτικό, που δεν του αρέσει ούτε η δουλειά ούτε η ζωή του, που δεν νιώθει καμια σύνδεση με την οικογένειά του, αρχίζει να βλέπει άψυχα ρομπότ ενδεδυμένα με ανθρώπινη επιδερμίδα όταν η επίθεση της εχθρικής πραγματικότητας επάνω του ξεπεράσει κάποια όρια.
Και τότε συνέβη η ψευδαίσθηση, αν ήταν ψευδαίσθηση. Είδε τον προσωπάρχη αλλιώτικα. Ο άνθρωπος ήταν νεκρός.
Είδε τον σκελετό αυτού του ανθρώπου μέσα από το δέρμα του. Τα οστά ήταν δεμένα μεταξύ τους με λεπτά χάλκινα σύρματα. Τα γερασμένα του όργανα είχαν αντικατασταθεί από τεχνητά• νεφρά, καρδιά, πνευμόνια, όλα ήταν από πλαστικό και από ανοξείδωτο ατσάλι, δούλευαν χωρίς πραγματική ζωή. Η φωνή του ανθρώπου έβγαινε από μία μαγνητοταινία, πέρναγε από μικρόφωνο και ενισχυτή. [Philip K. Dick, Martian Time-Slip]
Η ενδιαφέρουσα δισημία διατηρείται και στο έργο του Philip Dick: ο πρωταγωνιστής δεν αισθάνεται απόλυτα σίγουρος ότι οι εικόνες που είδε ήταν παραισθήσεις. Κάθε τόσο διατυπώνει αμφιβολίες -μήπως τελικά ήταν πραγματικό το όραμά μου;- όμως οι συνέπειες μιας τέτοιας σκέψης είναι τόσο φοβερές που δεν τολμάει να τις αντιμετωπίσει. Εξάλλου, η ίδια η ύπαρξη μέσα στο μυθιστόρημα κυριολεκτικών δασκάλων-ρομπότ, κάνει μία τέτοια συνομωσιολογική προοπτική να μη φαντάζει τόσο ακραία στον αναγνώστη.
Τα δύο βιβλία έχουν αρκετά κοινά: αμφότερα μιλάνε για ανθρωπάκους, ασήμαντα γρανάζια μιας μεγάλης μηχανής που λεηλατούνται από τη ζωή και την κοινωνία. Ο Τζακ Μπόλεν ζει μία άχρωμη ζωή, τα αφεντικά του τον νοικιάζουν και τον αγοράζουν σαν να είναι αντικείμενο, είναι μόνιμα τελευταίος κρίκος σε όλες τις ιεραρχίες, η δράση και η συμπεριφορά του περιορίζονται συνεχώς από κανόνες και προϊσταμένους• ο Αντώνης Σουρούπης τριγυρνά στους δρόμους της Χαλκίδας φοβισμένος, ο καθένας μπορεί να τον χτυπήσει και να τον τρομάξει, οι έρωτες και οι φιλοδοξίες του είναι καταδικασμένες να ναυαγήσουν πριν ακόμα γεννηθούν. Όσο κι αν οι παραισθήσεις (;) τους αποτελούν ακραία παραδείγματα αλλοτρίωσης, δεν παύουν να χαρακτηρίζουν σε μεγεθυμένο βαθμό τις ήττες και τα βιώματα κάθε ενός μικρού ανθρώπου. Να τονίζουν τα ελαττώματα στην κατασκευή του ίδιου του κοινωνικού συμβολαίου.
Καταλαβαίνω πια τι σημαίνει ψύχωση: είναι η πλήρης αλλοτρίωση των πραγμάτων του εξωτερικού κόσμου, ιδίως όσων σημαίνουν πολλά για μας• είναι η αποξένωση από τα ανθρώπινα πλάσματα που κατοικούν σ' αυτόν τον κόσμο. [Philip K. Dick, Martian Time-Slip]
Shooting An Elephant (Martian Time-Slip, 1964)
Υπήρξαν λαοί που πίστευαν ότι η Γη είναι επίπεδη, υποστηρίζεται από τέσσερις ελέφαντες οι οποίοι βρίσκονται επάνω στη ράχη μιας χελώνας.Και είχαν απόλυτο δίκιο.
Πράγματι, όλη μας η ζωή εδράζεται πάνω στη χελώνα του Κοινωνικού Συμβολαίου. Το κάθε τι που έχουμε μάθει, ονειρευτεί, όλη η συμπεριφορά και η σκέψη μας, οι χαρές και οι λύπες μας, δεν ξεφεύγουν από τα όρια αυτού του ξερού καύκαλου που έχτισαν αθέλητα οι άλλοι για μας και χτίζουμε αθέλητα εμείς για τους άλλους. Ψηφίζουμε υπέρ του Κοινωνικού Συμβολαίου, ταΐζουμε αυτή τη χελώνα χίλιες φορές την ημέρα και το κάνουμε από τη στιγμή της γέννησής μας.
Το Κοινωνικό Συμβόλαιο, με τη σειρά του, απαιτεί για την ύπαρξή του τέσσερις απολύτως απαραίτητους ελέφαντες. Ο πρώτος ονομάζεται Ετεροκαθορισμός: προκειμένου να συνυπάρξουμε με τους άλλους συμβαλλομένους, πρέπει να αξιολογούμε τη συμπεριφορά, τις πράξεις και τις επιλογές μας σύμφωνα με το feedback που μας δίνουν αυτοί και να μη βασιζόμαστε σε κανέναν εσωτερικό κώδικα αξιών. Η πλοήγηση στον κοινωνικό ωκεανό γίνεται πάνω σε ένα σύστημα συντεταγμένων το οποίο σε καμία περίπτωση δεν έχει εμάς ως κέντρο. Πράττουμε καλά ή κακά ανάλογα με τις αντιδράσεις των γύρω μας, δεν υπάρχει αφ’ εαυτού καλή ή κακή πράξη.
Ο δεύτερος ελέφαντας ονομάζεται Έλεγχος. Η ζωή μέσα στο Κοινωνικό Συμβόλαιο απαιτεί χαμηλά επίπεδα αδρεναλίνης, ντοπαμίνης, φαινυλεθιλαμίνης, και διαφόρων άλλων ορμονών που όλες τελειώνουν σε –ίνη. Άπαξ και ενταχθήκαμε, πρέπει να ζούμε μόνιμα σε κατάσταση ημιασθένειας και ημικατάθλιψης, αλλιώς παύουμε να είμαστε προβλέψιμοι.
Ο τρίτος ελέφαντας ονομάζεται Κινητήρας Εσωτερικής Καύσης και είναι πολύ ύπουλος. Ουσιαστικά πρόκειται για έναν παραμορφωτικό φακό: όλα όσα κάνουμε εντός του Συμβολαίου είναι πολύ σημαντικά, είναι σπουδαία και μεγάλα –μόνο μεγάλα; Γιγάντια είναι, τιτάνια, κολοσσιαία. Διότι δεν υφίσταται τίποτα εκτός του Κοινωνικού Συμβολαίου, όλα τ’ άλλα είναι ονειροφαντασίες. Η κινητοποιός μας δύναμη πρέπει να πηγάζει εντός, από ενδογενείς λόγους και αφορμές, και να κατευθύνεται επίσης εντός. Απ’ έξω δεν υπάρχει τίποτα.
Ο τέταρτος ελέφαντας είναι ελεφαντίνα και πρόκειται για τον πιο ζόρικο απ’ όλους• ονομάζεται Αθανασία. Μέσα στο Κοινωνικό Συμβόλαιο δεν υπάρχει θάνατος –ή, κι αν υπάρχει, είναι κάτι πολύ μακρινό και ξένο, αφορά κάποιους άλλους, κάπου αλλού, και οπωσδήποτε όχι εμένα. Εγώ είμαι αθάνατος. Έχω όλο το χρόνο και την πολυτέλεια να μεριμνώ και να τυρβάζω περί πολλών, να ασχολούμαι με τη Eurovision, να διαβάζω αθλητικές εφημερίδες, να νοιάζομαι για κάθε ανοησία και να γεμίζω το πεδίο του ενδιαφέροντός μου με ευτελείς μικρότητες.
Ο παραπάνω προβληματισμός κάποτε έγινε βιβλίο. Ήταν το 1964 όταν ο Philip Dick δημοσίευε το Martian Time-Slip, ένα έργο που άφησε μάλλον ασυγκίνητο το αναγνωστικό κοινό και τους κριτικούς της εποχής. Σήμερα έχει αρχίσει να αποκτά την αίγλη του κλασικού. Γράφτηκε το 1962, σχεδόν μαζί με τον Άνθρωπο Στο Ψηλό Κάστρο, τότε που ακόμα ο Dick έλπιζε να γίνει συγγραφέας mainstream έργων και να χρησιμοποιήσει την ΕΦ απλώς ως εφαλτήριο στην καριέρα του, γι’ αυτό και ξεφεύγει από τα πλαίσια ενός τυπικού μυθιστορήματος ΕΦ (παρόλο τον πολύ χτυπητό τίτλο του). Ξεφεύγει γενικώς από οποιαδήποτε πλαίσια και ο αναγνώστης πρέπει ν' αποφασίσει ποιο είναι το βασικό θέμα του βιβλίου.Πολλά ζητήματα θίγονται μέσα στις σελίδες του• ο Darko Suvin ενθουσιάστηκε από την αναλυτική περιγραφή του αρειανού οικονομικού συστήματος και του τρόπου παραγωγής-διάθεσης των προϊόντων, οπότε χαιρέτισε το βιβλίο ως ένα από τα πιο μαρξιστικώς ψαγμένα του PKD• o Μάκης Πανώριος ενθουσιάστηκε από την απεικόνιση των σχέσεων εξουσίας και καταπίεσης στον Κόκκινο Πλανήτη, προλόγισε λοιπόν το βιβλίο ως ένα από τα πιο πολιτικοποιημένα του PKD. Τελικά όμως, τι είν' αυτό που το λένε Martian Time-Slip;
Υπάρχουν τρία επίπεδα ανάγνωσης του βιβλίου:
1) Είναι καθαρά ένα έργο ΕΦ που η πλοκή του διαδραματίζεται στον Άρη.
Δε φτάνει αυτό, φυσικά. Αν μη τι άλλο, δεν αγγίζει (σχεδόν) καθόλου την ύπαρξη εξελιγμένης ζωής, την αναπνευσιμότητα της ατμόσφαιρας και την καταγωγή των αυτοχθόνων του Άρη.
2) Το αρειανό σκηνικό της πλοκής στηρίχτηκε επάνω στο μοντέλο της Αμερικάνικης Δύσης και του εποικισμού της κατά τον 19ο αιώνα• πίσω από τους 'Bleekmen' κρύβονται οι Ινδιάνοι, πίσω από τον ΟΗΕ κρύβεται η κυβέρνηση της Ουάσινγκτον και πίσω από τους εγκατεστημένους αποίκους κρύβονται οι πρώτοι πιονιέροι της Δύσης. Στο έργο λοιπόν υπεισέρχεται και ένα 'κατηγορώ' για τις μεθόδους εκτοπισμού που μεταχειρίστηκαν τον 19ο αιώνα οι λευκοί έναντι των αυτοχθόνων, για τον διάχυτο ρατσισμό τους, την αρπαγή της γης των Ινδιάνων κ.λπ. Παράλληλα όμως καταδεικνύεται και η σύγχρονη καταπίεση, όπως επιχειρηματολογεί ο Μάκης Πανώριος στον πρόλογό του, η συντριβή του απλού ανθρώπου από τις τυραννικές δομές εξουσίας και την κοινωνικοοικονομική ελίτ.
Αυτή η δεύτερη ανάγνωση δεν μπορεί να εξηγήσει το μεγάλο βάρος που προσδίδει ο συγγραφέας στη σχιζοφρένεια του Μάνφρεντ και, δευτερευόντως, του Τζακ Μπόλεν. Χρειάζεται κάτι παραπάνω για να ερμηνεύσουμε πλήρως το Martian Time-Slip:
3) Το αρειανό σκηνικό δεν είναι παρά η αφορμή του συγγραφέα για να καταδείξει τις έμφυτες παθογένειες του ίδιου του Κοινωνικού Συμβολαίου.
Αυτή είναι και η δική μου ανάγνωση.
Η εξωγήινη τοποθεσία και τα διαστημικά ταξίδια παίζουν ελάχιστο ρόλο στην πλοκή• τα γεγονότα κάλλιστα θα μπορούσαν να είχαν διαδραματιστεί σε κάποια επαρχιακή αμερικάνικη πόλη, όπου οι ήρωες θα μετακινούνταν με αυτοκίνητα, ο πατέρας του Τζακ Μπόλεν θα ερχόταν με το αεροπλάνο κ.λπ. -τίποτα ουσιαστικό δε θα άλλαζε. Τα μόνα στοιχεία ΕΦ καταλήγουν να είναι οι δάσκαλοι στο Δημοτικό Σχολείο και το "χρονογλίστρημα" στο τέλος. Εξάλλου, ο Philip Dick ξεκίνησε να γράφει αυτό το βιβλίο με σκοπό να απευθυνθεί σε ένα ευρύ κοινό, όχι στους ελάχιστους τότε λάτρεις της ΕΦ. Όσο για το θέμα της σχιζοφρένειας που διατρέχει το Martian Time-Slip από την αρχή ως το τέλος, έχει ένα πολύ συγκεκριμένο νόημα μέσα στο βιβλίο:
Χαρακτήριζε κάθε άνθρωπο που δεν μπορούσε να συμμορφωθεί στις επιταγές που του επέβαλε η κοινωνία. Η πραγματικότητα την οποία απέφευγε ο σχιζοφρενής -ή, μάλλον, στην οποία δεν προσαρμοζόταν- ήταν η πραγματικότητα της κοινοτικής ζωής, της ζωής στα πλαίσια μιας δεδομένης κουλτούρας με δεδομένες αξίες (Κεφ. 5)
Από το απόσπασμα αυτό φαίνεται ότι το έργο δεν είναι πολιτικό. Η αιτία της ισοπέδωσης και της ψυχασθένειας δεν εντοπίζεται στην συγκέντρωση του πλούτου (Άρνι Κοτ), αλλά στην ίδια την κοινωνία, στη συνύπαρξη ανθρώπου με άνθρωπο. Το Martian Time-Slip τελικά ξεσκονίζει τα ψιλά γράμματα του Κοινωνικού Συμβολαίου• ανήκει στο ίδιο ράφι της βιβλιοθήκης με το The Land of the Blind του Χ. Τζ. Ουέλς και με το The Outsider του Κόλιν Ουΐλσον.
Μέσα στις σελίδες του βιβλίου παρελαύνουν διάφορα κουρασμένα πρόσωπα που ψάχνουν ξεκούραση, το καθένα με τον δικό του τρόπο:
- H Σύλβια Μπόλεν χρησιμοποιεί χάπια για να ξεφύγει από μία μίζερη πραγματικότητα που δεν της προσφέρει καμία έμπνευση, καμία ουσιαστική χαρά. Τα βγάζει πέρα μόνο με διεγερτικά την ημέρα και με υπνωτικά το βράδυ: "Πρέπει να γυρίσω πίσω στο κρεβάτι, εκεί ανήκω". Θα μπορούσε ίσως κι αυτή να αφεθεί στη σχιζοφρένεια, όμως αντιστέκεται χημικά, τραβάει ένα παραβάν μπροστά από την ισοπεδωτική πραγματικότητα και την κλείνει απ' έξω.
Αν υπάρχει ένα σημείο μέσα στο συνολικό έργο του PKD που δείχνει ότι η κοινωνία δεν παρέχει όλες τις λύσεις, αυτό έγκειται στη μορφή της Σύλβια Μπόλεν. Μέσω αυτής, ο συγγραφέας τονίζει ότι τα χάπια γίνονται απαραίτητα σε μία μεγάλη κατηγορία ανθρώπων προκειμένου να αντέξουν στους κοπιώδεις μαραθώνιους του Κοινωνικού Συμβολαίου -γίνονται μέρος του Κοινωνικού Συμβολαίου κι αυτά. Δεν αποτελούν το παράνομο ντοπάρισμα, αλλά το νόμιμο συμπλήρωμα διατροφής. Στην αντίθετη περίπτωση, το αποτέλεσμα θα είναι ακόμα και να αποτραβηχτεί το άτομο εκτός του Συμβολαίου, να κλείσει τις αντιληπτικές του πύλες για να αποφύγει την εχθρική πραγματικότητα• δηλαδή, να κυλήσει στη σχιζοφρένεια. Ο δεύτερος ελέφαντας ρίχνει βαριά τη σκιά του επάνω στη μορφή της Σύλβια.
- Από τις σελίδες του βιβλίου περνάει φευγαλέα και η τραγική μορφή του Νόρμπερτ Στάινερ, ενός άχαρου ανθρωπάκου που πάντα φρόντιζε τυπικά τη δουλειά και την οικογένειά του, δεν έπινε, δεν κάπνιζε και τρεφόταν σωστά. Ο συγγραφέας τον χρησιμοποιεί για να ξεκινήσει την πλοκή, όμως η περιγραφή των τελευταίων ωρών του είναι τόσο ζωντανή και δυνατή, ώστε ο υποχόνδριος μαυραγορίτης παύει να είναι ένα συγγραφικό τρικ και γίνεται το εργαλείο μέσω του οποίου ο PKD καταδεικνύει την πλάνη του τέταρτου ελέφαντα: όταν ο Νόρμπερτ Στάινερ τσακώθηκε με όποιον συνάντησε στο Νέο Ισραήλ, η ιδέα ότι θα έπρεπε να ξαναγυρίσει και να συνεχίσει τις δοσοληψίες μαζί τους έγινε τόσο βαριά μέσα του, ώστε έκανε το ποτήρι να ξεχειλίσει. "Βαρέθηκα να είμαι ο Νόρμπερτ Στάινερ", συλλογίστηκε. "Δε ζήτησα ποτέ να είμαι αυτός που είμαι, ποιος ο λόγος να συνεχίσω να ζω;". Εκδηλώθηκε η συσσωρευμένη κούρασή του και ο μόνος τρόπος για να ξεκουραστεί ήταν να απαλλαγεί από τον εαυτό του. Έκανε τη μία και μοναδική ανθυγιεινή πράξη στη ζωή του.
Το ενδιαφέρον σημείο όμως είναι ότι η αυτοκτονία του απετέλεσε ένα μήνυμα προς όλους τους άλλους: ο θάνατος είναι υπαρκτός και μπορεί να βρίσκεται ακόμα και δίπλα μας. Ο ύπουλος τέταρτος ελέφαντας που πάντα κρυβόταν από την αντίληψή τους γκρεμίστηκε ξαφνικά και τους άφησε αμήχανους. Όλοι σοκαρίστηκαν και αντέδρασαν παράλογα, είτε με ενοχή ("Μήπως φταίω εγώ; Λες να αυτοκτόνησε επειδή αρνήθηκα να τους δώσω νερό σήμερα το πρωί;") είτε με επιθετικό θυμό ("Δε σκέφτηκε αυτός ο ηλίθιος ο Στάινερ τι προβλήματα θα δημιουργούσε η αυτοκτονία του στους άλλους;"), κανένας δε διαχειρίστηκε σωστά αυτήν την ελεφαντοκτόνο επίγνωση του θανάτου που προσέφερε άθελά του ο Νόρμπερτ Στάινερ.
Πάντα, σε κάθε αυτοκτονία υπάρχει κάτι το αβάσταχτο. Ο θάνατος είναι η μόνη εξουσία. Όπως η ζωή, έτσι κι αυτός έχει τη δύναμη να μεταμορφώνει. Είναι κάτι που ξεπερνάει τις δυνατότητες κατανόησής μας (Κεφ. 4)
- Ο αναγνώστης ταυτίζεται ως επί το πλείστον με τον Τζακ Μπόλεν που είναι και ο βασικός ήρωας του βιβλίου, ένας ακόμη ανθρωπάκος του Philip Dick. Ο φόβος του για το Δημοτικό Σχολείο είναι ένα πολύ χαρακτηριστικό σημείο. Όμως τι βλέπει σ’ αυτό το ίδρυμα και γιατί του δημιουργεί τέτοια απέχθεια;
Το κάθε παιδί έπρεπε να μάθει να ζει παρατηρώντας όσους βρίσκονταν γύρω του, τους γονείς και τους καθηγητές του, τους αντιπροσώπους γενικά κάθε μορφής εξουσίας ... ο αληθινός αυτισμός δεν ήταν σε τελευταία ανάλυση παρά η αδιαφορία απέναντι στη συλλογική προσπάθεια, η ατομικιστική συμπεριφορά που υπονοούσε ότι ο κάθε άνθρωπος ήταν αυτεξούσιος δημιουργός αξιών και όχι παθητικός δέκτης την κληρονομούμενων αξιών της κοινότητας (Κεφ. 5)
Ο Τζακ Μπόλεν, λοιπόν, είναι ένας άνθρωπος που λεηλατείται από το Συμβόλαιο. Θα ήθελε να ήταν «αυτεξούσιος δημιουργός αξιών», όμως ο πρώτος ελέφαντας τον υποχρεώνει να είναι απλώς ένα γρανάζι στη μεγάλη μηχανή, να συμμορφώνεται με τις προσδοκίες των άλλων και με τους ρόλους που του έχουν ορίσει αυτοί. Αποτέλεσμα αυτής της ζωής συμβιβασμών είναι να καταφεύγει στη σχιζοφρένεια, έτσι ώστε να κρατά ένα κομμάτι του εαυτού του έξω από το Κοινωνικό Συμβόλαιο. Ο τρίτος ελέφαντας δεν έχει απόλυτη κυριαρχία επάνω στον Τζακ Μπόλεν.
Υπάρχουν δύο ενδιαφέροντα σημεία σ’ αυτόν τον ανθρωπάκο. Κατ’ αρχήν, είναι αυτός που επιδεικνύει την πιο ανθρώπινη στάση στο κρίσιμο θέμα της αυτοκτονίας του Ν. Στάινερ –άλλο ένα σημείο στο οποίο ο PKD δείχνει ότι το Συμβόλαιο δεν είναι υγιές εκ κατασκευής.
Ο Στάινερ σκοτώθηκε, είπε από μέσα του ο Τζακ. Ήταν ένας φουκαράς ανθρωπάκος. Ίσως να ‘ναι καλύτερα που πέθανε. (Κεφ. 4)
Το πιο ενδιαφέρον όμως είναι η εκλογή που κάνει ο Τζ. Μπόλεν στο δίλημμα που του παρουσιάζεται όταν αυτός, ο τελευταίος τροχός της αμάξης, ο μια ζωή υπαλληλάκος που τα αφεντικά του τον νοικιάζουν και τον πουλάνε σαν να είναι αντικείμενο, διασταυρώνεται τυχαία με την ελίτ. Του δίνεται η δυνατότητα να απολαύσει πολλά από αυτά που δε γνώρισε ποτέ στη ζωή του, δεν έχει παρά να γίνει ένας ακόμα άνθρωπος του Άρνι Κοτ –αν μη τι άλλο, θα αποκτήσει ένα γυναικείο τρόπαιο από αυτά που καταναλώνουν μόνο οι ανώτερες τάξεις, θα ξεφύγει από την οικονομική μιζέρια και θα πάψει να είναι η βάση της κοινωνικής ιεραρχίας. Ο Τζακ Μπόλεν όμως διαλέγει τον δρόμο τον λιγότερο ταξιδεμένο και κόβει τις σχέσεις του με τον αρειανό μεγιστάνα. Τα χρήματα του Άρνι Κοτ και η όμορφη Ντορήν συνοδεύονταν και από την πλήρη ένταξή του στο Κοινωνικό Συμβόλαιο• αυτός όμως μπήκε αρχικά στο παιχνίδι του Κοτ μόνο και μόνο για την επαφή του με τον Μάνφρεντ Στάινερ και την έλξη που του ασκούσε αυτό το εξωκοινωνικό παιδί. Παρόλο που στο φινάλε δεν έβγαλε τίποτα το σπουδαίο από την περιπέτεια που έμπλεξε (εκτός ίσως από τη βελτίωση της σχέσης με τη γυναίκα του), διάλεξε να μείνει πιστός στον εαυτό του.
- Αν δεχτούμε ότι το βιβλίο είναι πολιτικό, τότε θα πρέπει να αναζητήσουμε στις κοινωνικοοινομικές ελίτ, στον Άρνι Κοτ δηλαδή, την αιτία της αλλοτρίωσης και του πόνου. Αν δεχτούμε ότι το βιβλίο είναι ανθρωπολογικό, τότε ο αρειανός μεγιστάνας είναι κι αυτός θύμα του Κοινωνικού Συμβολαίου, τόσο όσο κι οι υπόλοιποι. Ο αναγνώστης θα πρέπει να κάνει την επιλογή του, όμως ο συγγραφέας δείχνει σε αρκετά σημεία την ερμηνεία του για τον «κακό» της υπόθεσης. Κατ’ αρχή, είναι ξεκάθαρο ότι δεν μεταχειρίζεται τη σχέση Τζακ Μπόλεν – Άρνι Κοτ σαν παράδειγμα εργαζόμενου – εργοδότη, αλλά σαν μία αλληλεπίδραση δύο ανθρώπων που ο ένας είναι πλήρως ενταγμένος στο Κοινωνικό Συμβόλαιο, ενώ ο άλλος κρατάει μία πλευρά του εαυτού του απ’ έξω.
- Έχεις κάνει ποτέ ψυχανάλυση, Έλιο; ρώτησε ο Άρνι έχοντας ξαναβρεί το κέφι του.
- Όχι, κύριε. Ολόκληρη η ψυχανάλυση δεν είναι παρά μία ματαιόδοξη ηλιθιότητα.
- Γιατί, Έλιο;
- Ψάχνουν πάντα να βρουν πώς θα ξανακαλουπώσουν έναν άρρωστο. Κάτι τέτοιο δεν υπάρχει.
- Δε σε πιάνω, Έλιο.
- Ο σκοπός της ζωής είναι άγνωστος, το σωστό είναι κρυμμένο από τα μάτια των ζωντανών πλασμάτων. Ποιος μπορεί να πει με σιγουριά ότι δεν είναι οι σχιζοφρενείς που έχουν το δίκιο; (Κεφ. 6)
Ο μεγιστάνας δεν μπορεί να δει κανένα ζήτημα που να μην απαντιέται από την κοινωνία και τους θεσμούς της, είναι το αγαπημένο παιδί του τρίτου ελέφαντα. Βασικός κοινωνικός μοχλός, «μερικές φορές νιώθω σαν να κουβαλάω όλο το βάρος αυτού του πλανήτη στις πλάτες μου», βλέπει τους πάντες και τα πάντα από την πλευρά των δυνατοτήτων τους για ενδοκοινωνικούς σκοπούς. Όταν μαθαίνει για τη σχιζοφρένεια του Μάνφρεντ, η σκέψη του είναι πώς θα μπορούσε να στρώσει το παιδί για να κάνει κάτι χρήσιμο• όταν, αντιθέτως, ο Τζ. Μπόλεν έρχεται σε επαφή με το παιδί που "απέφευγε τους ανθρώπους σαν να επρόκειτο για εμπόδια κοφτερά και επικίνδυνα", βλέπει κάποιον που έχει φτιάξει ένα προσωπικό κοινωνικό συμβόλαιο.
Το χαρακτηριστικότερο απ’ όλα είναι ο θάνατος του μεγιστάνα στο τέλος του βιβλίου. Γιατί πεθαίνει ο Άρνι Κοτ; Όχι πάντως επειδή η οικονομικά στερημένη πλειοψηφία εξεγείρεται ενάντια στην ολιγαρχία του πλούτου. Ο Dick, όμως και οι περισσότεροι συγγραφείς, συνηθίζουν να εφαρμόζουν ένα «μυθιστορηματικό κάρμα»: τιμωρούν τους ήρωές τους στο τέλος ανάλογα με τις «αμαρτίες» που έχουν διαπράξει προηγουμένως. Ο Άρνι Κοτ λοιπόν σκοτώνεται, επειδή έχει κάνει το λάθος να χρησιμοποιήσει τον Μάνφρεντ Στάινερ• επειδή δεν είδε τίποτα περισσότερο στο αυτιστικό παιδί παρά μία μηχανή παραγωγής χρήσιμων πληροφοριών.
Εν ολίγοις: το Martian Time-Slip είναι ένα επικίνδυνο βιβλίο. Αφορά τον άνθρωπο που στέκεται έξω από το Κοινωνικό Συμβόλαιο, ένα θέμα που απετέλεσε κεντρικό μοτίβο και στο στοχασμό του J. J. Rousseau επίσης• ο Πολίτης της Γενεύης έψαχνε μέχρι το τέλος της ζωής του να καταλάβει τι είναι αυτό που η κοινωνία παίρνει από τον άνθρωπο ως αντίτιμο για την ασφάλεια και την ομοιόσταση που του προσφέρει. Και οι δύο στοχαστές κατάληξαν σε ένα παρόμοιο συμπέρασμα, ότι υπάρχει τουλάχιστον μία μερίδα ανθρώπων οι οποίοι λεηλατούνται από το Κοινωνικό Συμβόλαιο. Ο ένας οραματίστηκε τη λύτρωση στον ανασχεδιασμό των κοινωνικών θεσμών, έτσι ώστε να εκφράσουν τις υγιείς, προκοινωνικές πλευρές του ανθρώπινου πλάσματος. Ο άλλος οραματίστηκε την ίδια τη Λύτρωση.
Εγγραφή σε:
Αναρτήσεις (Atom)