Η Αλτρουιστική Ματιά

Με απασχολούν κάποια ηθικά θέματα, στα οποία ανακατεύονται τα νεοκλασικά οικονομικά της σχολής του Gary Becker: νομίζω ότι δεν μπορούν να εξηγήσουν το φαινόμενο του αλτρουισμού. Όχι μόνο τα οικονομικά όμως, εδώ τα έχω με όλα τα σύγχρονα επιστημονικά mainstreams, της ψυχολογίας, της εξελικτικής ψυχολογίας, της θεωρίας ορθολογικής επιλογής, της πολιτικής επιστήμης, όλα: τα καταδικάζω απ’ όπου κι αν προέρχονται, πιστεύω ότι δεν μπορούν να εξηγήσουν ικανοποιητικά τον αλτρουισμό (ή τουλάχιστον πολλές περιπτώσεις του). Ας αρχίσουμε όμως με Βέμπερ:


Οι Ιδιοτελείς Αλτρουιστές
Στο κλασικό δοκίμιό του, The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism, ο Μαξ Βέμπερ αναφέρει κάποιες σοκαριστικές παραινέσεις του Μπέντζαμιν Φράνκλιν προς τον ανηψιό του προκειμένου αυτός ο τελευταίος να ανδρωθεί επιχειρηματικά. Μερικά παραδείγματα:

Θυμίσου το ρητό, ο καλοπληρωτής εξουσιάζει τα πορτοφόλια των άλλων. Αυτός που έχει φήμη ότι πληρώνει την ώρα και τη στιγμή που υποσχέθηκε, το ποσό που υποσχέθηκε, μπορεί στο μέλλον να μαζέψει όλα τα χρήματα που οι φίλοι του βάζουν στην άκρη. 

Μετράνε ακόμα και οι μικρότερες πράξεις που μπορούν να επηρεάσουν την πίστωσή σου. Ο πιστωτής που θα ακούσει τον ήχο του σφυριού σου στις πέντε το πρωί ή στις οκτώ το βράδυ, θα είναι καθησυχασμένος έξι μήνες αργότερα. Αν όμως σε δει στα μπιλιάρδα ή ακούσει τη φωνή σου στα καπηλειά, την ώρα που θα έπρεπε να δουλεύεις, θα ζητήσει πίσω τα χρήματά του την επόμενη μέρα. 

Αυτό δείχνει, επίσης, ότι δεν ξεχνάς ό,τι χρωστάς. Σε κάνει να φαίνεσαι προσεκτικός και τίμιος, και αυξάνει ακόμα περισσότερο την πίστωσή σου. 

Το σοκαριστικό σε αυτές τις συμβουλές, που σόκαρε και τον ίδιο τον Βέμπερ, είναι ότι ο Φράνκλιν μεταχειρίζεται κάποια χαρακτηριστικά ηθικά θέματα ως οικονομική επένδυση: να είσαι τίμιος και να κρατάς τις υποσχέσεις σου διότι θα έχεις πίστωση• να είσαι εργατικός διότι θα χτίσεις καλή εικόνα• να είσαι ηθικός διότι θα αποκτήσεις καλή φήμη• κι όλα αυτά, με τον καιρό, θα μεταφραστούν σε οικονομικό όφελος. Μας αφήνει, πράγματι, μια ξινή αίσθηση αυτή η αναγωγή της ηθικής σε καμπάνια δημοσίων σχέσεων – όχι ότι δεν συμβαίνει, φυσικά. Όλοι τείνουμε να θαυμάζουμε τις ηθικές πράξεις, όμως όταν κάποιος τις μετατρέπει σε μάρκετινγκ του εαυτού του... δεν είναι το ίδιο.

Από την άλλη, σίγουρα υπάρχουν και αλτρουιστικές πράξεις που δεν είναι καμπάνια δημοσίων σχέσεων. Τις ξέρουμε, τις βλέπουμε συχνά. Κάνε το καλό και ρίξ’ το στον γυαλό, λέει η παροιμία, όχι κάν’ το βούκινο. Κανένα πρόβλημα όμως, η σύγχρονη επιστήμη έχει δώσει κι εδώ την απάντηση – για την ακρίβεια, έχει δώσει πάρα πολλές απαντήσεις: ξεπληρώνουμε ενοχές• παραμυθιαζόμαστε ότι το σύμπαν θα συνωμοτήσει και θα μας προσφέρει κάποια μελλοντική επιβράβευση• είμαστε δεμένοι με μια κοινωνική ομάδα για την οποία προθυμοποιούμαστε ακόμα και να θυσιαστούμε• είμαστε βιολογικά προγραμματισμένοι να αποποιούμαστε ένα μέρος της βιολογικής μας fitness υπέρ των συγγενών μας (kin selection) ή της κοινωνικής μας ομάδας (group selection)• τείνουμε να είμαστε φιλάνθρωποι προς τους εγγύς και τους οικείους μας διότι είναι πολύ πιθανό να ανήκουν σ’ αυτούς οι συγγενείς μας, δηλαδή οι φορείς πολλών γονιδιακών αντιγράφων με τα δικά μας (το επιχείρημα του Hamilton)• έχουμε συστήματα επιβράβευσης στον εγκέφαλό μας που προκαλούν ψυχική ανάταση όταν βοηθάμε, συνεργαζόμαστε, προσφέρουμε• ενεργοποιούνται πυρήνες στο μεσολιμβικό σύστημα που παράγουν μεγάλες ποσότητες ντοπαμίνης, οπότε οι αλτρουιστικές πράξεις μάς προκαλούν παρόμοια ευφορία με αυτή που προκαλούν οι ωμές, ζωικές ηδονές της ζωής: το φαγητό, το σεξ και η πτώση της κυβέρνησης Σαμαρά.

Ένα κοινό στοιχείο σε όλα τα παραπάνω είναι ότι, κατά κάποιον γενικευμένο τρόπο, συνεχίζουμε να είμαστε ιδιοτελείς ακόμα κι όταν κάνουμε το καλό και το ρίχνουμε στον γυαλό. Πάλι αποσκοπούμε στο προσωπικό μας όφελος, όμως εδώ το «όφελος» πρέπει να αποκτήσει ευρύτερη έννοια, να συμπεριλάβει και τις ενοχές που ξεπληρώνουμε ή τα ευφορικά αισθήματα που απολαμβάνουμε ή... Έχω συνδέσει αυτές τις ερμηνείες με το όνομα του Gary Becker. Στο The Economic Approach to Human Behavior (1976) ο ίδιος γράφει: “When an apparently profitable opportunity is not exploited, the economic approach ... postulates the existence of costs, monetary or psychic, of taking advantage of these opportunities that eliminate their profitability” (σελ. 7). Κάπου χρησιμοποιεί και την έκφραση «ψυχικό εισόδημα» (psychic income) προκειμένου να κόψει και να ράψει όλη την ανθρώπινη συμπεριφορά στη μεθοδολογία των Νεοκλασικών Οικονομικών, να την αναγάγει σε μια συνάρτηση χρησιμότητας. Για παράδειγμα, ο Αμάρτυα Σεν (στο Internal Consistency of Choice, 1993) έθεσε το θέμα ότι πολλοί άνθρωποι δεν παίρνουν το τελευταίο μήλο ή το τελευταίο κομμάτι φαγητού. Η απάντηση του Binmore (Game Theory and the Social Contract, 1998), στα βήματα της σχολής του Becker, ήταν ότι και πάλι οι άνθρωποι λειτουργούν ως μεγιστοποιητές χρησιμότητας, όμως θα πρέπει να δούμε το θέμα στο σωστό του πλαίσιο. Η χρησιμότητα που λαμβάνει ο κόσμος προέρχεται τόσο από τη βρώση του μήλου όσο και από την τήρηση της κοινωνικής νόρμας. Οπότε, πολύς κόσμος τείνει να μην παίρνει το τελευταίο μήλο, παρόλο που του αρέσει, επειδή η παραβίαση του κοινωνικού κανόνα θα επιφέρει αρνητική χρησιμότητα, μεγαλύτερη από την γαστρονομική χρησιμότητα που επιφέρει η βρώση ενός μήλου. Σαν να χρησιμοποιούμε δηλαδή ασύνειδα ένα είδος ψυχικής λογιστικής: τόσα κερδίζουμε, τόσα χάνουμε, αξίζει ή δεν αξίζει τον κόπο.

Οπότε λοιπόν το κλείσαμε το θέμα; Αυτό ήταν, τα είπαμε όλα για τις πράξεις που τείνουμε να ονομάζουμε «φιλάνθρωπες» ή «αλτρουιστικές»;

Εδώ θέλω να ρωτήσω κι εσάς για τις δικές σας τέτοιες πράξεις. Πώς το έχετε βρει; Σκεφτείτε συγκεκριμένες πράξεις βοήθειας, αλληλεγγύης, προσφοράς κ.λπ. στο παρελθόν σας• κρίνετε ότι όλες είχαν να κάνουν με το υλικό όφελος ή/και με το «ψυχικό εισόδημα» που σας απέδωσαν; Αφήνω το ερώτημα ανοιχτό. Εγώ πάντως κρίνω πως δεν τα είπαμε όλα. Δεν κλείσαμε το θέμα. Κάτι έχει μείνει απ’ έξω. Και έχει μεγάλη σημασία αυτό το κάτι.


Οι Ήρωες που δεν το Ξέρουν
Κατ’ αρχήν, νομίζω, είναι μια καλή ιδέα, καθότι μιλάμε για αλτρουισμό, να ξεκινήσουμε από περιπτώσεις αλτρουισμού. Γενικότερα, σε όλες τις επιστήμες, όταν μελετάς κάποιο φαινόμενο ωφείλεις να ξεκινάς από αυτό και να το αφήσεις να σε οδηγήσει στη γενίκευση και τη θεωρητικοποίηση, όχι να κάθεσαι στο γραφείο σου και να χτίζεις κομψές θεωρίες πιστεύοντας ότι έχεις συλλάβει την «ουσία» του θέματος. Πάνω εδώ, βρήκα ενδιαφέρουσα την εμπειρική έρευνα της Kristen Monroe στο The Heart of Altruism (1996), η οποία περιλαμβάνει μια σειρά εκτεταμένων συνεντεύξεων με αυτοθυσιαστικούς αλτρουιστές, ανθρώπους που όρμησαν στο αγριεμένο πλήθος για να σώσουν κάποιον από λιντσάρισμα, όρμησαν στον βιαστή για να σώσουν το θύμα, διέσωσαν Εβραίους στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο κι άλλους τέτοιους ήρωες. Όλοι αυτοί ρισκάρισαν ακόμα και τη ζωή τους για να βοηθήσουν αγνώστους. To βιβλίο της Monroe είναι βραβευμένο, βρίσκεται ονλάιν εδώ και σας προτρέπω να το διαβάσετε, έχει ενδιαφέροντα σημεία. Ένας από τους λόγους που με πείθει η έρευνά της είναι ότι η ίδια τα έχασε με τα στοιχεία της και δεν ήξερε τι συμπέρασμα να βγάλει (αυτό το έχω για καλό σημάδι, σε όλες τις επιστήμες• αντίθετα, δεν το έχω καλό σημάδι όταν ο ερευνητής βρίσκει αυτό που περίμενε να βρει). Ως πολιτική επιστήμονας, ήταν προετοιμασμένη να δουλέψει με κάποιους συγκεκριμένους τρόπους: (1) είτε να εντοπίσει κοινούς βιοτικούς ή ψυχολογικούς παράγοντες στους ηρωικούς αλτρουιστές (π.χ. χαρούμενη παιδική ηλικία, δεσμούς με κάποια κοινωνική ομάδα, επιθυμία αναγνώρισης ή και μελλοντικής επιβράβευσης κ.λπ.) και να ελέγξει, κατόπιν, πόσοι τείνουν να χαρακτηρίζονται από αυτούς, είτε (2) να συνδέσει τα ευρήματά της με μια κατεστημένη θεωρητική προσέγγιση, της ψυχολογίας, της εξελικτικής ψυχολογίας, των οικονομικών, της θεωρίας ορθολογικής επιλογής κ.α. Όμως το υλικό με το οποίο κατέληξε δεν κολλούσε πουθενά και η ίδια δείχνει σε πολλά σημεία του βιβλίου την αμηχανία της. Πώς είναι λοιπόν οι ήρωες, αυτοί που ρίσκαραν και τη ζωή τους για κάποιον άγνωστο; Δίνω πρώτα διάφορες παραδοσιακές ερμηνείες από τον χώρο της επιστήμης και της φιλοσοφίας:

- Έχουν ανεπτυγμένο ηθικό κριτήριο και αξίες. Ενδεχομένως εντρύφησαν σε κάποιο ηθικό σύστημα, είτε θρησκευτικό (π.χ. στην ηθική διδασκαλία της Βίβλου ή της Μπαγκαβάτ Γκίτα), είτε ανθρωπιστικό (π.χ. στην κατηγορική προσταγή του Καντ ή την πολιτική φιλοσοφία του Ρωλς), ή έχουν κάποιο σπουδαίο ηθικό πρότυπο (τον Χριστό, τον Γκάντι, τον Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, τον Άλμπερτ Σβάιτσερ κ.α.)

- Έχουν ανάγκη να πιστέψουν ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση του καλός, οπότε πράττουν έτσι ώστε να επιβεβαιώσουν την πίστη τους

- Το κάνουν για την έξαψη και την αδρεναλίνη, τα έντονα συναισθήματα που συνοδεύουν το ρίσκο

- Το κάνουν για την ψυχική ανάταση και την ντοπαμίνη, τη μέθη που προσφέρουν τα φυσικά οπιοειδή που παράγονται στο σύστημα επιβράβευσης του εγκεφάλου

- Επιζητούν την αναγνώριση, τον έπαινο και την ευγνωμοσύνη

- Μεγάλωσαν σε οικογένεια η οποία τους έδωσε αρχές

- Διαθέτουν ανεπτυγμένες κοινοτικές αξίες και ταυτίζονται με κάποια κοινωνική ομάδα, για την οποία είναι πρόθυμοι να θυσιαστούν

Η Kristen Monroe δεν βρήκε τίποτα από τα παραπάνω! Συνάντησε ένα παράταιρο σύνολο ανθρώπων, οι οποίοι δεν έμοιαζαν να έχουν τίποτα κοινό, κανέναν βιοτικό ή ψυχολογικό παράγοντα. Στο μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου, η ίδια συζητάει ακριβώς αυτό, ότι οι κλασικές ερμηνείες από τον χώρο της επιστήμης και της φιλοσοφίας δε μοιάζει να προσφέρουν καλή προβλεπτική ικανότητα ως προς τους ήρωες. Επιπλέον και σύμφωνα πάντα με τα ευρήματά της, δεν φαίνεται εύκολο να εντοπίσεις έναν ήρωα – κάποιον που, όταν έρθει η στιγμή, θα παίξει κορώνα-γράμματα τη ζωή του για έναν άγνωστο – από κάτι στην καθημερινότητά του. Μπορεί να είναι ο άνθρωπος της διπλανής πόρτας. Ο ηρωισμός δεν μοιάζει να είναι κάτι που αναπτύχθηκε από την παιδική ηλικία, μέσω μιας διαδικασίας κοινωνικής μάθησης ή ταύτισης με μια κοινωνική ομάδα κ.λπ. (“Most analysis since Hume appears to be wrong: group ties and group membership do not appear to be critical predictors of altruism”, σελ. 199). Τέλος, ο ηρωικός αλτρουισμός δε μοιάζει να είναι κάτι που επιβάλλεται από έξω, σαν ηθική εντολή από κάποιο υπερεγώ ή κάποια Υψηλή Αρχή, ούτε κάτι που προκύπτει ως αποτέλεσμα στοχαστικής διεργασίας ή προβληματισμού: αυτό που βρήκε η K. Monroe είναι ότι όταν προέκυψε η κατάσταση, ΚΑΝΕΝΑΣ ήρωας δεν χρειάστηκε να παλαίψει με τον εαυτό του! Όλοι έπραξαν εντελώς αυθόρμητα, σχεδόν ενστικτωδώς.

Και τότε τι είναι αυτό που χαρακτηρίζει τον ήρωα, κάποιον που θα ριψοκινδυνέψει για έναν άγνωστο; Η K. Monroe βρήκε πράγματι δύο περίεργα στοιχεία που έμοιαζαν κοινά σε όλους αυτούς:

(1) Ο ηρωικός αλτρουισμός είναι θέμα αντίληψης: όλοι οι ήρωες έκαναν ό,τι έκαναν διότι έβλεπαν τον άλλον με έναν συγκεκριμένο τρόπο. Οπότε, όταν το έφερε η ζωή και συναπαντήθηκαν με ανθρώπους σε ανάγκη, έπραξαν χωρίς σκέψη και δισταγμό – δεν ένιωθαν καν ότι είχαν επιλογή. Κάτι που μας φέρνει στο δεύτερο σημείο:

(2) Όλοι οι ηρωικοί αλτρουιστές στην έρευνα της K. Monroe επέμεναν ότι έκαναν το φυσιολογικό, το νορμάλ. Η μόνιμη απάντηση ολονών όταν ρωτήθηκαν για τα επιτεύγματά τους ήταν «δεν έκανα κάτι σπουδαίο» – δεν τα ένιωθαν καν ως επιτεύγματα. Ας μας τα πουν καλύτερα αυτοί, με τα δικά τους λόγια (από το Κεφ. 10):

Ερώτηση: Να σε ρωτήσω κάτι τελευταίο. Αν θέλαμε να είχαμε περισσότερους ανθρώπους σαν κι εσένα στον κόσμο, τι θα μας συμβούλευες να κάνουμε;
Μπερτ (Ολλανδός που διέσωσε Εβραίους): Αυτό που χρειάζεται ο κόσμος είναι περισσότερους ιδεαλιστές. Εγώ δεν είμαι ένας απ’ αυτούς. Ξέρω ότι κάποιες φορές, στην περίπτωση των Εβραίων, θέλουν να προβάλουν ανθρώπους σαν κι εμένα. Αλλά δε νομίζω πια ότι ένας γεροπαράξενος, σαν την αφεντιά μου, κάνει τον κόσμο καλύτερο. Δεν είμαι και τίποτα το ασυνήθιστο.

Ερ: Μου είπαν ότι αρνήθηκες να παραλάβεις το τιμητικό μετάλλιο Γιαντ Βασέμ.
Λεόνι (Ολλανδή που διέσωσε Εβραίους): Ναι
Ερ: Γιατί;
Λεόνι: Δεν ξέρω. Άλλοι έκαναν πολύ περισσότερα. Αυτά που έκανα εγώ ήταν ελάχιστα. Ειλικρινά, δεν έκανα πια και τόσα πολλά, οπότε δεν νιώθω ... [παύση]. Έκανα απλά το φυσιολογικό, δε θέλω να με βάλουν σε κάποιο βάθρο, δεν αξίζει τον κόπο.

Ερ: Όταν γυρίσω σπίτι, ο άντρας μου θα με ρωτήσει, «πώς ήταν αυτή η γυναίκα;». Τι να του πω;
Μαργκώ (Ολλανδή που διέσωσε Εβραίους): Τι να του πεις; Τίποτα ιδιαίτερο. Ένας κανονικός άνθρωπος.
Ερ: Δεν βλέπεις τον εαυτό σου σαν κάτι ιδιαίτερο;
Μαργκώ: Δεν είμαι κάτι ιδιαίτερο.
Ερ: Δε σκέφτεσαι ότι έκανες κάτι εξαιρετικό;
Μαργκώ: Όχι, σε καμία περίπτωση.
Ερ: Πώς μπορείς να το λες αυτό;
Μαργκώ: Διότι δεν έκανα κάτι εξαιρετικό. Πολύς κόσμος βοηθάει άλλον κόσμο. Όχι, σίγουρα δεν έκανα κάτι εξαιρετικό. Δεν έκανα δα και τόσα πολλά.

Λουσίλ (ηλικιωμένη Αμερικανίδα που όρμησε πάνω στον βιαστή για να σώσει το θύμα, στα νιάτα της αγωνίστηκε για τα δικαιώματα των μαύρων, και άλλα πολλά): Δε νομίζω ότι είμαι τόσο ασυνήθιστη. Εντάξει, το ξέρω ότι πολλά πράγματα σ’ αυτόν τον κόσμο τα βλέπω ως προσωπική μου υπόθεση. Αλλά δε νομίζω πια ότι είμαι κάτι ιδιαίτερο.

Τόνυ (Ολλανδός που διέσωσε Εβραίους): Δε νομίζω ότι έκανα κάτι σπουδαίο. Δεν ξέρω αν είμαι κι ο πιο υποδειγματικός πολίτης του κόσμου. Ας μην επικεντρωνόμαστε τόσο πολύ σε μένα. Έκανα αυτό που θα έκανε ο καθένας. 

Όλα τα παραπάνω προέρχονται από ανθρώπους που ριψοκινδύνεψαν τη ζωή τους, την οικογένειά τους, κάποιοι ζούσαν καθημερινά και επί χρόνια με τον φόβο της σύλληψης, ορισμένοι είδαν οικείους τους να εκτελούνται για τη δική τους δράση, αναγκάστηκαν να πουν πολλά ψέμματα, να εξαπατήσουν και να κλέψουν, κάποιοι φυλακίστηκαν και βασανίστηκαν, κάποιοι έφτασαν στο σημείο και να σκοτώσουν (Ναζί), κι όλα αυτά για να σώσουν αγνώστους. Όποιος και να είναι ο τρόπος με τον οποίο σκέφτεστε τον αυτοθυσιαστικό αλτρουισμό, βάλτε ένα επιπλέον στοιχείο στην εικόνα: σε κάποιες – κατά τη γνώμη μου, πολλές – περιπτώσεις, ο ήρωας δεν το ξέρει ότι είναι ήρωας. Έκανε απλά το φυσιολογικό, ό,τι έβλεπε ως φυσιολογικό, «αυτό που θα έκανε ο καθένας» (παρόλο που ελάχιστοι το κάνουν). Αν ψάχνετε εξαιρετικές ερμηνείες για τον αυτοθυσιαστικό αλτρουισμό – λαμπρά συναισθήματα συμπόνοιας, χριστιανική αγάπη, ταύτιση με τον άνθρωπο που κινδυνεύει, έξαψη του ρίσκου, αδρεναλίνη, ντοπαμίνη και εγκεφαλικά συστήματα επιβράβευσης κ.α. – τότε αφήνετε έξω πολλές περιπτώσεις:

Eρ: Η ενσυναίσθηση έπαιξε κάποιο ρόλο;
Μαργκώ: Τι θα πει αυτό;
Ερ: Το να νιώθεις τον εαυτό σου στη θέση του άλλου.
Μαργκώ: Όχι. Ούτε καν το σκέφτηκα.
Ερ: Δεν το σκέφτηκες καν;
Μαργκώ: [Κουνάει αρνητικά το κεφάλι της]
Ερ: Ένιωσες λύπη για τον κόσμο που υπέφερε;
Μαργκώ: Δεν ξέρω. Να σου πω την αλήθεια, δεν ένιωσα τίποτα. 

Νευρολογικά μιλώντας, πολλές περιπτώσεις αυτοθυσιαστικού αλτρουισμού μοιάζει να είναι πιο low-level στον εγκέφαλο από ό,τι νομίζαμε, μοιάζει να είναι θέμα αντίληψης. Δηλαδή; Ποια είναι αυτή η αντίληψη που χαρακτηρίζει τους ήρωες ή έστω πολλούς από αυτούς; Ας μας το πουν καλύτερα οι ίδιοι με τα δικά τους λόγια:

Μπέτε (Γερμανίδα που διέσωσε Εβραίους): Ξέραμε τι θα συνέβαινε αν μας ανακάλυπταν. Θα μας έπαιρναν για εκτέλεση, κι εμάς και τα παιδιά μας. Το ξέραμε καλά αυτό. Αλλά όταν στέκονται στην πόρτα σου, με τη ζωή τους να κρέμεται από μια κλωστή, τι άλλο να κάνεις; Δεν γίνεται να τους εγκαταλείψεις.

Μπερτ: Βοηθάς τους ανθρώπους γιατί είσαι κι εσύ άνθρωπος και βλέπεις ότι υπάρχει ανάγκη. Υπάρχουν πράγματα σ’ αυτή τη ζωή που πρέπει να τα κάνεις, και τα κάνεις.

Λεόνι: Όταν ένας άνθρωπος είναι αιμόφυρτος στο χώμα, πας και βοηθάς.

Μαργκώ: Είναι σχεδόν αδύνατο να μη βοηθήσεις. Δεν μπορείς να το κάνεις αυτό, να εγκαταλείψεις κάποιον που κινδυνεύει. Δεν γίνεται.

Η ίδια η K. Monroe περιγράφει το σάστισμά της στη διαβεβαίωση ΟΛΩΝ των ηρώων ότι έπραξαν εντελώς αυθόρμητα. Τους έκανε πολλές ερωτήσεις προκειμένου να εκμαιεύσει κάτι που να υποδεικνύει κάποια διεργασία περίσκεψης, εσωτερική πάλη, στάθμισμα του κόστους και του ρίσκου, κάτι τέτοιο, όμως όλοι επέμεναν ότι έπραξαν χωρίς καν να σκεφτούν: «Σε κάποια στιγμή κατά τη διάρκεια των συνεντεύξεων, σχεδόν όλοι οι διασώστες Εβραίων με κοίταξαν έκπληκτοι και είπαν, Μα τι άλλο να ‘κανα; Άνθρωποι ήταν σαν κι εσένα σαν κι εμένα» (σελ. 213).

Κάτι παρόμοιο με αυτό το άνθρωποι ήταν σαν κι εσένα σαν κι εμένα βρήκα και στη γνωστή περίπτωση της ορεινής κοινότητας Λε Σαμπόν, στη Γαλλία του Βισύ, που προσέφερε μαζικά άσυλο σε Εβραίους. Είπε ο πάστορας Τροκμέ σε έναν αξιωματούχο της κυβέρνησης Βισύ που τον απειλούσε: Εμείς εδώ δεν ξέρουμε τι σημαίνει Εβραίος, ξέρουμε τι σημαίνει άνθρωπος (ο πάστορας Τροκμέ, μάλιστα, είπε και κάτι άλλο, πολυ κιρκεγκαρντιανό: Η πίστη δουλεύει εδώ, στον δικό μας κόσμο. Για τον άλλο κόσμο, δεν ξέρω / Faith works on Earth. I don’t know about heavens)  

Ας κάνουμε μια μικρή συζήτηση εδώ. Ένα τεράστιο μέρος της κατεστημένης φιλοσοφίας και επιστήμης – ψυχολογίας, βιολογίας, οικονομικών ή θεωρίας ορθολογικής επιλογής – ερμηνεύει την ανθρώπινη συμπεριφορά με αφετηρία ότι ο άνθρωπος είναι εγωιστής. Ότι το νορμάλ του ανθρώπου είναι να νοιάζεται μόνο για τον εαυτό του, την τσέπη του, το πουλί του, την οικογένειά του, την ομάδα του κ.λπ. Οπότε κατόπιν οι βοηθητικές–συνεργατικές συμπεριφορές, και πολύ περισσότερο οι πράξεις αυτοθυσίας, ακούγονται σαν φάλτσες συγχορδίες στο θεωρητικώς κατεστημένο νορμάλ, οι οποίες πρέπει με κάποιον τρόπο να εναρμονιστούν. Δύο ερμηνευτικά ρεύματα έχει να προσφέρει ο παραδοσιακός δυτικός στοχασμός για τις φάλτσες συγχορδίες: ότι αυτό που λέμε ηθική συμπεριφορά πηγάζει από τη λογική και τον νου (παράδοση συνδεδεμένη με τον Καντ και των Ρωλς), ή ότι πηγάζει από το συναίσθημα (παράδοση συνδεδεμένη με τον Χιουμ). Όμως στις περιπτώσεις των ηρώων της K. Monroe, δεν έχουμε τίποτα από τα δύο! Δεν είναι ότι η λογική κατανικά τα εγωκεντρικά πάθη (όπως το σκεφτόταν ο Καρτέσιος, ο Καντ κ.α.), είναι ότι βλέπεις τον άλλον με τέτοιο τρόπο ώστε αυτός ο εσωτερικός εμφύλιος πόλεμος δεν εμφανίζεται καν. Δεν είναι ούτε ότι έχεις λαμπρά συναισθήματα αγάπης και συμπόνοιας, ενσυναίσθηση, «ψυχικό εισόδημα» κατά Becker κ.λπ. (όλα σύμφωνα με την παράδοση του Χιουμ). Δεν έχεις τίποτα ιδιαίτερο, κάνεις απλά το φυσιολογικό, «αυτό που θα έκανε ο καθένας» (παρόλο που ελάχιστοι το κάνουν). Κάτι που σημαίνει ότι σκεφτόμαστε λάθος τον αλτρουισμό. Σε πολλές περιπτώσεις τουλάχιστον, θα πρέπει να ξεφύγουμε από αναφορές σε συναισθήματα (συμπόνοια, αγάπη κ.λπ.) και αναφορές σε συνέπειες (αύξηση της ευμάρειας ή της χρησιμότητας ή της βιολογικής αρμοστικότητας των άλλων, συχνά με προσωπικό κόστος κ.λπ.). H καρδιά του αυτοθυσιαστικού αλτρουισμού είναι ένα είδος αντίληψης, καθαρά αισθητηριακής: είναι το να βλέπεις ανθρώπους σαν κι εσένα σαν κι εμένα. Όπως καταλήγει η Κ. Monroe:

“Ι would characterize it as a different way of seeing things” (σελ. 206)

“Altruists see the world differently. Their behavior results from the recognition that the actor is human” (σελ. 212)

Δεν είναι λογιστική, στάθμισμα του ρίσκου και του κόστους, ούτε μοιάζει να είναι κάτι που αναπτύσσεται από την παιδική ηλικία, με την κατάλληλη εκπαίδευση και πρότυπα. Οι αυτοθυσιαστικοί ήρωες της K. Monroe δεν μαρτυρούν στα λόγια τους κανέναν δυϊσμό, «συνείδηση» εναντίον «παθών», «λογική» εναντίον «ενστίκτων», «ορθολογισμός» εναντίον «παρορμήσεων», «ετεροαναφερόμενες προτιμήσεις» (other-regarding preferences) εναντίον «εγωιστικών προτιμήσεων» (self-regarding preferences) κ.λπ. Διότι αυτό που έκαναν ήταν λιγότερο μια επιλογή και πολύ περισσότερο μια συνειδητοποίηση. «Επιλογή» είναι αυτό που κάνει ο σκακιστής, όταν σταθμίζει αν είναι καλύτερο να παίζει Αη5 ή Βγ4. Στους αυτοθυσιαστικούς ήρωες της Monroe όμως κάτι τους αποκαλύφθηκε για τον εαυτό τους κατά τις πράξεις τους. Αν θέλουμε να κάνουμε, δηλαδή, μια θεωρητική επεξεργασία αυτών των ηρωικών πράξεων, ΔΕΝ θα πρέπει να υιοθετήσουμε το σχήμα (1) η φύση του ανθρώπινου όντος είναι [συμπληρώνετε ανάλογα με τις επιστημονικές – φιλοσοφικές – θρησκευτικές σας αφετηρίες], (2) οπότε, πράττει με κάποιον τρόπο σε συγκεκριμένες καταστάσεις, επιλέγει το Α και όχι το Β κ.λπ.

Αν έχετε αφετηρία κάποια φιλοσοφική ή επιστημονική θεώρηση, που βλέπει το ανθρώπινο ον κινούμενο από κατά βάση εγωιστικές παρορμήσεις μαζί με κάποιες φιλάνθρωπες τάσεις, τότε αφήνετε ανεξήγητο ένα μεγάλο ποσοστό περιπτώσεων αυτοθυσιαστικού αλτρουισμού. Αν έχετε αφετηρία κάποιο ηθικό ή θρησκευτικό σύστημα που βλέπει τον άνθρωπο σε μια πορεία αυτοπραγμάτωσης, κατά την οποία πρέπει να χτίσει βαθμηδόν την ηθική τελειότητα μέσα από εκτεταμένη εσωτερική πάλη και αυτοεξέταση, τότε ξανασκεφτείτε το. Κάτι δεν έχουμε καταλάβει καλά για τον άνθρωπο, κάτι μας διαφεύγει...


Πώς Βλέπει ο Αλτρουιστής τον Κόσμο 
Μια εύλογη ένσταση στη δουλειά της Κ. Monroe είναι ότι αφορά εξαιρετικές περιπτώσεις ηρωισμού και αυτοθυσίας, όχι τις καθημερινές και λιγότερο δραματικές μορφές αλτρουισμού. Ψάχνοντας όμως περισσότερο το θέμα, βρήκα μία πρόσφατη νευρολογική έρευνα με fMRI που δείχνει συναφής: Altruism is Αssociated with an Ιncreased Νeural Response to Αgency, 2007 (εδώ μπορείτε να διαβάσετε μια σύνοψη). Την αναφέρω παρενθετικά, δεν πολυπιστεύω στη νευρολογία (συζητιέται πόσο αξιόπιστες είναι οι έρευνες με fMRI, χώρια που κυριαρχεί μια μόδα με τον πρόσθιο μετωπιαίο λοβό – «αυτό που μας ξεχωρίζει από τα ζώα», «ο μαέστρος του εγκεφάλου» – χώρια που κάθε επόμενη έρευνα κάνει το θέμα πιο πολύπλοκο), όμως αυτή ειδικά με πείθει επειδή οι ερευνητές άλλα περίμεναν να βρουν και άλλα βρήκαν (όπως ακριβώς η K. Monroe). Συγκεκριμένα, πίστευαν ότι ο αλτρουισμός είναι θέμα των ευφορικών συναισθημάτων που προκαλούνται από τα συστήματα ανταπόδοσης του εγκεφάλου: “We went into this experiment with the idea that altruism was really a function of the brain's reward systems – altruistic people would simply find it more rewarding”. Aντί γι’ αυτό, οι ερευνητές βρήκαν ότι κατά τη διάρκεια παρακολούθησης αλτρουιστικών πράξεων, ενεργοποιείται μία low-level εστία του εγκεφάλου, ο pSTC (posterior superior temporal cortex – οπίσθιος άνω κροταφικός φλοιός), o οποίος συνήθως είναι ενεργός όταν παρακολουθούμε τελεολογικές κινήσεις: αυτόβουλες κινήσεις που έχουν στόχο και νόημα, είναι self-generated, σε αντιδιαστολή με την παρακολούθηση μηχανικών, αυτόματων κινήσεων ή αντιδράσεων σε ερεθίσματα:

"Perhaps altruism did not grow out of a warm-glow feeling of doing good for others, but out of the simple recognition that that thing over there is a person that has intentions and goals” explained study author Scott Huettel 

Τώρα, αν ο αλτρουισμός, ή ένα μέρος του, είναι low-level στον εγκέφαλο, αν παρακολουθώντας πράξεις προσφοράς και βοήθειας ανάβει ένα λαμπάκι μέσα μας ότι παρακολουθούμε κάτι ζωντανό και αυτόβουλο, με προθέσεις και στόχους, τότε αυτό σημαίνει ότι η Κ. Monroe έπεσε μέσα όταν κατέληξε πως η καρδιά του αλτρουισμού είναι ένα είδος αντίληψης. Όταν κάνουμε κάτι αλτρουιστικό τότε βλέπουμε τον άλλον διαφορετικά:

“To be altruistic, you need to see that the people you’re helping have goals, and that your actions will have consequences for them” 

Ή σύμφωνα με μια άλλη διατύπωση για την ίδια έρευνα που διαβάζω εδώ (έμφαση δική μου):

According to the researchers, the results suggest that altruistic behavior may originate from how people view the world rather than how they act in it. “We believe that the ability to perceive other people's actions as meaningful is critical for altruism”  

Tα παραπάνω κολλάνε με τo συμπέρασμα της Κ. Monroe: οι παραδοσιακές αναλύσεις για τον αλτρουισμό είναι λάθος. Ή έστω ελλιπείς, αφήνουν έξω ένα σημαντικό στοιχείο. Όλες οι κατεστημένες αναλύσεις υιοθετούν το σχήμα (1) η φύση του ανθρώπου είναι [συμπληρώστε τη λέξη «εγωιστική» με την ορολογία διάφορων φιλοσοφικών, επιστημονικών και θρησκευτικών σχολών], (2) οπότε, πράττει με κάποιον τρόπο σε συγκεκριμένες καταστάσεις, επιλέγει το Α και όχι το Β κ.λπ. Επίσης, όλες είναι συνεπειοκρατικές. Όλες μα όλες! Δηλαδή, θεωρείται ότι πάντα κάνουμε κάτι αποσκοπώντας κάπου, σε κάποιον στόχο, ακόμα κι αν δεν το καταλαβαίνουμε συνειδητά• ή ότι αυτό που οφείλουμε να κάνουμε είναι αυτό που βελτιστοποιεί κάποιο αποτελέσμα. Θεωρείται πάντα ότι μας άγουν και μας φέρουν καρότα και μαστίγια, ενδεχομένως αόρατα, τα οποία δημιουργήθηκαν από τον Θεό, τη φυσική επιλογή, την κοινωνία, την οικονομία, τη διαπαιδαγώγηση. Αυτή η οπτική της συνεπειοκρατίας είναι ένα στοιχείο που ταυτίζει την κατεστημένη επιστήμη με την κατεστημένη θρησκεία, τον Richard Dawkins με τον Πειραιώς Σεραφείμ. Και παραφράζοντας το «ψυχικό εισόδημα» του Becker, τα Ευαγγέλια μιλάνε συνεχώς για «πνευματικό εισόδημα»: είναι ΓΕΜΑΤΑ από αναφορές σε μετά θάνατον ανταμοιβές, από παραβολές με θησαυρούς, τάλαντα, περιουσίες κ.λπ. Κάποιοι από αυτούς που έγραψαν τα Ευαγγέλια (όχι όλοι, τα Ευαγγέλια είναι αρκετά ετερόκλητα κείμενα), το έβλεπαν ακριβώς έτσι, σαν πνευματικό καπιταλισμό. Οπότε, έγραψαν έναν πνευματικό επενδυτικό οδηγό.

Δε μοιάζει όμως να είναι αυτή η σωστή ερμηνευτική αφετηρία για τον αλτρουισμό, επιστημονικά, φιλοσοφικά ή θρησκευτικά μιλώντας!

Το παιχνίδι δείχνει ότι παίζεται πολύ πιο low-level, στο πώς βλέπει ο αλτρουιστής τον κόσμο ("altruistic behavior may originate from how people view the world rather than how they act in it"). Κι όταν πάει να το εκφράσει αυτό με λόγια ένας αλτρουιστής, κάτι τόσο low-level εγκεφαλικά, δεν θα ανιχνεύσεις συνεπειοκρατία σ' αυτά που λέει• δεν θα ανιχνεύσεις κάποια συνάρτηση χρησιμότητας ή κάποια έννοια απολαβών και εισοδήματος, είτε οικονομικό είτε ψυχικό είτε πνευματικό. Θα μιλήσει ακριβώς έτσι: «κάποια πράγματα σ' αυτή τη ζωή πρέπει να τα κάνεις και τα κάνεις», «όταν ένας άνθρωπος είναι αιμόφυρτος στο χώμα, πας και βοηθάς», «όταν στέκονται στην πόρτα σου, με τη ζωή τους να κρέμεται από μια κλωστή, τι άλλο να κάνεις; Δεν γίνεται να τους εγκαταλείψεις». Και για τους θρησκευόμενούς μας φίλους, εδώ ταιριάζει η κιρκεγκαρντιανή ρήση του πάστορα Τροκμέ, που έβλεπε τον αλτρουισμό χωρίς θρησκευτική συνεπειοκρατία, χωρίς κάποια μετά θάνατον ανταμοιβή: Η πίστη δουλεύει εδώ, σ' αυτόν τον κόσμο. Για τον άλλο κόσμο, δεν ξέρω.

Και για τους θρησκευόμενους μη-χριστιανούς φίλους μας, ας βάλω εδώ κι ένα de profundis, μεσοταξικός βουδισμός χωρίς συνεπειοκρατία. Μιλούσα κάποτε με έναν γνωστό μου, βουδιστή μοναχό. Του ομολόγησα ότι δεν τα πάω καλά με τον μεσοταξικό βουδισμό και με ρώτησε γιατί. Του είπα ότι δε μου αρέσει το κάρμα, ως ιδέα. Αφενός διότι έχει μια έννοια δικαιοσύνης, κι εγώ δεν την έχω βρει δίκαιη τη ζωή. Αφετέρου διότι δεν πιστεύω σε προηγούμενες και επόμενες ενσαρκώσεις. «Κοίταξε να δεις», μου απάντησε, «ούτε εγώ πιστεύω σε προηγούμενες και επόμενες ενσαρκώσεις. Επίσης, κι εγώ δεν την έχω βρει δίκαιη τη ζωή. Όμως μην το σκέφτεσαι έτσι. Σκέψου την ιδέα του κάρμα σαν οι ηθικές μας πράξεις να έχουν τεράστια, συμπαντική σημασία. Για ποιο λόγο, δεν ξέρω. Και δεν θα το μάθω ποτέ. Όμως δεν είναι ποτέ ασήμαντο να λες ψέματα, να εξαπατάς, να βλάπτεις κάποιον. Αντίθετα, είναι πράξεις κοσμικής σημασίας. Και μου αρέσει να σκέφτομαι ότι ο Φωτισμένος, προκειμένου να κάνει τη διδασκαλία του εύληπτη σε πολύ κόσμο, αναγκάστηκε να μιλήσει για προηγούμενες και επόμενες ενσαρκώσεις, για έναν μηχανισμό δίκαιης ανταπόδοσης, ώστε να παρουσιάσει μια εύλογη εξήγηση». Αυτό μου άρεσε σαν σκέψη κι έτσι έκανα μια κάποια ειρήνη μέσα μου με τον μεσοταξικό βουδισμό.

Οπότε λοιπόν, η εικόνα που σχηματίζεται μέχρι στιγμής είναι ότι το «βοηθάω κάποιον, ακόμα και με προσωπικό μου κόστος» (αλτρουισμός) ταυτίζεται (ή έχει ως στοιχείο του) το «βλέπω τον άλλον ως πρόσωπο με προθέσεις και στόχους, που οι πράξεις του έχουν αυτοβουλία και νόημα». Ή, με τα λόγια των ηρώων της K. Monroe, «άνθρωπος είναι, σαν κι εσένα σαν κι εμένα». Το αντίθετο του αλτρουισμού, η εγωιστική–ατομιστική συμπεριφορά, είναι το να μην βλέπεις ένα πρόσωπο όταν κοιτάζεις τον άλλον, αλλά κάτι διαφορετικό... Ίσως να είναι συναφές με τις σκέψεις του Eric Schwitzgebel γι’ αυτό που ονομάζει Θεωρία της Μαλακίας (Theory of Jerks):

Δείτε τον κόσμο μέσα από τα μάτια ενός μαλάκα [jerk]. Η ουρά στο ταχυδρομείο είναι ένα μάτσο από ασήμαντους βλάκες, μεγάλη αδικία που αναγκάζεσαι να περιμένεις όσο αυτοί χαζοπαζαρεύουν με τις υποθέσεις τους. Η αεροσυνοδός δεν είναι ένα ενδεχομένως ενδιαφέρον πρόσωπο, με τους δικούς της αγώνες και έγνοιες, αλλά το πιο προσιτό κομμάτι μιας εταιρείας που ανοήτως επιμένει να κλείσεις το κινητό σου. Οι γραμματείς και οι καθαρίστριες είναι κοπρόσκυλα που ξέρουν μόνο να γκρινιάζουν, τους αξίζει που είναι η τελευταία τρύπα του ζουρνά, καλά να πάθουν. Κάποιος που διαφωνεί μαζί σου είναι ένας ηλίθιος ο οποίος πρέπει να το βουλώσει. Κάθε φορά που παίρνεις το μετρό, αναγκάζεσαι να ανοίξεις δρόμο με αγκωνιές ανάμεσα από τους κρετίνους. 

Όπως το θέτει ο ίδιος: ο μαλάκας (jerk) είναι κάποιος που αξιόμεμπτα αποτυγχάνει να κατανοήσει την οπτική των άλλων γύρω του, οπότε τους μεταχειρίζεται σαν εργαλεία για τα χρησιμοποιήσει ή σαν ηλίθιους για να τους ξεπετάξει, παρά σαν ηθικούς και επιστημολογικούς ίσους (the jerk culpably fails to appreciate the perspectives of others around him, treating them as tools to be manipulated or idiots to be dealt with rather than as moral and epistemic peers)

Θέλω όμως να συζητήσω περισσότερο τις ερμηνείες του αλτρουισμού που δίνουν τα νεοκλασικά οικονομικά της σχολής του Gary Becker, έχει ενδιαφέρον. Θα το συνεχίσω στην επόμενη ανάρτηση.

to be continued