Διάβασα το The God Delusion του Richard Dawkins, να πάρω μια ιδέα για τη σκέψη του, και ακολούθως θα κάνω μερικά σχόλια. Η αρίθμηση των σελίδων είναι από την αγγλική έκδοση του 2006 και η απόδοση στα ελληνικά είναι δική μου.
Θεωρώ ότι ξέρετε έστω λίγα πράγματα για το βιβλίο και τον συγγραφέα: είναι και τα δυο χαρακτηριστικά παραδείγματα του αθεϊσμού της ιντελιγκέντσιας, δηλαδή του μορφωμένου τμήματος της μεσαίας τάξης (= απόρριψη της θρησκείας συνήθως στο όνομα της Αλήθειας), αρκετά διαφορετικού από τον αθεϊσμό των κατώτερων τάξεων (που συνήθως απορρίπτει τη θρησκεία στο όνομα της Δικαιοσύνης). Ο Dawkins πάει πακέτο με τους Christopher Hitchens, Sam Harris, Pascal Boyer, Daniel Dennett κ.α., γνωστοί ως οι «Νέοι Αθεϊστές» (New Atheists), σε αντιδιαστολή με τους πιο πρόσφατους «Νέους Νέους Αθεϊστές» (New New Atheists) – π.χ. Alain de Botton, Alex Rosenberg, Jonathan Haidt κ.α. Οι πρώτοι θεωρούν ότι έχουν τις τελειωτικές Απαντήσεις (με άλφα κεφαλαίο) για τη θρησκεία, είναι σχεδόν όλοι διανοούμενοι της μεσαίας τάξης, λευκοί και άντρες. Οι δεύτεροι θεωρούν κι αυτοί ότι έχουν κάποιες τελειωτικές Απαντήσεις (με άλφα κεφαλαίο), προβληματίζονται όμως γιατί αναγνωρίζουν ότι η θρησκεία μπορεί να δημιουργεί δεσμούς και κοινότητες, ενώ η σύνθεσή τους είναι πιο πλουραλιστική (και, κατά τη γνώμη μου, έχουν περισσότερο ενδιαφέρον). Όσο για το βιβλίο του Dawkins, The God Delusion, είναι από τα κλασικά πονήματα του μεσοταξικού αθεϊσμού της ιντελιγκέντσιας, γραμμένο έτσι ώστε να απευθυνθεί σε ευρύ κοινό. Το κεντρικό του μήνυμα είναι ότι η θρησκεία αποτελεί παραπροϊόν της φυσικής εξέλιξης, είναι αχρείαστη και οπισθοδρομική ή, εν πάση περιπτώσει, κάνει περισσότερο κακό παρά καλό (δεν δίνεται πουθενά ένας ορισμός για τη θρησκεία, να καταλάβουμε τι έχει στο μυαλό του ο Dawkins με τη λέξη). Ο συγγραφέας αναφέρει πολλές φορές ότι φιλοδοξία του είναι να αλλάξει τις πεποιθήσεις των πιστών και να καταδείξει ότι η αθεΐα είναι μια εύλογη επιλογή ζωής• μην ξεχνάμε ότι μιλάμε για τον άνθρωπο που υποστήριξε την αθεϊστική καμπάνια στα λονδρέζικα λεωφορεία (“There is probably no God. Now stop worrying and enjoy your life”). Λοιπόν... υπάρχει μια κραυγαλέα ασυνέπεια στο βιβλίο:
Αφηγηματικές Αποδομήσεις
To μέλημα του Dawkins στο Κεφάλαιο 6 είναι να δείξει ότι η ηθική δεν εξαρτάται από τη θρησκευτικότητα, οπότε οι άθεοι δεν είναι αναγκαστικά λιγότερο ηθικοί από τους πιστούς. Αφήνοντας κατά μέρος ότι δεν μας λέει τι ακριβώς θεωρεί ηθική (π.χ. στην αρχή του κεφαλαίου μού δίνει την εντύπωση ότι ταυτίζει την ανηθικότητα με την παραβατικότητα ή την εγκληματικότητα, που φυσικά δεν είναι καθόλου το ίδιο), θα επικεντρωθώ στο κεντρικό επιχείρημά του: ότι τα ηθικά μας συναισθήματα (moral sentiments) δεν εξαρτώνται από τη θρησκευτικότητά μας αλλά έχουν γονιδιακή αιτιότητα, είναι αποτέλεσμα εξελικτικής επιλογής. Ας γίνω πιο σαφής: στην αρχή ο Dawkins παρομοιάζει τα ηθικά συναισθήματα με το σεξουαλικό πάθος (σελ. 221):
Μένω έκπληκτος όμως που ο Dawkins δεν μπορεί εδώ να δει το αντεπιχείρημα που αμέσως–αμέσως ορθώνεται ενάντια στο αποδομητικό του εγχείρημα για τη θρησκεία• τίποτα στο βιβλίο δεν με εμποδίζει να ξαναγράψω τα λόγια του ως:
Είναι αστείο αλλά μπορώ να αναδιατυπώσω πολλούς από τους ισχυρισμούς του για την ηθική στο Κεφάλαιο 6, με τέτοιον τρόπο ώστε να αντιφάσκουν με το αποδομητικό του εγχείρημα, π.χ.: «Μη σκεφτείτε ούτε στιγμή ότι μια τέτοια δαρβινική αποδόμηση (“Darwinizing”) μειώνει τα ευγενή αισθήματα της συμπόνοιας και της γενναιοδωρίας» (σελ. 221) γίνεται: «Μη σκεφτείτε ούτε για μια στιγμή ότι μια τέτοια δαρβινική αποδόμηση μειώνει τα ευγενή αισθήματα της πίστης και της θρησκευτικότητας».
Έτσι όπως το θέτει ο Dawkins, δεν βλέπω τι είναι αυτό που διακρίνει τη θρησκευτικότητα από το ηθικό συναίσθημα ως προς την απομυθοποίηση που επιχειρεί, για ποιο λόγο φιλοδοξεί να πλήξει το πρώτο με μια αφήγηση γονιδιακής αναγωγής, ενώ αξιώνει (πώς ακριβώς;) ότι το δεύτερο θα μείνει ανεπηρέαστο. Ας γίνω όμως πιο συγκεκριμένος:
«Μερικοί νόμοι είναι σαν τα λουκάνικα: δέξου τα χωρίς να ξέρεις πώς φτιάχτηκαν», λέει το ρητό που αποδίδεται συνήθως στον καγκελάριο Μπίσμαρκ (το έχει πρωτοπεί ο John Godfrey Saxe). Άμα παρουσιάσεις μια αφήγηση ευτέλειας για ένα placebo, θα πλήξεις σίγουρα τη θεραπευτική του δράση. Σύμφωνα με τον Saxe, η άγνοια είναι ευτυχία όταν έχουμε να κάνουμε με νόμους και λουκάνικα, ενώ η αποδόμησή τους θα έχει φθοροποιό αποτέλεσμα στην όρεξή μας και στον σεβασμό που συνήθως τρέφουμε για τους νομοθέτες (και τους αλλαντοποιούς). Ο Dawkins πώς ακριβώς αξιώνει ότι η δαρβινική του αποδόμηση θα είναι τελεσφόρος ως προς τη θρησκευτικότητα και ατελέσφορη ως προς την ηθικότητα του αναγνώστη; Δε δίνει κάποια εξήγηση. Για λόγους σύγκρισης, ας αναφέρω μια διαφορετική αποδόμηση της ηθικότητας από έναν άλλο άθεο, τον Τάκη Κονδύλη: «Οι αξίες είναι σχετικές και ο άνθρωπος θνητός• στην έσχατη συνέπειά του τούτο το στοιχειώδες συμπέρασμα σημαίνει: μηδενισμός». Μπορεί να συμφωνώ ή να διαφωνώ μαζί του, τουλάχιστον όμως χαρακτηρίζω τη στάση του συνεπή: μιλάει στο όνομα της προσωπικής του αλήθειας και δε φοβάται να αποκαλύψει όλα τα placebo, δεν δειλιάζει μπροστά στην κατηγορία του μηδενισμού. Ο Dawkins όμως, με τη δαρβινική του αποδόμηση, φιλοδοξεί να καταδείξει την φαρμακευτική ακυρότυτα του θρησκευτικού placebo και να διατηρήσει παράλληλα την ψευδαισθησιακή θεραπευτική του ηθικού placebo.
Είναι αρκετά διαφορετικό το Κεφάλαιο 6 από τα υπόλοιπα του βιβλίου, ο Dawkins σ' αυτό μιλάει κανονιστικά ενώ στο υπόλοιπο βιβλίο μιλάει κυρίως πραγματολογικά. Το αναγνωρίζει και ο ίδιος ότι η δαρβινική του αποδόμηση μπορεί να έχει δυσάρεστα παρατράγουδα, να χρησιμοποιηθεί ως ηθικό άλλοθι:
Όμως η μόνη απάντηση που προσφέρει το The God Delusion για παρερμηνείες σαν την παραπάνω είναι κανονιστική, ότι η αθεΐα (όπως τη βλέπει ο Dawkins) θα πρέπει να οδηγήσει στην εκτίμηση της ζωής, στον σεβασμό για τους άλλους κ.λπ. Θα πρέπει; Κι αν δεν το κάνει; Κι αν η δαρβινική αποδόμηση της ηθικότητας αποδειχθεί τελεσφόρος όσο η αποδόμηση της θρησκευτικότητας; Για να μη μιλάω γενικά κι αόριστα, ας δώσω πολύ συγκεκριμένο παράδειγμα:
Τα Μαθηματικά του Αλτρουισμού
O George Price μοίρασε όλα τα υπάρχοντά του στους φτωχούς και αυτοκτόνησε στις 6 Ιανουαρίου 1975. Ήταν ένας ένθερμος πιστός που ακολουθούσε την εντολή του Χριστού: «πάντα όσα έχεις πώλησον και διάδος πτωχοίς, και δεύρο ακολουθεί μοι». Ήταν επίσης ένας από τους σπουδαιότερους θεωρητικούς βιολόγους του 20ου αιώνα, o πρώτος που διατύπωσε τα μαθηματικά του αλτρουισμού.
Στα νιάτα του δεν ήταν ούτε βιολόγος ούτε θρησκευόμενος, αλλά χημικός και άθεος, ένας αθεράπευτος ιδεαλιστής που πίστευε στην ηθική βελτίωση της ανθρωπότητας και που, το 1955, χώρισε την ευσεβή Καθολική σύζυγό του, ακριβώς διότι ήταν ευσεβής και Καθολική. Ήρθε ερασιτέχνης το 1967 στη θεωρητική βιολογία, όμως κατάφερε να καταδείξει μαθηματικώς ότι η φυσική επιλογή μπορεί, υπό συνθήκες, να ευνοήσει τη συμπεριφορά που ονομάζουμε αλτρουιστική (τεχνικά μιλώντας, ο Price έδειξε ότι η γενετική τάση προς τη συμπεριφορά που μειώνει την προσωπική και αυξάνει τη συλλογική ωφέλεια – «αλτρουιστική συμπεριφορά» – είναι πολύ πιθανό ότι μπορεί να γίνει αντικείμενο φυσικής επιλογής, μέχρι που να εξαπλωθεί σ’ έναν πληθυσμό). Ο Price ήταν ο πρώτος που παρουσίασε μια αφήγηση για την αυτοθυσία και την ηθική ευγένεια, πώς μπορούν να αναδυθούν από έναν κόσμο γονιδιακού εγωισμού. Οι μαθηματικές του αποδείξεις επιζούν ακόμα και σήμερα.
Πριν από τη δουλειά του Price, η θεωρία της εξέλιξης δεν μπορούσε να δώσει μια πειστική αφήγηση για τις αλτρουιστικές συμπεριφορές. Είχαν γίνει κάποιες απόπειρες από τον W. Hamilton και άλλους να ενσωματώσουν στην εξέλιξη τις πράξεις αυτοθυσίας, όμως δεν έπεισαν. Ο Price ήταν ο πρώτος που βρήκε κάτι σαν τη μαθηματική απόδειξη του αλτρουισμού. Κι αυτό ήταν ένας από τους παράγοντες που τον οδήγησαν στην απελπισία και τελικά στην αυτοκτονία, καθότι ήταν υπερβολικά ιδεαλιστής για να αντέξει την αναγωγή της ηθικής μεγαλοσύνης σε μαθηματικούς τύπους περί εξάπλωσης γονιδίων σε πληθυσμούς, «αυτήν την εικόνα του κόσμου όπου το κάθε τι είναι, στην πραγματικότητα, κάτι άλλο και όπου αυτό το κάτι άλλο είναι, στο φινάλε, ξένο προς την προσωπική οικοδόμηση, ουδέτερο κι απρόσωπο», όπως το έθεσε χιουμοριστικά ο Ernest Gellner. Λίγο μετά τη δημοσίευση του paper του, ο George Price έπεσε σε κατάθλιψη, από την οποία τον έβγαλε μια θρησκευτική εμπειρία το 1970 που τον οδήγησε σε μανία φιλανθρωπίας. Τελικά όμως ούτε κι αυτή τον γλίτωσε από την αυτοκτονία (οι πληροφορίες κυρίως από το βιβλίο του Andrew Brown, The Darwin Wars, 1999).
Η Αβάσταχτη Παγερότητα του Είναι
Στο βιβλίο του Rationality in Action (2001), ο John Searle πραγματεύεται το θέμα της ελεύθερης βούλησης. Στο τέλος εξετάζει και το ενδεχόμενο του επιφαινομεναλισμού, μήπως δηλαδή η συνείδησή μας είναι ψευδαίσθηση, ένα επακόλουθο νευρονικών διαδικασιών, οπότε ούτε ελεύθερη βούληση έχουμε στην πραγματικότητα ούτε υποκειμενικότητα: «Ο επιφαινομεναλισμός είναι ένα ενδεχόμενο, όμως πάρα πολύ απίθανο• αν τον αποδεχτούμε, θα επιφέρει μεγάλες αλλαγές στην κοσμοθεώρησή μας, πιο ριζικές κι από την Επιστημονική Επανάσταση, από τη Θεωρία της Σχετικότητας και την Κβαντομηχανική» (σελ. 286) παρατηρεί ο Searle. Η περίπτωση του George Price υποστηρίζει του λόγου το αληθές• για να το θέσω πιο γενικά, μια αποδομητική αφήγηση της υποκειμενικότητάς μας σε όρους απρόσωπων μονάδων – νευρώνων ή γονιδίων – μπορεί για κάποιους να αποδειχθεί αβάσταχτη και να δημιουργήσει τεκτονικές μετατοπίσεις στην κοσμοθεώρησή τους, όπως λέει κι ο Searle. Κάτι τέτοιο μπορεί να γίνει με μια αποδομητική αφήγηση που να παρουσιάζει την ελεύθερη βούληση ως ψευδαίσθηση, επιφαινόμενο εγκεφαλικών διαδικασιών – ή εμάς τους ίδιους ως ψευδαίσθηση, οχήματα των γονιδίων μας, οπότε αυτό που ονομάζουμε ευγενείς πράξεις αλτρουισμού είναι απλώς μαθηματικά προβλεπόμενες λύσεις στους εγωιστικούς λογαριασμούς του DNA μας.
Αναρωτιέμαι λοιπόν πώς ένας θρησκειομαχικός υπέρμαχος της επιστημονικής Αλήθειας θα πλήξει μεν τη θρησκεία, όμως θα αφήσει άθικτη την ηθικότητα (ή την ελεύθερη βούληση). Δε μου φαίνεται εύκολη δουλειά. Ο Dawkins πάντως δεν τα κατάφερε, αναγκάστηκε να γίνει ασυνεπής και προσχηματικός. Έχεις την κατάλληλη αφήγηση; Που να αποδομήσει μόνο τη θρησκεία στο όνομα της Αλήθειας και να αφήσει χώρο στην ηθικότητα, κάτι άλλο τέλος πάντων εκτός από τις ευχετήριες προτροπές του Dawkins, «μη σκεφτείτε ούτε στιγμή ότι μια τέτοια δαρβινική αποδόμηση μειώνει τα ευγενή συναισθήματα κ.λπ.»; Ή, εναλλακτικά και για να είσαι συνεπής, είσαι πρόθυμος να το φτάσεις μέχρι τέρμα; Το τέρμα δείχνει ότι για πολλούς ανθρώπους ίσως είναι επικίνδυνα κοντά στον μηδενισμό και στην αβάσταχτη παγερότητα του Είναι, στην αυτοκτονία του George Price και στο ηθικό άλλοθι του Jeff Skilling. Είσαι πρόθυμος να το τραβήξεις μέχρι εκεί; Οι Νέοι Νέοι Αθεϊστές πάντως προβληματίζονται από κάτι τέτοια θέματα.
Θεωρώ ότι ξέρετε έστω λίγα πράγματα για το βιβλίο και τον συγγραφέα: είναι και τα δυο χαρακτηριστικά παραδείγματα του αθεϊσμού της ιντελιγκέντσιας, δηλαδή του μορφωμένου τμήματος της μεσαίας τάξης (= απόρριψη της θρησκείας συνήθως στο όνομα της Αλήθειας), αρκετά διαφορετικού από τον αθεϊσμό των κατώτερων τάξεων (που συνήθως απορρίπτει τη θρησκεία στο όνομα της Δικαιοσύνης). Ο Dawkins πάει πακέτο με τους Christopher Hitchens, Sam Harris, Pascal Boyer, Daniel Dennett κ.α., γνωστοί ως οι «Νέοι Αθεϊστές» (New Atheists), σε αντιδιαστολή με τους πιο πρόσφατους «Νέους Νέους Αθεϊστές» (New New Atheists) – π.χ. Alain de Botton, Alex Rosenberg, Jonathan Haidt κ.α. Οι πρώτοι θεωρούν ότι έχουν τις τελειωτικές Απαντήσεις (με άλφα κεφαλαίο) για τη θρησκεία, είναι σχεδόν όλοι διανοούμενοι της μεσαίας τάξης, λευκοί και άντρες. Οι δεύτεροι θεωρούν κι αυτοί ότι έχουν κάποιες τελειωτικές Απαντήσεις (με άλφα κεφαλαίο), προβληματίζονται όμως γιατί αναγνωρίζουν ότι η θρησκεία μπορεί να δημιουργεί δεσμούς και κοινότητες, ενώ η σύνθεσή τους είναι πιο πλουραλιστική (και, κατά τη γνώμη μου, έχουν περισσότερο ενδιαφέρον). Όσο για το βιβλίο του Dawkins, The God Delusion, είναι από τα κλασικά πονήματα του μεσοταξικού αθεϊσμού της ιντελιγκέντσιας, γραμμένο έτσι ώστε να απευθυνθεί σε ευρύ κοινό. Το κεντρικό του μήνυμα είναι ότι η θρησκεία αποτελεί παραπροϊόν της φυσικής εξέλιξης, είναι αχρείαστη και οπισθοδρομική ή, εν πάση περιπτώσει, κάνει περισσότερο κακό παρά καλό (δεν δίνεται πουθενά ένας ορισμός για τη θρησκεία, να καταλάβουμε τι έχει στο μυαλό του ο Dawkins με τη λέξη). Ο συγγραφέας αναφέρει πολλές φορές ότι φιλοδοξία του είναι να αλλάξει τις πεποιθήσεις των πιστών και να καταδείξει ότι η αθεΐα είναι μια εύλογη επιλογή ζωής• μην ξεχνάμε ότι μιλάμε για τον άνθρωπο που υποστήριξε την αθεϊστική καμπάνια στα λονδρέζικα λεωφορεία (“There is probably no God. Now stop worrying and enjoy your life”). Λοιπόν... υπάρχει μια κραυγαλέα ασυνέπεια στο βιβλίο:
Αφηγηματικές Αποδομήσεις
To μέλημα του Dawkins στο Κεφάλαιο 6 είναι να δείξει ότι η ηθική δεν εξαρτάται από τη θρησκευτικότητα, οπότε οι άθεοι δεν είναι αναγκαστικά λιγότερο ηθικοί από τους πιστούς. Αφήνοντας κατά μέρος ότι δεν μας λέει τι ακριβώς θεωρεί ηθική (π.χ. στην αρχή του κεφαλαίου μού δίνει την εντύπωση ότι ταυτίζει την ανηθικότητα με την παραβατικότητα ή την εγκληματικότητα, που φυσικά δεν είναι καθόλου το ίδιο), θα επικεντρωθώ στο κεντρικό επιχείρημά του: ότι τα ηθικά μας συναισθήματα (moral sentiments) δεν εξαρτώνται από τη θρησκευτικότητά μας αλλά έχουν γονιδιακή αιτιότητα, είναι αποτέλεσμα εξελικτικής επιλογής. Ας γίνω πιο σαφής: στην αρχή ο Dawkins παρομοιάζει τα ηθικά συναισθήματα με το σεξουαλικό πάθος (σελ. 221):
«Ένα έξυπνο ζευγάρι θα διαβάσει στον Δαρβίνο ότι η βαθύτερη αιτία της σεξουαλικής ορμής είναι η αναπαραγωγή … Όμως η σεξουαλική ορμή δεν αλλάζει, η δύναμή της στην ψυχολογία του καθενός είναι ανεξάρτητη από τη βαθύτερη δαρβινική πίεση που τη δημιουργεί. Είναι ένα ισχυρό πάθος που υπάρχει ανεξάρτητα από τις βαθύτερές του αιτίες»
Μένω έκπληκτος όμως που ο Dawkins δεν μπορεί εδώ να δει το αντεπιχείρημα που αμέσως–αμέσως ορθώνεται ενάντια στο αποδομητικό του εγχείρημα για τη θρησκεία• τίποτα στο βιβλίο δεν με εμποδίζει να ξαναγράψω τα λόγια του ως:
«Ένα έξυπνο ζευγάρι θα διαβάσει στον Δαρβίνο ότι η βαθύτερη αιτία της θρησκευτικής πίστης είναι η επιβίωση & αναπαραγωγή (είτε άμεσα είτε ως παραπροϊόν της εξέλιξης) … Όμως η θρησκευτική πίστη δεν αλλάζει, η δύναμή της στην ψυχολογία του καθενός είναι ανεξάρτητη από τη βαθύτερη δαρβινική πίεση που τη δημιουργεί. Ένα ισχυρό πάθος που υπάρχει ανεξάρτητα από τις βαθύτερές του αιτίες».
Είναι αστείο αλλά μπορώ να αναδιατυπώσω πολλούς από τους ισχυρισμούς του για την ηθική στο Κεφάλαιο 6, με τέτοιον τρόπο ώστε να αντιφάσκουν με το αποδομητικό του εγχείρημα, π.χ.: «Μη σκεφτείτε ούτε στιγμή ότι μια τέτοια δαρβινική αποδόμηση (“Darwinizing”) μειώνει τα ευγενή αισθήματα της συμπόνοιας και της γενναιοδωρίας» (σελ. 221) γίνεται: «Μη σκεφτείτε ούτε για μια στιγμή ότι μια τέτοια δαρβινική αποδόμηση μειώνει τα ευγενή αισθήματα της πίστης και της θρησκευτικότητας».
Έτσι όπως το θέτει ο Dawkins, δεν βλέπω τι είναι αυτό που διακρίνει τη θρησκευτικότητα από το ηθικό συναίσθημα ως προς την απομυθοποίηση που επιχειρεί, για ποιο λόγο φιλοδοξεί να πλήξει το πρώτο με μια αφήγηση γονιδιακής αναγωγής, ενώ αξιώνει (πώς ακριβώς;) ότι το δεύτερο θα μείνει ανεπηρέαστο. Ας γίνω όμως πιο συγκεκριμένος:
«Μερικοί νόμοι είναι σαν τα λουκάνικα: δέξου τα χωρίς να ξέρεις πώς φτιάχτηκαν», λέει το ρητό που αποδίδεται συνήθως στον καγκελάριο Μπίσμαρκ (το έχει πρωτοπεί ο John Godfrey Saxe). Άμα παρουσιάσεις μια αφήγηση ευτέλειας για ένα placebo, θα πλήξεις σίγουρα τη θεραπευτική του δράση. Σύμφωνα με τον Saxe, η άγνοια είναι ευτυχία όταν έχουμε να κάνουμε με νόμους και λουκάνικα, ενώ η αποδόμησή τους θα έχει φθοροποιό αποτέλεσμα στην όρεξή μας και στον σεβασμό που συνήθως τρέφουμε για τους νομοθέτες (και τους αλλαντοποιούς). Ο Dawkins πώς ακριβώς αξιώνει ότι η δαρβινική του αποδόμηση θα είναι τελεσφόρος ως προς τη θρησκευτικότητα και ατελέσφορη ως προς την ηθικότητα του αναγνώστη; Δε δίνει κάποια εξήγηση. Για λόγους σύγκρισης, ας αναφέρω μια διαφορετική αποδόμηση της ηθικότητας από έναν άλλο άθεο, τον Τάκη Κονδύλη: «Οι αξίες είναι σχετικές και ο άνθρωπος θνητός• στην έσχατη συνέπειά του τούτο το στοιχειώδες συμπέρασμα σημαίνει: μηδενισμός». Μπορεί να συμφωνώ ή να διαφωνώ μαζί του, τουλάχιστον όμως χαρακτηρίζω τη στάση του συνεπή: μιλάει στο όνομα της προσωπικής του αλήθειας και δε φοβάται να αποκαλύψει όλα τα placebo, δεν δειλιάζει μπροστά στην κατηγορία του μηδενισμού. Ο Dawkins όμως, με τη δαρβινική του αποδόμηση, φιλοδοξεί να καταδείξει την φαρμακευτική ακυρότυτα του θρησκευτικού placebo και να διατηρήσει παράλληλα την ψευδαισθησιακή θεραπευτική του ηθικού placebo.
Είναι αρκετά διαφορετικό το Κεφάλαιο 6 από τα υπόλοιπα του βιβλίου, ο Dawkins σ' αυτό μιλάει κανονιστικά ενώ στο υπόλοιπο βιβλίο μιλάει κυρίως πραγματολογικά. Το αναγνωρίζει και ο ίδιος ότι η δαρβινική του αποδόμηση μπορεί να έχει δυσάρεστα παρατράγουδα, να χρησιμοποιηθεί ως ηθικό άλλοθι:
«Ένιωσα πολύ άσχημα όταν διάβασα στον Guardian ('Animal Instincts', 27 Μαΐου 2006) ότι Το Εγωιστικό Γονίδιο ήταν το αγαπημένο βιβλίο του Jeff Skilling, διευθύνοντα συμβούλου της διαβόητης Enron Corporation, κι ότι το είχε ερμηνεύσει με όρους κοινωνικού δαρβινισμού» (σελ. 215)
Όμως η μόνη απάντηση που προσφέρει το The God Delusion για παρερμηνείες σαν την παραπάνω είναι κανονιστική, ότι η αθεΐα (όπως τη βλέπει ο Dawkins) θα πρέπει να οδηγήσει στην εκτίμηση της ζωής, στον σεβασμό για τους άλλους κ.λπ. Θα πρέπει; Κι αν δεν το κάνει; Κι αν η δαρβινική αποδόμηση της ηθικότητας αποδειχθεί τελεσφόρος όσο η αποδόμηση της θρησκευτικότητας; Για να μη μιλάω γενικά κι αόριστα, ας δώσω πολύ συγκεκριμένο παράδειγμα:
Τα Μαθηματικά του Αλτρουισμού
O George Price μοίρασε όλα τα υπάρχοντά του στους φτωχούς και αυτοκτόνησε στις 6 Ιανουαρίου 1975. Ήταν ένας ένθερμος πιστός που ακολουθούσε την εντολή του Χριστού: «πάντα όσα έχεις πώλησον και διάδος πτωχοίς, και δεύρο ακολουθεί μοι». Ήταν επίσης ένας από τους σπουδαιότερους θεωρητικούς βιολόγους του 20ου αιώνα, o πρώτος που διατύπωσε τα μαθηματικά του αλτρουισμού.
Στα νιάτα του δεν ήταν ούτε βιολόγος ούτε θρησκευόμενος, αλλά χημικός και άθεος, ένας αθεράπευτος ιδεαλιστής που πίστευε στην ηθική βελτίωση της ανθρωπότητας και που, το 1955, χώρισε την ευσεβή Καθολική σύζυγό του, ακριβώς διότι ήταν ευσεβής και Καθολική. Ήρθε ερασιτέχνης το 1967 στη θεωρητική βιολογία, όμως κατάφερε να καταδείξει μαθηματικώς ότι η φυσική επιλογή μπορεί, υπό συνθήκες, να ευνοήσει τη συμπεριφορά που ονομάζουμε αλτρουιστική (τεχνικά μιλώντας, ο Price έδειξε ότι η γενετική τάση προς τη συμπεριφορά που μειώνει την προσωπική και αυξάνει τη συλλογική ωφέλεια – «αλτρουιστική συμπεριφορά» – είναι πολύ πιθανό ότι μπορεί να γίνει αντικείμενο φυσικής επιλογής, μέχρι που να εξαπλωθεί σ’ έναν πληθυσμό). Ο Price ήταν ο πρώτος που παρουσίασε μια αφήγηση για την αυτοθυσία και την ηθική ευγένεια, πώς μπορούν να αναδυθούν από έναν κόσμο γονιδιακού εγωισμού. Οι μαθηματικές του αποδείξεις επιζούν ακόμα και σήμερα.
Πριν από τη δουλειά του Price, η θεωρία της εξέλιξης δεν μπορούσε να δώσει μια πειστική αφήγηση για τις αλτρουιστικές συμπεριφορές. Είχαν γίνει κάποιες απόπειρες από τον W. Hamilton και άλλους να ενσωματώσουν στην εξέλιξη τις πράξεις αυτοθυσίας, όμως δεν έπεισαν. Ο Price ήταν ο πρώτος που βρήκε κάτι σαν τη μαθηματική απόδειξη του αλτρουισμού. Κι αυτό ήταν ένας από τους παράγοντες που τον οδήγησαν στην απελπισία και τελικά στην αυτοκτονία, καθότι ήταν υπερβολικά ιδεαλιστής για να αντέξει την αναγωγή της ηθικής μεγαλοσύνης σε μαθηματικούς τύπους περί εξάπλωσης γονιδίων σε πληθυσμούς, «αυτήν την εικόνα του κόσμου όπου το κάθε τι είναι, στην πραγματικότητα, κάτι άλλο και όπου αυτό το κάτι άλλο είναι, στο φινάλε, ξένο προς την προσωπική οικοδόμηση, ουδέτερο κι απρόσωπο», όπως το έθεσε χιουμοριστικά ο Ernest Gellner. Λίγο μετά τη δημοσίευση του paper του, ο George Price έπεσε σε κατάθλιψη, από την οποία τον έβγαλε μια θρησκευτική εμπειρία το 1970 που τον οδήγησε σε μανία φιλανθρωπίας. Τελικά όμως ούτε κι αυτή τον γλίτωσε από την αυτοκτονία (οι πληροφορίες κυρίως από το βιβλίο του Andrew Brown, The Darwin Wars, 1999).
Η Αβάσταχτη Παγερότητα του Είναι
Στο βιβλίο του Rationality in Action (2001), ο John Searle πραγματεύεται το θέμα της ελεύθερης βούλησης. Στο τέλος εξετάζει και το ενδεχόμενο του επιφαινομεναλισμού, μήπως δηλαδή η συνείδησή μας είναι ψευδαίσθηση, ένα επακόλουθο νευρονικών διαδικασιών, οπότε ούτε ελεύθερη βούληση έχουμε στην πραγματικότητα ούτε υποκειμενικότητα: «Ο επιφαινομεναλισμός είναι ένα ενδεχόμενο, όμως πάρα πολύ απίθανο• αν τον αποδεχτούμε, θα επιφέρει μεγάλες αλλαγές στην κοσμοθεώρησή μας, πιο ριζικές κι από την Επιστημονική Επανάσταση, από τη Θεωρία της Σχετικότητας και την Κβαντομηχανική» (σελ. 286) παρατηρεί ο Searle. Η περίπτωση του George Price υποστηρίζει του λόγου το αληθές• για να το θέσω πιο γενικά, μια αποδομητική αφήγηση της υποκειμενικότητάς μας σε όρους απρόσωπων μονάδων – νευρώνων ή γονιδίων – μπορεί για κάποιους να αποδειχθεί αβάσταχτη και να δημιουργήσει τεκτονικές μετατοπίσεις στην κοσμοθεώρησή τους, όπως λέει κι ο Searle. Κάτι τέτοιο μπορεί να γίνει με μια αποδομητική αφήγηση που να παρουσιάζει την ελεύθερη βούληση ως ψευδαίσθηση, επιφαινόμενο εγκεφαλικών διαδικασιών – ή εμάς τους ίδιους ως ψευδαίσθηση, οχήματα των γονιδίων μας, οπότε αυτό που ονομάζουμε ευγενείς πράξεις αλτρουισμού είναι απλώς μαθηματικά προβλεπόμενες λύσεις στους εγωιστικούς λογαριασμούς του DNA μας.
Αναρωτιέμαι λοιπόν πώς ένας θρησκειομαχικός υπέρμαχος της επιστημονικής Αλήθειας θα πλήξει μεν τη θρησκεία, όμως θα αφήσει άθικτη την ηθικότητα (ή την ελεύθερη βούληση). Δε μου φαίνεται εύκολη δουλειά. Ο Dawkins πάντως δεν τα κατάφερε, αναγκάστηκε να γίνει ασυνεπής και προσχηματικός. Έχεις την κατάλληλη αφήγηση; Που να αποδομήσει μόνο τη θρησκεία στο όνομα της Αλήθειας και να αφήσει χώρο στην ηθικότητα, κάτι άλλο τέλος πάντων εκτός από τις ευχετήριες προτροπές του Dawkins, «μη σκεφτείτε ούτε στιγμή ότι μια τέτοια δαρβινική αποδόμηση μειώνει τα ευγενή συναισθήματα κ.λπ.»; Ή, εναλλακτικά και για να είσαι συνεπής, είσαι πρόθυμος να το φτάσεις μέχρι τέρμα; Το τέρμα δείχνει ότι για πολλούς ανθρώπους ίσως είναι επικίνδυνα κοντά στον μηδενισμό και στην αβάσταχτη παγερότητα του Είναι, στην αυτοκτονία του George Price και στο ηθικό άλλοθι του Jeff Skilling. Είσαι πρόθυμος να το τραβήξεις μέχρι εκεί; Οι Νέοι Νέοι Αθεϊστές πάντως προβληματίζονται από κάτι τέτοια θέματα.
Μου άρεσε πολύ η ανάλυσή σου, έχω διαβάσει το βιβλίο πριν λίγα χρόνια. Έχεις δίκιο, ο Dawkins αφού εύκολα ξεμπερδεύει με τα εύκολα, έρχεται μετά περισσότερο με ευχολόγια να προτείνει την αθεΐα σαν - ας πούμε πλήρη - στάση ζωής και εκεί το πράμα κολλάει,
ΑπάντησηΔιαγραφήΕνώ οι Νέοι Νέοι Αθεϊστές έχω δει ότι προβληματίζονται από το θέμα - κι από διάφορα άλλα συναφή. Αυτοί έχουν ενδιαφέρον
ΔιαγραφήΟ Dawkins είναι ένας εξυπνάκιας που γράφει βασιζόμενος πως κανείς δεν θα ψάξει σε βάθος όσα αναφέρει. Έχει ένα επιδεικτικό στυλ γραφής, κάτι σαν το Εγκώμιο της Φαλάκρας του Συνέσιου εκ Κυρήνης, καλό μόνο για να εντυπωσιάζει τον κόσμο και να κρύβει την έλλειψη ουσίας.
ΑπάντησηΔιαγραφήΔε θα το πήγαινα μέχρι εκεί. Από την άλλη, έχω δει ότι τα βιβλία του Dawkins (και του Hitchens) μπορεί να είναι απελευθερωτικά σε ανθρώπους που για χρόνια καταπιέστηκαν και υπέστησαν πλύση εγκεφάλου από την καθεστωτική θρησκεία.
ΔιαγραφήΑυτό που καταλαβαίνω για τον Dawkins, ότι είναι ένας προικισμένος ομιλητής και συγγραφέας που παρασέρνεται από την ίδια του τη ρητορεία (το παθαίνω κι εγώ, τον νιώθω!). Στα θρησκειομαχικά του βιβλία τραβάει άγρια αυτή τη μεταφορά των γονιδίων, ότι είμαστε αθύρματα στα χέρια τους, προκειμένου να πλήξει τη θρησκεία. Είμαστε τα οχήματα των γονιδίων μας, μας προγραμματίζουν για τους δικούς τους σκοπούς, είμαστε τα χαρτιά στα χέρια των γονιδίων, αθάνατα μέσω της αντιγραφής τους, μεταδίδονται από γενιά σε γενιά αλλάζοντας απλώς κοστούμια κ.λπ. Όμως κατ’ αυτόν τον τρόπο, αναγκάζεται να γίνει προσχηματικός όταν μιλά για την ηθική. Δεν του αρέσει και του ίδιου να το τραβήξει μέχρι τέρμα εκεί.
οι άθεοι κατά μέσο όρο είναι πιο ηθικοί και πιο ελεύθεροι από τους θρήσκους άρα η κατακλείδα σου δε βγάζει νόημα.
ΑπάντησηΔιαγραφήhttp://www.youtube.com/watch?v=eGyIqT6HvJQ
ΑπάντησηΔιαγραφήΒασικά όπως το αντιλαμβάνομαι εγώ, η δαρβινική αποδόμηση απαντά απλά στο ερώτημα "πώς γίνεται να πιστεύουν όλοι σε κάποιο Θεό" σαν δήθεν επιχείρημα ύπαρξής του (πολύ αγαπημένο ανάμεσα στους θρήσκους). Δε λέει από μόνη της κάτι για το ευγενές ή όχι του θρησκευτικού συναισθήματος (ή οποιουδήποτε άλλου).
ΑπάντησηΔιαγραφήΆρα δεν υπάρχει καμία απολύτως αντίφαση: Έχουμε εξελιχθεί να λιθοβολούμε γυναίκες στο όνομα διαταγών από φανταστικούς φίλους στον ουρανό, πράγμα το οποίο δε θέλουμε. Έχουμε εξελιχθεί να είμαστε αλτρουιστές (ενίοτε) πράγμα το οποίο θέλουμε.
Όχι αντίφαση, δεν τον κατηγορώ για αντίφαση: "Υπάρχει μια κραυγαλέα ασυνέπεια στο βιβλίο".
ΑπάντησηΔιαγραφήΟι αποδομήσεις, δαρβινικές ή άλλες, λένε πολλά για το το ευγενές του υπό αποδόμηση αντικειμένου, από τη στιγμή που αυτό είναι placebo. Η άγνοια είναι ευτυχία όταν έχουμε να κάνουμε με placebo (και λουκάνικα). Εκεί δεν ισχύουν τα ευχολόγια, "μη σκεφτείτε ούτε στιγμή ότι μια τέτοια δαρβινική αποδόμηση (Darwinizing) μειώνει τα ευγενή αισθήματα κ.λπ.". Είναι σαν να σε πληροφορώ για τον τρόπο με τον οποίο παρασκευάζονται τα λουκάνικα, ότι στο εργοστάσιο βάζουν μέσα (συμπληρώνεις διάφορα με τη φαντασία σου), και μετά να σε προτρέπω: "μη σκεφτείς ούτε στιγμή ότι μια τέτοια πληροφόρηση μειώνει τα ευγενή αισθήματα της όρεξης". Σαφώς και τα μειώνει, για πολλούς ανθρώπους!
Ισχυρίζεσαι λοιπόν, κ. Dawkins, ότι η θρησκευτική πίστη είναι placebo. Αφιερώνεις μεγάλο μέρος του βιβλίου σου να παρουσιάσεις μια ανάλυση αυτού του placebo, παραπροϊόν της εξέλιξης κ.λπ., μιλώντας στο όνομα της επιστήμης. Γιατί όμως δεν κάνεις το ίδιο και με τα ηθικά συναισθήματα; Δεν έχει "μη σκεφτείτε ούτε στιγμή κ.λπ.", είσαι επιστήμονας και μιλάς, υποτίθεται, στο όνομα της αλήθειας. Η αλήθεια κι ας πονάει.
Ως επιπλέον ένδειξη γι' αυτό που λέω, αναφέρω και τους Νέους Νέους Αθεϊστές (Rebecca Watson, Jonathan Haidt κ.α.), που προσπαθώ, όσο μπορώ, να τους παρακολουθώ λίγο. Βλέπω ότι προβληματίζονται από κάτι τέτοια θέματα.
Γιατί απαντά σε συγκεκριμένο ισχυρισμό: ότι το γεγονός πως η θρησκεία είναι πανανθρώπινο φαινόμενο αποτελεί απόδειξη ότι υπάρχει θεός. Ε έχει και την πιο απλή εξήγηση ότι είναι παραπροϊόν της εξέλιξης, τι να κάνουμε. Και η ηθική είναι παραπροϊόν της εξέλιξης, αλλά επιθυμητό. Ειλικρινά δεν καταλαβαίνω την ασυνέπεια.
ΑπάντησηΔιαγραφήΌχι αντίφαση, δεν τον κατηγορώ για αντίφαση: "Υπάρχει μια κραυγαλέα ασυνέπεια στο βιβλίο".
παίζουμε με τις λέξεις τώρα.
"Ειλικρινά δεν καταλαβαίνω την ασυνέπεια"
ΑπάντησηΔιαγραφήO Alex Rosenberg (μαχητικός αθεϊστής στο όνομα της επιστήμης & αυτός) την καταλαβαίνει: αφού δώσει στις πρώτες ενότητες διάφορες Απαντήσεις (με άλφα κεφαλαίο), φτάνει & στο θέμα της ηθικής, ενότητα 5:
"The core morality of cooperation, reciprocity and even altruism that was selected for in the environment of hunter-gatherers and early agrarians, continues to dominate our lives and social institutions … we can’t invest our moral core with more meaning than this: it was a convenience, not for us as individuals, but for our genes. There is no meaning to be found in that conclusion".
Σύγκρινέ το με το: "μη σκεφτείτε ούτε στιγμή ότι μια τέτοια δαρβινική αποδόμηση μειώνει τα ευγενή συναισθήματα της συμπόνοιας και της γενναιοδωρίας".
Τον Rosenberg δεν μπορώ να τον κατηγορήσω για ασυνέπεια. Το τραβάει μέχρι τη λογική του κατάληξη. Το λέει κιόλας ξεκάθαρα και περήφανα: "Science has to be nihilistic about ethics and morality". Ο Dawkins όμως δείλιασε να γράψει τέτοιες εκφράσεις.