Δε φανταζόμουν ότι το μπλογκ έχει encοre... Η πραγματικότητα με ξεπερνά.
Μου ζητήθηκε ένα κείμενο για τον θάνατο. Κάνω ό,τι καλύτερο μπορώ. Τo βάζω στο ίντερνετ μήπως κάποιος βρει αξία. Ξέρω, η αποτυχία μου είναι 100% εξασφαλισμένη, όμως αν έστω κι ένας πάρει ανάσα, τότε δεν πήγε χαμένος ο κόπος
* * *
Πράγματα απρόσμενα περιμένουν τους ανθρώπους μετά το θάνατό τους, που ούτε καν τα φαντάζονται (Ηράκλειτος, απόσπασμα 27)
Ο θάνατος είναι το μόνο φάρμακο για τον θάνατο (Αττάρ της Νισαπούρ, από το Συνέδριο των Πουλιών)
Ο θάνατος είναι από τα μεγαλύτερα δώρα του Θεού στον άνθρωπο (Simone Weil)
Ο Θεός είναι ο πιο θανάσιμος εχθρός σου (Kierkegaard)
Θανάτω θάνατον πατήσας (Αναστάσιμο)
Πώς το μάθαμε; Περίπου ότι θάνατος = το μεγαλύτερο κακό. Πόσες φορές δεν ακούσαμε όταν η κουβέντα πάει σε θανάτους, «ας μη μιλάμε τώρα για τέτοια, ας πούμε άλλα πράγματα». Το γνωστό ποιήμα του Καρυωτάκη: «θάνατος οι γυναίκες που αγαπιούνται σα να καθαρίζουνε κρεμμύδια / Θάνατος οι λεροί ασήμαντοι δρόμοι με τα λαμπρά μεγάλα ονόματά τους». Δηλαδή, θάνατος = ό,τι χειρότερο.
Μαζί μ’ αυτά πάει κι ο εξορισμός της θέας του θανάτου στις δικές μας Δυτικές κουλτούρες, ο σπαρακτικός θρήνος («τα μοιρολόγια μάς κάναν φονιάδες», αναφέρει κάπου, νομίζω, ο Λεκατσάς έναν Μανιάτη), η αποφυγή του κατονομασμού του θανάτου: ο τάδε «έφυγε» ή «κοιμήθηκε» κ.α., βάλτε και δικά σας παραδείγματα. Πάντως μάθαμε με πολλούς τρόπους ότι θάνατος = το μεγαλύτερο κακό.
Μαζί μ’ αυτό, πάει κι η τρομοκρατία της «χαράς της ζωής». Ότι η ζωή είναι ωραία, όμορφη, γλυκιά, τέτοια. Μάθαμε ότι εκτός από θάνατος = το μεγαλύτερο κακό, επίσης ζωή = το μεγαλύτερο αγαθό. Τόσες γυναίκες έχουν όνομα Ζωή, κανένας άντρας δεν έχει όνομα Θάνατος. Επίσης η κατάκριση που πάντα συνοδεύει τη στεναχώρια, τη λύπη, την απελπισία, το αλύτρωτο πένθος, o οτιγματισμός της κατάθλιψης, ότι είναι κάτι που πρέπει να γιατρευτεί κ.α. Καθώς κι οι καθημερινές μας ευχές: «Να ‘σαι καλά! Χρόνια πολλά! Ό,τι ποθείς! Σου εύχομαι υγεία! Πάντα να γελάς! Όλα τα όνειρά σου να πραγματοποιηθούν!». Πάντως μάθαμε με πολλούς τρόπους ότι η ζωή, εκτός από ωραία, γλυκιά, όμορφη, το μεγαλύτερο αγαθό κ.λπ., φέρει επίσης και την εκπλήρωσή της.
Μας το δίδαξε ο Χομπς στον Λεβιάθαν, ότι οι άνθρωποι έχουν έναν «διαρκή κι ακατάπαυστο πόθο για ισχύ, που σταματά μόνο στο θάνατό τους».
Μας το δίδαξε η εξελικτική βιολογία, εξελικτική κοινωνιολογία, εξελικτική ιστορία κ.λπ., τα διάφορα εξελικτικά που γίναν της μόδας κάποτε. Όλα ξεκινάν από τη θέση ότι «κάθε οργανισμός είναι μεγιστοποιητής χρησιμότητας», όπως έχουν τον όρο οι οικονομολόγοι κι οι εξελικτικοί βιολόγοι (μ' απλά λόγια: κάθε οργανισμός είναι ΠΑΣΟΚος της δεκαετίας του ’80, νοιάζεται μόνο για την πάρτη του, για φαγητό και γκόμενες).
Κυρίως όμως, πρώτα και καλύτερα, μας το δίδαξαν αυτοί που μας αγάπησαν περισσότερο: η οικογένειά μας, οι καλύτεροί μας φίλοι, οι παρέες μας, οι πιο στενοί μας άνθρωποι. «Δέξου τον εαυτό σου! Αγάπα τον εαυτό σου! Κάνε κάτι για τον εαυτό σου! Φρόντισε τον εαυτό σου!» κ.λπ. Συνηθίσαμε από μικρά παιδιά σε μια ρητορική προσωπικής αξίας, π.χ. «Άνθρωπος είμαι κι εγώ, έχω δικαιώματα!» ή «Δεν μπορείς να μου φέρεσαι έτσι!» κ.α. Βάλτε και δικά σας παραδείγματα. Πάντως όλοι μας δίδαξαν ότι είναι φυσιολογικό να νοιαζόμαστε για τον εαυτό μας, ο οποίος αξίζει κι έχει δικαιώματα. Όλα αυτονόητα, έτσι;
Σε αντιδιαστολή με τα παραπάνω:
«Τα αισθήματα απόγνωσης [hopelessness] δεν περιορίζονται μόνο στο συγκεκριμένο περιστατικό, μεγάλο ή μικρό, που τα προκάλεσε. Οδηγούν την καταθλιπτική σε σκέψεις συνολικής απόγνωσης για τη ζωή της. Πιστεύουμε ότι αυτό είναι που συνιστά τον κεντρικό πυρήνα της κατάθλιψης»
Ο Gananath Obeyesekere είναι γνωστός ανθρωπολόγος στο πανεπιστήμιο του Princeton. Αν το όνομα σας φαίνεται ασυνήθιστο είναι επειδή έχει καταγωγή από Σρι Λάνκα. Σχολιάζοντας το παραπάνω συμπέρασμα των Brown & Harris λέει:
Αυτά τα λόγια ακούγονται περίεργα σε μένα, έναν Βουδιστή. Διότι στο περιβάλλον της Σρι Λάνκα, κάποιος που οδηγείται σε κατανοήσεις συνολικής απόγνωσης για τη ζωή του δεν γίνεται αντιληπτός ως «καταθλιπτικός» αλλά ως «καλός Βουδιστής»
Παραδοσιακά στο Βουδισμό, η στάση συνολικής βιοτικής ματαιότητας είναι κάτι το οποίο εκτιμάται πολύ κι οφείλει να καλλιεργείται. Δεν αποφεύγεται, και σε καμία περίπτωση δεν «θεραπεύεται» με αντικαταθλιπτικά ή ψυχολόγους (παραδοσιακά πάντα). Ο Obeyesekere συνεχίζει:
Μάλιστα, οι Βουδιστές θα προχωρούσαν ένα βήμα παραπέρα. Θα έλεγαν ότι δεν είναι απλώς η δική σου ζωή που έτυχε να μαστίζεται από συνολική ματαιότητα: αυτή βρίσκεται στην ίδια τη φύση της ζωής ολονών (Obeyesekere, 1982, Depression, Buddhism, and the Work of Culture in Sri Lanka)
Δηλαδή: αυτός που έφτασε να βλέπει τα πάντα μάταια είναι ένα βήμα πιο προχωρημένος στο Βουδιστικό μονοπάτι από αυτόν που βλέπει ότι υπάρχει κάτι στη ζωή που δεν είναι μάταιο αλλά ευχάριστο, απολαυστικό κ.λπ.
Οι βουδιστικές σούτρες είναι ΠΟΛΥ ξεκάθαρες! 1) Ζωή = μόνιμος πόνος, 2) απαραίτητη προϋπόθεση για τη δραπέτευση από τον πόνο είναι η απώλεια της ελπίδας ότι μπορείς να έχεις έστω και την παραμικρότερη χαρά στον κόσμο.
Στα σχόλια του Μπουνταγκόσα (5ος αιώνας μ.Χ.), αυτή η απώλεια ελπίδας παρομοιάζεται με μια μάνα που μαθαίνει για τους τρεις γιους της ότι ο πρώτος (το παρελθόν μας) ήδη εκτελέστηκε, βλέπει τον δεύτερο (το παρόν μας) να οδηγείται για εκτέλεση, κι ο τρίτος (το μέλλον μας) έχει σειρά να εκτελεστεί κατόπιν. Σκέψου να είσαι μάνα σ’ αυτήν τη θέση. Τόσο οριστική, απόλυτη, σφοδρή πρέπει να είναι η απώλεια κάθε ελπίδας. Να μην ελπίζουμε σε καμία χαρά στο μέλλον μας, να μη γραπωνόμαστε από καμία χαρά στο παρελθόν μας, να μη δίνουμε σημασία σε καμία υποτιθέμενη χαρά τωρινή: τα παιδιά μας είναι προς εκτέλεση ή εκτελέστηκαν ήδη.
Η Κόλαση του Δάντη δεν ήταν που έγραφε: Απώλεσε κάθε ελπίδα εσύ που μπαίνεις εδώ μέσα;
Η Πρώτη Ευγενής Αλήθεια του Βουδισμού είναι πολύ απλή, δύο λέξεις όλο κι όλο: Όλα Πόνος. Όλα! Δεν υπάρχει τίποτα που να μην είναι πόνος! Ό,τι με κάνει να νομίζω πως δεν είναι πόνος, πως μπορώ να έχω έστω ένα νησάκι χαράς στη θάλασσα της ζωής, με ξεγελά. Αυτοί που γράψαν την Πρώτη Ευγενή Αλήθεια, πάνω από 2.000 χρόνια τώρα, επίτηδες τη διατύπωσαν τόσο λακωνικά για να δώσουν έμφαση στο ΟΛΑ, μη νομίσω ότι ξεφεύγω. Κι είναι το θεμέλιο του Βουδισμού, ο ακρογωνιαίος λίθος.
Θέλω να πω, στάσεις που στη Δύση αναγνωρίζουμε ως παθολογικές – «όλα μάταια», «γενική απόγνωση», «κατάθλιψη», «η ζωή δεν έχει νόημα», «η ζωή είναι ένα δεσμωτήριο» (Πλάτωνας από τον Φαίδωνα), στον Βουδισμό παραδοσιακά εκτιμούνται κι επαινούνται
Κι αν διατυπώσω την ένσταση ότι είναι απάνθρωπη, τρομακτική, σκληρή, αυτοκαταστροφική αυτή η απώλεια ελπίδας για οποιαδήποτε χαρά στη ζωή, τότε πιστεύω ότι τουλάχιστον ο Buddhadasa (ονομαστός μοναχός–ερημίτης της Ταϊλάνδης, του έχω εμπιστοσύνη) θα μου απαντούσε: «Δες τι έγραψες πιο πάνω, δες τι σου διδάσκει ο Δάντης: θα κληθείς που θα κληθείς να το κάνεις με το ζόρι. Δεν το αποφεύγεις. Και δε θα σου αρέσει καθόλου όταν κληθείς με το ζόρι να το κάνεις. Οπότε κάντο τώρα, όσο έχεις ακόμα το χρόνο και την ευκαιρία. Κερδίζεις, δεν χάνεις».
Διαβάζω κάθε άλλο παρά «Χαμογέλα!», «Η ζωή είναι ωραία!», «Να ‘σαι χαρούμενος!» κ.λπ. Αντίθετα, μου φαίνεται ότι βρίσκω κάτι πολύ συγγενικό με το παραδοσιακό Βουδιστικό: αρνήσου κάθε ελπίδα. Βρίσκω το αντίστοιχο Χριστιανικό: αρνήσου κάθε χαρά. Μόνο εγώ τα διαβάζω αυτά;
Δε θυμάμαι πού είχα δει κάποτε την παρατήρηση: Πουθενά στα Ευαγγέλια δεν αναφέρεται ο Κύριος καν να χαμογέλασε. Όμως είναι ταιριαστό: Αυτός που είπε, «σου εύχομαι να ζήσεις σε μόνιμο πένθος και να μη γελάσεις ποτέ», απεικονίζεται στο ύψος των λέξεών Του.
Μικρός είχα σκεφτεί ότι μόνο με το υλικό των Ευαγγελίων, ένας ψυχίατρος θα έβγαζε διάγνωση κατάθλιψης για τον Χριστό (ή μανιοκατάθλιψης, αν θυμηθούμε το περιστατικό της εκδίωξης των εμπόρων από το Ναό). Έχω διαβάσει κατά καιρούς ψυχιάτρους να εικάζουν διαγνώσεις σχιζοφρένειας, κατάθλιψης, επιληψίας, ψυχοπαθολογίας για πρόσωπα του παρελθόντος και μάλιστα με λιγότερες ενδείξεις απ’ αυτές των Ευαγγελίων. Άσχετα αν κανείς δεν το κάνει (γιατί θα λιντσαριστεί) όμως τίποτα δεν εμποδίζει έναν ψυχίατρο να πει για τον Ιησού τον Ναζωραίο: από τις ενδείξεις των Ευαγγελίων τεκμαίρω ότι ήταν καταθλιπτικός κι αυτοκτονικά αφέθηκε να οδηγηθεί στη θανάτωση (ή ίσως είχε μειωμένη αντίληψη αυτοσυντήρησης, αυτοκαταστροφικό ιδεασμό, απώλεια αίσθησης αυτοπροστασίας, έχουν διάφορα οι ψυχίατροι).
Όμως πέρα από τα Ευαγγέλια:
Στις επιστολές του Παύλου διαβάζω συνεχώς: «να πεθάνουμε ως προς τον κόσμο». Το λέει σχεδόν σε κάθε επιστολή του! Ρωτήστε έναν οποιονδήποτε μελετητή της Βίβλου, «ποιο ήταν το φάρμακο του Παύλου για την αμαρτία;» (μη σας τρομάζει η λέξη αμαρτία, ήταν καθημερινή λέξη στους ελληνόφωνους πρώτους Χριστιανούς και σήμαινε «σφάλμα, λάθος»). Θα σας πουν όλοι το ίδιο: «το να πεθάνω ως προς τον κόσμο». Ή όπως έχει καθιερωθεί στην Ορθόδοξη παράδοση: «να παραδοθώ ζωντανή θυσία στον Θεό». Ή με τη θρυλική αρχαϊκή φράση, κατόπιν την υιοθέτησε ο Χριστιανισμός: «να πεθάνω πριν πεθάνω».
Νομίζω ότι ένας σύγχρονος ψυχίατρος θα έβγαζε δυσάρεστα συμπεράσματα για κάποιον που τηρεί το ιδεώδες του Παύλου, είναι νεκρός ως προς τον κόσμο (αν ο ψυχίατρος λέγεται και Παύλος θα είναι μεγάλη ειρωνεία!). Νομίζω ότι καμία μάνα δε θα έδινε την κόρη της σε κάποιον που τηρεί το ιδεώδες του Κυρίου, ζει σε μόνιμο πένθος και δε γελά ποτέ (αν η μάνα λέγεται Χριστίνα θα είναι μεγάλη ειρωνεία!)
Μόνο εγώ τα διαβάζω αυτά; Δεν ξέρω αν έχω συναντήσει έστω έναν Χριστιανό, έστω έναν Παυλιστή στη ζωή μου. Οι λέξεις πρέπει να σημαίνουν κάτι, όχι; Οι πενθούντες, αλίμονο σ’ αυτούς που τώρα γελάν και χαίρονται, να πεθάνουμε ως προς τον κόσμο, να πεθάνω πριν πεθάνω... οι λέξεις πρέπει κάτι να σημαίνουν, όχι; Αν όχι, αν είναι «καθ’ υπερβολή», «συμβολικές», «μεταφορικές», τότε κάνουμε αυτό που στον καιρό του Καραμανλή λέγαν «διασταλτική ερμηνεία του Συντάγματος» και στον καιρό του Σημίτη λέγαν «δημιουργική λογιστική» με τις λέξεις.
Ένα διηγηματάκι που έγραψα πιτσιρικάς, Η Θεραπεία:
Ο άντρας με τα μακριά μαλλιά μπήκε στο ιατρείο. «Καλημέρα» τον χαιρέτισε ο γιατρός. Ο άλλος κάθισε αβέβαια σε μια πολυθρόνα, σταύρωσε τα χέρια και βάλθηκε να κοιτάζει τα τριμμένα του σανδάλια. «Να συμπληρώσω ορισμένες τυπικότητες. Όνομα;»
«Εμμανουήλ»
«Ετών;»
«Τριάντα τριών»
«Επάγγελμα;»
«Πολλά. Ποιμένας, σπορέας, ψαράς, διδάσκαλος. Τον τελευταίο καιρό θεραπεύω»
Ο γιατρός τον μελέτησε λίγο στρώνοντας τα μαλλιά του. «Μίλησέ μου για σένα. Πες μου ό,τι θέλεις»
«Λοιπόν…» ο άλλος κοίταξε αμήχανα τα πόδια του που ακόμα γλιστρούσαν από το ελαιώδες μύρο με το οποίο είχαν αλειφθεί. Ανακάλυψε μια γυναικεία τρίχα και τη φύλαξε σαν κάτι πολύτιμο. «Νιώθω χαμένος… Ακόμα και τα ζώα έχουν τις φωλιές τους, εγώ δεν έχω πού να γείρω το κεφάλι μου. Κουβαλάω το σταυρό μου…»
«Όμως εγώ βλέπω ότι είσαι όμορφος, υγιής, όλη η ζωή μπροστά σου. Τι παραπάνω ψάχνεις;» ρώτησε ήπια ο γιατρός.
«Δεν ξέρω… το βασίλειο που ψάχνω δεν είναι του κόσμου τούτου. Μου φαίνεται πως θα πεθάνω σαν αρνί σφαγμένο…»
«Α, έτσι νιώθεις...», έκανε ο γιατρός. Η μέρα έξω ήταν ζεστή και στο λαιμό του κυλούσαν στάλες ιδρώτα, το κλιματιστικό δε βοηθούσε. «Μίλησέ μου λίγο για την παιδική σου ηλικία».
«Η κατάσταση στο σπίτι με πίεζε. Η μητέρα ήταν έγκυος σε μένα –όχι απ’ τον πατέρα– πριν το γάμο. Στην αρχή αυτός δεν ήθελε να την παντρευτεί, νομίζω πως και σήμερα δεν το ’χει ξεπεράσει. Στο σχολείο ήμουν ο καλύτερος μαθητής, από δώδεκα χρονών δίδασκα τους ηλικιωμένους σοφούς».
«Μεγάλο βάρος για τόσο μικρό παιδί… Είχαν απαιτήσεις οι γονείς σου;»
«Αν είχαν, λέει…». Μια φευγαλέα σκιά πέρασε στο βλέμμα του άντρα. «Όταν ήμουν μωρό, ένας γέροντας δήλωσε ότι θα γίνω σπουδαίος κι οι γονείς το δέσαν κόμπο. Μεγαλώνοντας όμως με τράβηξε η θρησκεία. Η μητέρα στεναχωριέται ακόμα που δεν έγινα δικηγόρος…»
«Έχεις αποκόψει ένα μεγάλο μέρος χαράς από τη ζωή σου, αυτό καταλαβαίνω» παρατήρησε ο γιατρός. «Πες μου όμως κάτι άλλο, κοιμάσαι καλά;»
«Όχι… νιώθω συνέχεια κουρασμένος».
«Πρέπει να κοιμάσαι περισσότερο, η έλλειψη ύπνου είναι που σε κάνει ευέξαπτο. Αν κοιμόσουνα κανονικά δε θα έχανες την ψυχραιμία σου εκείνη τη μέρα στο Ναό». Έβγαλε ένα χαρτί και διάβασε: «Σύλληψη για φθορά ξένης περιουσίας, διατάραξη κοινής ησυχίας, υποκίνηση σε στάση, αντίσταση κατά της αρχής».
«Ναι, αλλά εκείνοι οι πωλητές είχαν καταντήσει το Ναό οίκο εμπορίου!»
«Όμως είχαν πληρώσει το δημοτικό φόρο κι ήταν καθόλα νόμιμοι».
«Με το νόμο που όρισε ο Καίσαρας, όχι ο Θεός!»
«Μα, βρε χριστιανέ μου…»
«Δεν είμαι χριστιανός. Εβραίος είμαι».
«Καλά, συγνώμη. Όμως ας δώσουμε στον Καίσαρα τα του Καίσαρος και στο Θεό τα του Θεού. Άνθρωποι ήταν κι εκείνοι, ήθελαν να βγάλουν το ψωμί τους».
Ο άντρας έσκυψε το κεφάλι. «Έκανα κάτι κακό… έτσι δεν είναι;»
«Εγώ πάντως δε σε κρίνω» απάντησε ο γιατρός. «Περνάς κρίση κατάθλιψης που μάλλον σχετίζεται με την παιδική σου ηλικία και την απόρριψη από τον πατέρα σου. Ας κοιτάξουμε όμως μπροστά. Μια αγωγή με αντικαταθλιπτικά».
«Δε θέλω να πάρω χάπια… νιώθω σα να παίρνω ναρκωτικά…»
«Έλα, δεν είναι έτσι και το ξέρεις! Δε μολύνει τον άνθρωπο αυτό που μπαίνει στο στόμα του αλλά αυτό που βγαίνει από το στόμα του. Μόνο για λίγο θα τα πάρεις, μέχρι να περάσει η κρίση»
«...»
«Εντάξει;»
«…ναι…»
«Λοιπόν, δύο χάπια την ημέρα απ’ αυτά, πρωί-βράδυ, κι ένα από τούτα εδώ. Τώρα... θα ‘θελα ν’ αλλάξεις πράγματα στη ζωή σου. Πήγαινε σινεμά, δες φίλους, γλέντα. Είσαι και σε ηλικία γάμου, έχεις παντρευτεί;»
«Όχι».
«Καιρός να γνωρίσεις κάποια καλή κοπέλα – αν προσέξεις λίγο το ντύσιμό σου θα έχεις αρκετές ενδιαφερόμενες, είμαι σίγουρος».
«Δε σκέφτομαι το ντύσιμό μου. Τα λουλούδια δε νοιάζονται τι θα φορέσουν, όμως ούτε ο βασιλιάς Σολομώντας δεν είχε τόσο λαμπρή φορεσιά».
«Αρκετά λαμπρή, πάντως, ώστε να τον κάνει δημοφιλή στις κυρίες», παρατήρησε ο γιατρός. «Λοιπόν, ο χρόνος μας τέλειωσε. Θα ‘θελες να περάσεις από το ταμείο φεύγοντας; Η αμοιβή μου είναι τριάντα αργύρια».
* * * * *
Ο κοντοκουρεμένος άντρας μπήκε στο ιατρείο. «Καλημέρα!» χαιρέτισε τον γιατρό.
«Καλή σου μέρα! Λοιπόν, πώς αισθάνεσαι τώρα;»
«Πολύ πιο ενεργητικός, γιατρέ. Κοιμάμαι κανονικά, πηγαίνω σε γυμναστήριο, βγαίνω κάθε βράδυ. Καινούργια ζωή!»
«Το βλέπω, έχεις άλλον αέρα. Σα να φοράς φωτοστέφανο! Τι λες, άξιζαν τον κόπο οι επισκέψεις;»
«Αν άξιζαν λέει! Απορώ πώς ζούσα κάποτε!»
«Οι δουλειές σου πώς πάνε;»
«Παράτησα τις θεραπείες. Τώρα δουλεύω στην Internazareth Ασφαλιστική».
«Αυτά είναι καλά νέα!» είπε ο γιατρός περνώντας το χέρι από τα πυκνά μαλλιά του. «Έτσι έρχεσαι σε επαφή με πολύ κόσμο. Τι αναλαμβάνεις;»
«Προωθώ ένα πακέτο που περιλαμβάνει ασφάλεια κλοπής, σκουριάς και σκουληκιών. Τι νόημα έχει να σωρεύεις θησαυρό επί της γης αν οι ληστές τον κλέβουν; Αν ο σκώληκας κι η σκουριά τον αφανίζει; Ασφάλισέ τον λοιπόν στην Internazareth και θα κοιμάσαι τα βράδια ήσυχος – γιατί εκεί που είναι ο θησαυρός σου, εκεί είναι κι η καρδιά σου. Δε σας είπα όμως το άλλο!»
«Ποιο;»
«Γνώρισα μια κοπέλα, αρχίσαμε να μιλάμε για γάμο».
«Πολύ καλά νέα! Φίλε μου, νομίζω εγώ δε χρειάζομαι πια. Ως προς τα χάπια, θα συνεχίσεις να μειώνεις τη δόση, όπως είπαμε, και την άλλη βδομάδα θα τα κόψεις εντελώς».
«Εντάξει».
«Να πας στο καλό».
«Γεια σας, γιατρέ, ευχαριστώ πολύ!» είπε ο ασφαλιστής. Σηκώθηκε και βγήκε από την πόρτα ζωηρά.
Ο γιατρός έγειρε πίσω στην καρέκλα και ξεφύσηξε με ανακούφιση. Σκούπισε τον ιδρώτα στο λαιμό του και χαμογέλασε αχνά. Έξυσε το κεφάλι του, χάιδεψε τα κρυμμένα κερατάκια μέσα στα πυκνά μαλλιά του και σηκώθηκε όρθιος. Οι οπλές από τα κατσικίσιά του πόδια αντήχησαν στα πλακάκια του πατώματος καθώς περπάτησε προς το παράθυρο και το άνοιξε. Μη μπορώντας ν’ αντισταθεί στον πειρασμό (ήταν ειδικός σ’ αυτούς), κοίταξε τον ουρανό και φώναξε: «Σε νίκησα! Ο μεγαλύτερός μου εχθρός, όμως σε νίκησα! Και μάλιστα πώς; Σε θεράπευσα!»
Όμως ας έρθουμε σε κάτι πιο κοντά στη δική μας εποχή:
Από τους αρχαίους κληρονομήσαμε το Δελφικό Επίγραμμα γνώθι σαυτόν, στα Αγγλικά μεταφράζεται know thyself. Πολλές φορές το έχω ακούσει να λέγεται με την έννοια: «να ανακαλύψω κρυφές πτυχές της προσωπικότητάς μου, άγνωστα ταλέντα μου κ.α.» (καμία σχέση μ’ αυτό που καταλάβαιναν οι αρχαίοι). Κάποιες φορές το ‘χω ακούσει και με την έννοια: «ξέρω τα όρια των δυνατοτήτων μου, μη βάλω μεγαλύτερη μπουκιά στο στόμα μου απ’ όσο μπορώ να καταπιώ».
Όμως για τους αρχαίους, γνώθι σαυτόν σήμαινε: «μάθε ότι είσαι άνθρωπος, όχι θεός». Να μάθεις τη θέση σου (μην ξεχνάμε, δίπλα στο γνώθι σαυτόν υπήρχε το άλλο Δελφικό Επίγραμμα: προσκυνει το θείον), καλλιέργησε αρετές (μην ξεχνάμε, στους Δελφούς υπήρχαν τα επιγράμματα: να μισείς την ύβρη, μη βλέπεις δόξα στη δύναμη, τίποτα σε υπερβολή κ.α.). Όμως η πρώτη, η Νο 1 διαφορά του θεού απ’ τον άνθρωπο για όλους τους αρχαίους λαούς, όχι μόνο τους Έλληνες, ήταν πως ο μεν είναι αθάνατος ενώ ο δε θνητός.
Απαιτεί ολόκληρη βιοτική πορεία μάθησης για να καταλάβουμε ότι είμαστε άνθρωποι, όχι θεοί. Εκτός απ’ τα μαθήματα του σχολείου, έχουμε να εξεταστούμε και σ’ ένα άλλο μάθημα, ασύγκριτα πιο σημαντικό απ’ την Έκθεση και τη Βιολογία. Οπότε, γνώθι σαυτόν τελικά μπορεί να σημαίνει κάτι πιο κοντά στο memento mori, «θυμίσου ότι πρέπει να πεθάνεις, μην ξεχνάς το θάνατό σου», παρά στις σύγχρονες παρανοήσεις του αρχαίου Επιγράμματος.
Το memento mori ήταν ολόκληρο ρεύμα που άνθισε στην Ευρώπη του 15ου αιώνα μέχρι και το πρώτο μισό του 18ου αιώνα. Υπήρχαν ρολόγια με επιγραφές ultima forsan (= ίσως η τελευταία ώρα) ή tempus fugit (= ο χρόνος πετάει και φεύγει). Εκκρεμή με αυτόματα που εμφάνιζαν τον Χάρο να χτυπάει τις ώρες. Η Μαρία η Α' της Σκωτίας είχε ρολόι σε μορφή νεκροκεφαλής με τα λόγια του Οράτιου: Ο χλωμός θάνατος χτυπά με τον ίδιο ρυθμό τόσο στους πύργους των πλουσίων όσο και στις καλύβες των φτωχών.
Πολύς κόσμος φορούσε δαχτυλίδια και κοσμήματα με νεκροκεφαλές, οστά, φέρετρα κι ονόματα νεκρών ή μηνύματα προς τους νεκρούς.
 |
| Δαχτυλίδι memento mori - Αγγλία 16ος αιώνας |
Υπήρχαν πορτραίτα & πίνακες ζωγραφικής memento mori με νεκροκεφαλές, κλεψύδρες, σβησμένα κεριά, μαραμένα λουλούδια, σαπουνόφουσκες κι άλλα σύμβολα θνητότητας.
 |
| Πίνακας memento mori |
Στη μουσική δημιουργήθηκε το είδος του Ρέκβιεμ, καθώς κι η κηδευτική μουσική, αλλά και διάφοροι ύμνοι με στίχους που αντιμετώπιζαν τον βίο ως μια κοιλάδα δακρύων και θύμιζαν στον κόσμο να ζήσει αναμάρτητα.
Υπήρχαν κρύπτες, τάφοι, νεκροφυλάκια και ταφόπλακες καλυμμένα με οστά ή νεκροκεφαλές, σκελετούς κι αγγέλους να σβήνουν κεριά.
 |
| Πτώμα υπό σήψη σκαλισμένο σε τάφο - Αγγλία 15ος αιώνας |
H Capela dos Ossos στην Πορτογαλία ήταν όλη καλυμμένη με πραγματικά οστά (μπορείτε να δείτε φωτογραφίες στο λινκ), ενώ στην είσοδό της έφερε την επιγραφή: «Εμείς τα οστά που κείμεθα εδώ γυμνά, περιμένουμε τα δικά σου». Οι Ερημίτες του Αγ. Παύλου στη Γαλλία, οι Αδερφοί του Θανάτου, χαιρετούσαν λέγοντας: «memento mori»
Επίσης υπήρχαν συγράμματα Ars Moriendi, «Η Τέχνη του Καλού Θανάτου», ιδιαίτερα δημοφιλή. Εγχειρίδια που προσέφεραν πρακτικές συμβουλές, εκπαίδευση, τελετουργικά και καθοδήγηση στον ετοιμοθάνατο ώστε να έχει έναν καλό θάνατο, καθώς και στους οικείους που ήταν παρόντες στα τελευταία του.
Πολλά τέτοια συγγράματα Ars Moriendi γράφτηκαν από Καθολικούς, Προτεστάντες κι Ανθρωπιστές συγγραφείς της Αναγέννησης. Παρά τις μεταξύ τους δογματικές διαφορές, όλα τους, λίγο πολύ, συμφωνούσαν σ’ ένα βασικό σημείο: έβλεπαν την Τέχνη του Καλού Θανάτου μέσα σε μια ευρύτερη Τέχνη του Καλού Βίου, Ars Vivendi, η οποία περιελάμβανε καλλιέργεια αρετών και συνεχές memento mori. Ένας καλός βίος είναι η καλύτερη προετοιμασία για έναν καλό θάνατο, κι η διαρκής ανάμνηση του αναπόφευκτου θανάτου είναι απαραίτητη στάση για έναν καλό βίο. Το ένα υπηρετεί το άλλο.
Να δώσω μια μικρή γεύση: ο Έρασμος (1466 – 1536) στο De Preparatione ad Μortem («Προετοιμασία για τον Θάνατο») τονίζει ότι απαιτείται διαρκής και σοβαρός στοχασμός για την περαστικότητα των πάντων:
Περνάμε απ’ την παιδική μας ηλικία χωρίς να καταλαβαίνουμε το παραμικρότερο, σπαταλάμε τα νιάτα μας απασχολημένοι με πολλά και διάφορα, τα ώριμα χρόνια μας είναι γεμάτα από άφθονες έγνοιες, μέχρι που έρχονται τα γηρατειά χωρίς να το καταλάβουμε. Τι είναι το άθροισμα όλων αυτών παρά μια στιγμούλα σε σύγκριση με την αιωνιότητα στην οποία θα πάμε αν ζήσουμε μια ακέραιη ζωή εδώ; Ο σοβαρός στοχασμός όλων αυτών είναι πολύ καλό γιατρικό για τους τρόμους του θανάτου.
Εδώ έμεινα έκπληκτος όταν το διάβασα! Χωρίς να το ξέρει, ο Έρασμος
(15ος αιώνας) λέει το ίδιο με τον Αττάρ της Νισαπούρ (12ος αιώνας)
στο Συνέδριο των Πουλιών! Και με τα ίδια λόγια!
Πέρα από το θρησκευτικό τους περιεχόμενο, τα συγγράματα Ars Moriendi κάλυπταν πολλές πλευρές στο σκηνικό του νεκροκρέβατου: πώς να βοηθήσεις τον ετοιμοθάνατο να ξεπεράσει κάποια κρίση πανικού και τρόμου μπροστά στο πλησίασμα του θανάτου ή κάποια κρίση ενοχών, πριν πεθάνει ο ετοιμοθάνατος να αποστασιοποιηθεί από τους ανθρώπους του και τη ζωή που έκανε, οι τελευταίες επιθυμίες του ετοιμοθάνατου να θεωρούνται ιερές, ο ετοιμοθάνατος να είναι ήρεμος και να μην κουράζεται από τις έγνοιες ή τις φλυαρίες των παρευρισκομένων, να μην πεθάνει κρατώντας κακίες, οι παρευρισκόμενοι να χρησιμοποιήσουν την ευκαιρία και να συλλογιστούν τον δικό τους θάνατο, τα τελευταία λόγια του ετοιμοθάνατου είναι παρακαταθήκη που πρέπει να φυλαχτεί.
Όταν ο Montaigne
πλησίαζε στον δικό του θάνατο κι έγραφε τα τελευταία του δοκίμια,
έλεγε ότι η στιγμή του θανάτου μας θα είναι η μεγάλη μας στιγμή, τότε θα πέσουν όλες οι μάσκες κι οι επιφανειακότητες: «Για όλα τ' άλλα μπορεί να ντρεπόμαστε, κι οι λεπτοί φιλοσοφικοί
μας στοχασμοί μας μπορεί να είναι ένα θέατρο που παίζουμε. Όμως σ'
αυτή την τελευταία σκηνή ανάμεσα σ' εμάς και τον θάνατο θα
μιλήσουμε μ' απλά και ξεκάθαρα λόγια, θα δείξουμε τι υπάρχει στον πάτο της
κατσαρόλας» (εδώ, σελ 9)
Όλα αυτά έχουν χαθεί στην εποχή μας...
Να κάτι που βρήκα: σε μια ιστορική έρευνα που έκανε ο Daniel Roche για τα συγγράματα Ars Moriendi της Γαλλίας, διαπίστωσε ότι οι εκδόσεις τους κορυφώθηκαν τη δεκαετία του 1670, και μειώθηκαν αισθητά στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα: στην εποχή της Γαλλικής Επανάστασης που τυπικά σηματοδοτεί τη νεωτερικότητα (ενώ τον 19ο αιώνα πρακτικά εξαφανίστηκαν). Αν αναρωτιόμαστε για τη δική μας εποχή, τι την διαφοροποιεί από τις προηγούμενες, τι είμαστε οι σύγχρονοι άνθρωποι σε σχέση με τους παλαιότερους, τότε μέρος της απάντησης είναι κι αυτό: είμαστε αθάνατοι. Γίναμε θεοί. Δεν πεθαίνουμε ποτέ. Ο θάνατος είναι κάτι που αφορά κάποιους άλλους, κάπου αλλού, όχι όμως εμάς. Εμείς δε χρειαζόμαστε το Ars Moriendi, Ars Vivendi, τα ξεπεράσαμε.
Ας δούμε όμως και την άλλη πλευρά του νομίσματος:
Από τον Ρωμαίο & Ιουλιέτα του Σαίξπηρ, πράξη 5, σκηνή 3 (ο Ρωμαίος νομίζει ότι η Ιουλιέτα είναι νεκρή, δεν ξέρει ότι είναι απλώς ναρκωμένη, πηγαίνει στον τύμβο της ν’ αυτοκτονήσει και ξαφνιάζεται που τη βλέπει ροδαλή, περίμενε να τη βρει χλωμή):
Αχ πόσο συχνά οι άνθρωποι χαίρονται πριν πεθάνουν! Το ονομάζουν: χαρά πριν τον θάνατο [lightning before death]. Και πώς να το πω αυτό χαρά; [lightning] Αγάπη μου, γυναίκα μου! Ο θάνατος ρούφηξε το μέλι απ’ την ανάσα σου όμως δεν κατέστρεψε την ομορφιά σου, δεν σε κατέκτησε. Μήπως σ’ ερωτεύτηκε ο θάνατος;
Όταν το πρωτοδιάβασα παραξενεύτηκα. Τι είναι η «χαρά πριν τον θάνατο»; [lightning before death, στη γλώσσα του Σαίξπηρ]. Κοιτώντας στο ίντερνετ, βρήκα ότι στην εποχή του ήταν διαδεδομένη αντίληψη πως κάποιους ανθρώπους, λίγο πριν πεθάνουν, ξαφνικά τους πιάνει μεγάλη χαρά. Λίγες μέρες ή ώρες πριν τον θάνατο. Και δε φοβούνται να πεθάνουν, έως κι ανυπομονούν. Το λέγαν lightning before death.
Ίσως μια τέτοια περίπτωση χαράς πριν τον θάνατο να ήταν ο Emanuel Swedenborg. Υπάρχουν αναφορές για τα τελευταία του. Προείπε τρεις βδομάδες πριν τη μέρα και την ώρα του θανάτου του (όπως κι έγινε) αλλά το κυριότερο: δεν κρατιόταν να πεθάνει. Δεν έβλεπε την ώρα και τη στιγμή. Η οικιακή βοηθός είπε: «σα να ετοιμαζόταν για πανηγύρι».
Ίσως μια άλλη τέτοια περίπτωση να ήταν ο Σωκράτης, όπως μας τον παρουσιάζει ο Πλάτωνας στον Φαίδωνα (ο Πλάτωνας δε θα τολμούσε να παίξει με τις τελευταίες ώρες του Σωκράτη, ήταν ιερές). Λοιπόν, στον Φαίδωνα βλέπουμε έναν ιδιαίτερα ευδιάθετο Σωκράτη στις τελευταίες στιγμές του. Κάνει χιούμορ (ΚΡΙΤΩΝ: Σωκράτη, πώς πρέπει να σε θάψουμε; ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Όπως σας αρέσει, μόνο πιάστε με μη σας ξεφύγω!), νοιάζεται μη βάλει σε κόπο τις γυναίκες του σπιτιού να πλύνουν το πτώμα του οπότε πλένεται ο ίδιος, επίσης χαίρεται με τον δεσμοφύλακά του (ΣΩΚ: Τι ωραίους τρόπους έχει αυτός ο άνθρωπος! Ερχόταν να με δει κατά την κράτησή μου και συζητούσαμε. Και τώρα πόσο ευγενικά μ' αποχαιρετά με δάκρυα. Εξαιρετικός άνθρωπος), νοιάζεται να στηρίξει τους φίλους του (ΣΩΚ: Μα τι κάνετε; Γι' αυτό έδιωξα τις γυναίκες, μην κλαίνε και μουγκρίζουν. Μην παρεκτραπούν σ' ανοησίες. Έχω ακούσει μάλιστα ότι πρέπει να πεθαίνει κανείς μ’ ευχές και καλά λόγια. Ησυχάστε και φανείτε δυνατοί), βιάζεται να πεθάνει, δεν περιμένει στιγμή (ΣΩΚ: Τίποτα δεν κερδίζω άμα πιω το δηλητήριο λίγο αργότερα, παρά μόνο να γίνω γελοίος που κολλάω έτσι στη ζωή και προσπαθώ να την εξοικονομήσω τώρα που δε μου απομένει καθόλου). Ίσως αυτά περιγράφουν μια περίπτωση lightning before death.
Είναι ένα σκάνδαλο το lightning before death! Δε χωράει πειστικά σε τίποτα νεωτερικό, σε καμιά ψυχολογική θεωρία, κοινωνική θεωρία, νευρολογική θεωρία, βιολογική θεωρία, τίποτα, καμιά δεν πείθει. Πολύ περισσότερο όμως: δε χωράει καν στη βιοτική ανάγνωση της συντριπτικής πλειοψηφίας. Σκεφτείτε πόσο φαλτσάρει με τις οικείες μας καθημερινές ευχές («Να ‘σαι καλά! Χρόνια πολλά! Με υγεία!»). Σκεφτείτε αντί γι’ αυτά να ευχόμασταν: «Να ‘χεις έναν καλό και χαρούμενο θάνατο!».
Ας πάμε όμως σε κάτι πολύ πιο αρχαίο. Ούτε καν αρχαίο: αρχαϊκό. Τόσο πολύ αρχαϊκό που αγγίζει βαθιά στρώματα της καρδιάς μας:
Από τους καιρούς της Ριγκ Βέδα (2η χιλιετία π.Χ.) υπάρχει η ιδέα της ανθρωποθυσίας. Τουλάχιστον στη Σαταπάτα Μπράμανα (σχολιασμός πάνω στη Ριγκ Βέδα, 1η χιλιετία π.Χ.) αναφέρεται η ανθρωποθυσία: Purushamedha. Αλλά και κάποιες Ουπανισάδες έχουν συναφείς ιδέες (π.χ. Πραναγκνιχότρα Ουπανισάδα, στίχος 47: «η κορυφαία εξάγνιση είναι ο θάνατος»). Μας σοκάρει η ιδέα της ανθρωποθυσίας (και στη μεταβεδική ιστορία της Ινδίας πράγματι πήρε απεχθείς μορφές), όμως αν θέλουμε να μην αδικήσουμε τους βεδικούς σοφούς–ποιητές που γράψαν τη Ριγκ Βέδα, πρέπει να δούμε όλο το σκεπτικό τους:
Ο τρόπος να ξεπληρωθεί μέρος της Ρίνα είναι η θυσία, η οικειοθελής απάρνηση σημαντικών, πολύτιμων, ελκυστικών πραγμάτων: φαγητό, ύπνος, νερό, ερωτοπραξία, κοινωνικότητα, απολαύσεις, ανέσεις, χρήματα, επιθετικές συμπεριφορές, ασφάλεια κ.α. Η οικειοθελής απάρνηση όλων αυτών ξεπληρώνει ένα πρωταρχικό χρέος. Η ζωή του ανθρώπου οφείλει να είναι μια σειρά από θυσίες. Κι αν κάποιος θέλει να ξεπληρώσει όλη τη Ρίνα του τότε πρέπει να παραδόσει θυσία όλον τον εαυτό του: «η κορυφαία εξάγνιση είναι ο θάνατος».
Δεν είναι φοβερά ή πρωτοφανή αυτά! Π.χ. αντιγράφω από το γνωστό βιβλίο του David Graeber, Debt: The First 5,000 Years, 2011, σελ. 21–22 (έμφαση δική μου):
Σχεδόν έναν αιώνα τώρα, οι ανθρωπολόγοι σαν κι εμένα τονίζουν ότι κάτι δεν πάει καλά με την καθιερωμένη εικόνα των οικονομολόγων για την ιστορία του χρήματος και του χρέους. Η εικόνα αυτή είναι εντελώς άσχετη μ’ αυτά που παρατηρούμε οι ανθρωπολόγοι όταν εξετάζουμε την οικονομική ζωή σε πραγματικές κοινότητες και παζάρια σχεδόν παντού στον κόσμο – όπου είναι πολύ πιο πιθανό να ανακαλύψεις ότι όλοι χρωστάνε σ’ όλους και με δεκάδες διαφορετικούς τρόπους.
Μπορώ να καταλάβω τα λόγια του David Graeber. Έχω δει τέτοιες κοινότητες κι έχω ζήσει σ’ αυτές που όλοι χρωστάνε σ’ όλους και με δεκάδες διαφορετικούς τρόπους. Σε τέτοιες κοινότητες δεν είναι αυτονόητο το «άνθρωπος είμαι κι εγώ, έχω δικαιώματα», δε θα καταλάβαιναν τον Άνταμ Σμιθ και τη «φυσική πλεονεξία» του ανθρώπου. Αντίθετα, το αυτονόητο είναι: «άνθρωπος είμαι κι εγώ, έχω καθήκοντα». Αν είσαι και ήρωας, καθήκοντα μέχρι αυτοθυσίας.
(Παρένθεση: σ' αυτές τις κοινότητες είδα επίσης κάτι που δεν το 'χω ξαναδεί ποτέ, τους σοφούς γέρους. Τους γέρους που εμπνέουν δέος, που μπορούν να σε διδάξουν, που σε κάνουν να θες να πεις το εμβληματικό: θυμίσου με στις προσευχές σου. Σ' όλη μου τη ζωή απορούσα: μα πού είναι οι σοφοί γέροι; Θρυλικούς τους έχω, μόνο σε παλιές ιστορίες και διηγήματα! Όλοι οι γέροι που γνωρίζω είναι είτε ανοιακοί, είτε κακότροποι, μίζεροι, αξιολύπητοι, ή έστω μεγάλα μωρά)
Στη ΝΑ Ασία επαινείται ένας άνθρωπος που θυσιάζει μέρος της ζωής του, ή και όλη τη ζωή του, για τους άλλους. Στην Ταϊλάνδη τους λένε Κον Γκατανγιού κι είναι σεβαστοί. Να η βεδική ιδέα της Ρίνα σήμερα, ζωή = χρέος και ζω = χρωστάω. Ακόμα και μέχρι αυτοθυσίας: να κι η βεδική ιδέα της Purushamedha σήμερα.
Παρατηρήστε ότι η Ρίνα κι η Purushamedha όχι μόνο δεν οδηγούν σε αρρωστημένες στάσεις αλλά το αντίθετο, σε εκτιμούμενες συμπεριφορές κι ενάρετες στάσεις. Κι αλληλέγγυες κοινότητες. Και κάτι έχουν να κάνουν με το θεμελιώδες δίλημμα: 1) ο θάνατος είναι κακό κι η ζωή αγαθό; Ή μήπως 2) η ζωή είναι δεσμωτήριο κι ο θάνατος η κορυφαία εξάγνιση, η δραπέτευση από το δεσμωτήριο;
Ας πάρουμε ένα παράδειγμα: στο Βουδισμό, μια από τις ακαθαρσίες είναι η ζήλια, η στάση: γιατί εσύ κι όχι εγώ; Γιατί εσύ να πετυχαίνεις, να κερδίζεις, να έχεις, να απολαμβάνεις, να διακρίνεσαι κι όχι εγώ; Το αντίθετο της ζήλιας στο Βουδισμό είναι η Μουτιτά: χαίρομαι με τη δική σου χαρά. Η δική σου χαρά είναι και δική μου. Τίποτα εμπράγματο δεν αλλάζει στη δική μου κατάσταση όμως τα πάντα αλλάζουν επειδή εσύ είσαι χαρούμενος. Παραδοσιακά, ο Βουδιστής πρέπει να εξαλείψει τη ζήλια, να την αποκαθάρει με τη Μουτιτά για να προχωρήσει στο μονοπάτι.
Και μόνο τότε υπάρχει περίπτωση αυτός ο άνθρωπος, που μια ζωή άκουγε την ευλογοφανή φωνή της ζήλιας, ν’ ανακαλύψει έκπληκτος μιαν άλλη, πολύ βαθύτερη φωνούλα μέσα του: «Χάνω όμως παραδόξως κερδίζω! Κερδίζω χάνοντας!» (Μουτιτά).
Είναι πάντα εκεί αυτή η βαθύτερη φωνούλα και μας περιμένει υπομονετικά, όμως μόνιμα σκεπάζεται από το θόρυβο της επιδερμικής ψυχικής μας παραγωγής. Έτσι είμαστε κατασκευασμένοι οι άνθρωποι: να συνοδευόμαστε από έναν διακριτικό ψυχικό κομπάρσο, μια βαθιά φωνούλα, που σκεπάζεται διαρκώς από τον ψυχικό λαϊκιστή, αυτόν που κάνει σαματά και τραβά την προσοχή. Είναι όπως τα βαθιά μπάσα σ’ ένα τραγούδι που περνάν απαρατήρητα σε σχέση με την εμφανέστερη μελωδία.
Σε κοινωνικό και προσωπικό επίπεδο, η ανάδειξη των ψυχικών μπάσων έναντι του ψυχικού θορύβου θα γίνει αντιληπτή ως Μουτιτά: η δική σου χαρά είναι και δική μου (ενώ η παιδιάστικη ανάδειξη του ψυχικού σαματά θα γίνει αντιληπτή ως ζήλια). Επίσης, θα γίνει αντιληπτή ως Συμπόνοια (Μετά ή Καρουνά στο Βουδισμό): πονάω με τον δικό σου πόνο, ο δικός σου πόνος είναι και δικός μου (ενώ η παιδιάστικη ανάδειξη του ψυχικού σαματά θα γίνει αντιληπτή ως το αντίθετο της Συμπόνοιας, αδιαφορία ή σκληρότητα: τι καλά που εσύ κακοπαθαίνεις και δεν κακοπαθαίνω εγώ).
Έγραψα πιο πάνω ότι κρίμα που τόσες γυναίκες λέγονται Ζωή και κανείς άντρας δε λέγεται Θάνατος. Το εννοώ 100%, δεν το έγραψα ελαφρά.
Η βεδική Ρίνα, «και μόνο που υπάρχω χρωστάω» δε μας είναι άγνωστη. Την έχουμε και στη Χριστιανική παράδοση, στο δόγμα του προπατορικού αμαρτήματος. Οι θεολόγοι στο σχολείο εξηγούσαν: «όλοι μας κάποτε συμμετείχαμε στο αμάρτημα του Αδάμ, στην ανυπακοή του προς το Θεό», και μας λέγαν να μη συγχέουμε το προπατορικό αμάρτημα με τα υπόλοιπα αμαρτήματα (κλοπή, φόνος, συκοφαντία κ.λπ.), είναι εντελώς διαφορετικό.
Το δόγμα του προπατορικού αμαρτήματος προέρχεται από τον Αυγουστίνο – θυμίζω ότι κι οι δύο Εκκλησίες, Δυτική & Ανατολική, τον έχουν άγιο, εξέφρασε ένα από τα κεντρικότερα δόγματά τους. Όμως εδώ έχω τεράστιο θέμα με τις δύο Εκκλησίες.
Ο τρόπος που το βλέπω εγώ: μόνο για τον εαυτό μου δικαιούμαι να σκεφτώ το προπατορικό αμάρτημα, για κανέναν άλλον. Τέτοιο δικαίωμα δεν έχω. Αν σκεφτώ το προπατορικό αμάρτημα για κάποιον άλλον, τότε τον καταριέμαι, αυτό κάνω ουσιαστικά. Μόνο εγώ, ο Ηλίας, συμμετείχα κάποτε στην ανυπακοή του Αδάμ. Όμως οι δύο Εκκλησίες κηρύττουν το προπατορικό αμάρτημα ως δόγμα οικουμενικό: καταριούνται τους πιστούς τους...
Η συμμετοχή στην ανυπακοή του Αδάμ, το πρωταρχικό χρέος, πρέπει να είναι προσωπικό θέμα του καθενός. Ο καθένας μας μόνος του πρέπει ν’ αποφασίσει αν θέλει να ζήσει τη ζωή του με τη στάση: «άνθρωπος είμαι κι εγώ, έχω δικαιώματα» ή με τη στάση: «άνθρωπος είμαι κι εγώ, έχω καθήκοντα» – διότι, ας πούμε, κάποτε συμμετείχα στο αμάρτημα του Αδάμ, ας το πούμε έτσι. Αν αυτός ο άνθρωπος είναι σοφός, θα δει όλη του τη ζωή ως χρέος προς τον Θάνατο και θα κοιτάξει να θυσιάσει οικειοθελώς για να ξεπληρώσει όσο το δυνατόν μεγαλύτερο μέρος του. Αν είναι και ήρωας, θα δεχτεί ακόμα και να θυσιάσει το 100% του εαυτού του.
Αυτές οι στάσεις δεν είναι αποκλειστικές ούτε στον Χριστιανισμό ούτε στους βεδικούς ανθρώπους. Θυμίζουν πολύ το μοναδικό απόσπασμα του Αναξίμανδρου που μας έχει διασωθεί από τον Σιμπλίκιο:
Ό,τι υπάρχει πεθαίνει σ’ αυτό από το οποίο γεννήθηκε, σύμφωνα με την Ανάγκη, γιατί πρέπει να πληρώσει ποινή και αποζημίωση [ας πούμε, «δάνειο και τόκο»] για την αδικία που έκανε [= να υπάρξει], κατά τη διάταξη που όρισε ο Χρόνος.
Δηλαδή, φταίω και μόνο που υπάρχω.
Θυμίζουν πολύ την Ορφική επιγραφή για τους λυτρωμένους, ότι ξεπλήρωσαν στη Βασίλισσα του Κάτω Κόσμου το «αρχαίο έγκλημα» που της έκαναν, ανέλαβαν την προσωπική τους ευθύνη για το «αρχαίο πένθος της Περσεφόνης» όπως λέει κάπου ο Πίνδαρος. Ή όπως λέει ο Πλάτωνας στον Μένωνα: «Κατά τον ένατο χρόνο, η Περσεφόνη στέλνει στο φως του ήλιου αυτούς που δέχτηκαν να περάσουν την ποινή τους για το αρχαίο έγκλημα».
Ή αν το θέλετε χωρίς θρησκευτικές ή μεταφυσικές διατυπώσεις, να το πούμε με τα λόγια του ποιητή:
Όπως κι αν το πεις, «προπατορικό αμάρτημα», «αρχαίο έγκλημα», «Ρίνα» κ.λπ., όλοι λένε το ίδιο πράγμα.
Η συγκεκριμένη προσευχή της Simone Weil έχει καθιερωθεί στη βιβλιογραφία ως «η τρομερή προσευχή» (the terrible prayer). Μας αρέσει δε μας αρέσει, πάντως η ίδια προσευχόταν έτσι για τον εαυτό της. Δική της υπόθεση. Η προσευχή βρέθηκε στα σημειωματάριά της μετά θάνατον και δημοσιεύτηκε χωρίς την έγκρισή της (όπως όλα τα κείμενά της). Οπότε, και μόνο που τα διαβάζουμε, χώνουμε τη μύτη μας στα προσωπικά κάποιου άλλου, παίρνουμε μάτι απ' την κλειδαρότρυπα. Η ίδια έχει την τέλεια άμυνα απέναντί μας:
Πατέρα, στο όνομα του Χριστού, δώσ’ μου αυτό που σου ζητώ.
Να γίνω ανίκανη ακόμα και να θελήσω να κουνήσω το σώμα μου, ακόμα και να το προσπαθήσω, όπως ένας εντελώς παράλυτος.
Να γίνω ανίκανη να νιώσω οτιδήποτε, όπως ένας εντελώς τυφλός, κουφός, αναίσθητος.
Να μην μπορώ να βάλω δυο σκέψεις στη σειρά, ακόμα και τις πιο απλές, όπως οι εντελώς κρετίνοι που δεν μπορούν να διαβάσουν, να μετρήσουν, ούτε καν μάθαν να μιλάνε στη ζωή τους.
Να γίνω αναίσθητη σε κάθε πόνο και χαρά, ανίκανη ν’ αγαπήσω οτιδήποτε, ούτε τον εαυτό μου, σαν τους ανοιακούς ηλικιωμένους.
Πατέρα, στο όνομα του Χριστού, στ’ αλήθεια, δώστα μου αυτά.
Αυτό το σώμα μου, είτε κινείται είτε ακίνητο, με τέλεια ρευστότητα ή ακαμψία, όμως πάντα σε αδιατάραχτη υποταγή στο θέλημά Σου. Αυτές οι αισθήσεις μου να βιώσουν, με τη μεγαλύτερη ένταση κι αγνότητα, όλες τις αποχρώσεις της πίκρας και της χαράς. Αυτή η αγάπη μου να γίνει μια φλόγα αγάπης για τον Θεό που να με πυρπολήσει.
Κι όλα αυτά να μου τα στερήσουν, να μου τα πάρουν. Να καταβροχθιστούν από τον Θεό, να γίνουν ουσία του Χριστού, να δωθούν τροφή σ’ όλους τους τσακισμένους ανθρώπους του κόσμου που πεινά το σώμα ή η ψυχή τους. Κι εγώ ας απομείνω μια παράλυτη – τυφλή, κουφή, άνευρη, διαλυμμένη.
Πατέρα, κάνε αυτή τη μεταμόρφωση που Σου ζητώ, στο όνομα του Χριστού, και παρόλο που στη ζητώ με ατελή πίστη, κάντη σα να στη ζητώ με τέλεια πίστη.
Πατέρα, Εσύ είσαι το Απόλυτο Αγαθό κι εγώ μια μετριότητα: κατακομμάτιασε το σώμα και την ψυχή μου, πάρτα, κάντα πράγματα για δική Σου χρήση, μην αφήσεις τίποτα ν’ απομείνει από μένα στους αιώνας των αιώνων, μόνο αυτό το κατακομμάτιασμα.
Ή και τίποτα απολύτως.
Όποιος διαβάζει σ’ αυτήν την προσευχή οτιδήποτε άλλο εκτός από έρωτα, τότε δε διαβάζει σωστά. Δεν καταλαβαίνει τι διαβάζει.
8) Το Απόσπασμα 27 του Ηράκλειτου
Ας κάνουμε μια μικρή κουβέντα για το μετά θάνατον, όλους μας έχει απασχολήσει. Προσωπικά, με καλύπτει το απόσπασμα 27 του Ηράκλειτου: Πράγματα απρόσμενα περιμένουν τους ανθρώπους μετά το θάνατό τους, που ούτε καν τα φαντάζονται. Ένα μεγάλο ερωτηματικό, ένα μεγάλο μυστήριο. Ποια μπορεί να ‘ναι αυτά τα πράγματα; Όπως λέει ο Ηράκλειτος, ούτε καν τα φανταζόμαστε. Είμαστε μικρά παιδάκια που δεν μπορούμε καν να τα συλλάβουμε. Οπότε ο Ηράκλειτος λέει αυτό που λεν κι οι γονείς στα παιδιά: «όταν μεγαλώσεις, θα καταλάβεις».
Κατά καιρούς όμως όλοι γινόμαστε πολύ μικρά παιδάκια, εντελώς νήπια, δεν ακούμε τα λόγια του Ηρακλείτου –ή δεν αντέχουμε το μυστήριο– και φτιάχνουμε σενάρια για το μετά θάνατον. Πάνω εδώ, αυτό που έχω δει, υπάρχουν τρεις κατηγορίες νηπίων, χιουμοριστικά: οι Συνεχιστές, οι Μετενσαρκωτές κι οι Εξαφανιστές.
Οι Συνεχιστές είναι αυτοί που συνεχίζουν μετά θάνατον, π.χ. η δική μας Εκκλησία που πρεσβεύει ότι «μετά θάνατον συνεχίζουμε εν ουρανοίς» (ό,τι κι αν σημαίνει αυτό), ή άλλοι που λένε ότι «στο θάνατο απλώς ξεντυνόμαστε το σώμα μας, όπως ξεντυνόμαστε ένα ρούχο» κ.λπ. Τους Συνεχιστές θα τους βρεις σε διάφορες θρησκευτικές/μεταφυσικές παραδόσεις, κι όλοι χαρακτηρίζονται από έναν κοινό παρονομαστή, μια ασαφή ρητορική συνέχειας μετά θάνατον.
Οι Μετενσαρκωτές είναι αυτοί που πεθαίνουν και ξαναγεννιούνται, έχουν προηγούμενες κι επόμενες ζωές. Τους έχω συνδεδεμένους με νεο–αποκρυφισμούς που κατά καιρούς γίνονται της μόδας, με οριενταλισμούς και με την εξιδανίκευση της Ινδίας.
Οι Εξαφανιστές είναι αυτοί που πεθαίνουν κι εξαφανίζονται. «Πεθαίνουμε και τέρμα, game over, κατόπιν τίποτα, μηδέν», ή «Μετά τον θάνατό μου θα είμαι όπως ήμουν πριν τη γέννησή μου», ή «Όπου είναι ο θάνατος εγώ δεν είμαι, όπου είμαι εγώ ο θάνατος δεν είναι» (Λουκρήτιος) κ.α. Τους έχω συνδεδεμένους κυρίως με στάσεις «αθεϊστικές», «υλιστικές», «επιστημονικές».
Νομίζω πως αυτές είναι οι τρεις κατηγορίες νηπίων που δεν ακούνε τον Ηράκλειτο και το απόσπασμα 27. Ή που δεν μπορούν ν' αντέξουν το μυστηρίο και πάνε γρήγορα στο τέλος του βιβλίου να διαβάσουν το φινάλε. Φαντάζομαι πως όλοι μας κατά καιρούς παίξαμε με κάποια/κάποιες από τις παραπάνω τρεις ιδέες. Όμως έχω σοβαρές ενστάσεις και με τις τρεις:
Με τους Μετενσαρκωτές έχω το ίδιο πρόβλημα που είχα με τη μαθήτριά μου την Χ. Προσπαθούσα να την προτρέψω να διαβάζει περισσότερο και να βάλει στόχο το άριστα στα Μαθηματικά της. Μια μέρα της είπα: «Δε χαίρομαι να σε πιέζω. Εσύ η ίδια είπες ότι θες να περάσεις Γεωπονία ή Χημικό. Λοιπόν, σε πιέζω γιατί χρειάζεσαι μεγαλύτερο βαθμό για τέτοιες σχολές». Εκείνη μου απάντησε γελώντας: «Εντάξει, μωρέ! Υπάρχει και του χρόνου!»
Ωχ, ωχ, ωχ, η Χ νιώθει ότι έχει δεύτερη ευκαιρία... Να γιατί δεν τα δίνει όλα στα Μαθηματικά της...
Πίσω από κάθε ρητορική μετενσάρκωσης, ακούω ένα νήπιο που παρηγοριέται ότι έχει δεύτερη ευκαιρία. Ακούω τη Χ να λέει «έλα μωρέ, υπάρχει και του χρόνου!». Πρακτικά μιλώντας, οι ρητορικές μετενσάρκωσης γίνονται ελκυστικές μόνο σε κάποιον που αρχίσει να ψυχανεμίζεται ότι σπατάλησε τη ζωή του, δε βρήκε τρόπο να ευτυχήσει, δε βρήκε τη «μυστική σκάλα μέσα στα σκοτάδια» (Άγ. Ιωάννης του Σταυρού), οπότε παρηγοριέται ότι δεν πειράζει, έχει δεύτερη ευκαιρία. Εμένα δε μου πέφτει λόγος για τη ζωή κάποιου άλλου...
...όμως εγώ δεύτερη ευκαιρία δεν έχω. Μόνο μία έχω και τρέμω μην τυχόν την πέταξα. Όμως αυτό που έχω δει στην πράξη, οι διδασκαλίες μετενσάρκωσης γίνονται περίφημο υπνωτικό, οι λωτοί στη χώρα των Λωτοφάγων που σου ψιθυρίζουν στ’ αυτί: «κοιμίσου ξέγνοιαστα, έχεις δεύτερη ευκαιρία».
Δε θα είχα πρόβλημα με μια διδασκαλία μετενσάρκωσης αν μπορούσε να συμπεριλάβει στο δόγμα της ότι δεύτερη ευκαιρία δεν έχουμε. Εντάξει μεν, προηγούμενες ζωές, επόμενες ζωές, πεθαίνω και ξαναγεννιέμαι κ.λπ. όμως αυτή είναι η μόνη ευκαιρία που έχω. Άμα την πέταξα, έχασα τα πάντα. Δεύτερη δε θα μου δοθεί. Αν μπορούσε να ήταν έτσι αυτή η διδασκαλία μετενσάρκωσης, δε θα είχα πρόβλημα.
Το πρόβλημά μου με τους Συνεχιστές είναι ότι, με τα λόγια της Simone Weil, «ληστεύουν το θάνατο από την πίκρα του». Κάνουν τον θάνατο να γίνεται γλυκός ύπνος, ένα ευχάριστο αποκοίμισμα. Ουσιαστικά, αρνούνται ότι υπάρχει θάνατος, αυτό κάνουν.
Όμως ο Θάνατος υπάρχει και θα είναι χιλιόπικρος. Αυτός είναι κι ο σκοπός του, γι’ αυτό κατασκευάστηκε. Και παρόλο που όλοι ήπιαμε φαρμάκια στη ζωή μας, αυτό το φαρμάκι δε θα συγκρίνεται με τίποτα: η στιγμή που θα τα χάσουμε όλα και δε θα τα ξανάχουμε ποτέ• η στιγμή που θα γίνουμε πιο φτωχοί κι απ’ τους φτωχούς• η στιγμή που θα κάνουμε άλμα στο κενό χωρίς τίποτα να πιαστούμε.
Πρακτικά: αν δεν είναι χιλιόπικρο αυτό που σκέφτεσαι, τότε δεν είναι ο θάνατος. Ακόμα κι αν το ονομάζεις έτσι. Μιλάς για θάνατο όμως σκέφτεσαι τον ύπνο.
Δεν θα είχα πρόβλημα με κάποια διδασκαλία συνέχισης μετά θάνατον, αν παράλληλα συνδυαζόταν και με την άρνηση της ζωής, του βίου. Δηλαδή, όταν λες ότι «μετά τον θάνατο συνεχίζουμε» τότε ουσιαστικά αρνείσαι ότι υπάρχει θάνατος. Για να είσαι συνεπής, θα πρέπει παράλληλα ν' αρνηθείς κι ότι υπάρχει η ζωή, ο βίος. Ότι δεν είμαστε ζωντανοί, είμαστε νεκροί χωρίς να το ξέρουμε. Αυτό που λέγαν οι αρχαίοι Ορφικοί, είμαστε νεκροί, κολασμένοι, είμαστε ήδη στον Κάτω Κόσμο και δεν το ξέρουμε. Κάτι τέτοιο θα το ‘βρισκα ενδιαφέρον.
Όμως αυτό που έχω δει στους Συνεχιστές είναι να αρνούνται μόνο τον θάνατο, όχι τον βίο. Αυτό δεν το βρίσκω καθόλου ενδιαφέρον. Αντίθετα, το βρίσκω επιβλαβές.
Οι Εξαφανιστές είναι οι καλύτεροι και συχνά έχω σκεφτεί ότι ο αθεϊσμός, με το δόγμα του της μετά θάνατον εκμηδένισης είναι φάρμακο για τις παιδιάστικες παρηγόριες των άλλων. Όμως και μ’ αυτούς έχω τεράστιο πρόβλημα:
Όμως αυτό που έχω δει στην πράξη είναι ότι οι Εξαφανιστές, συνήθως με ρητορική επιστήμης, δικαιώνουν το ζην αβασανίστως. Την ενύπνια, νηπιώδη, επιδερμική, θερμοκηπιακή ζωή της πλειοψηφίας, «τα μύρια που αχαμνίζουν τις έγνοιες των ανθρώπων» όπως θλιβόταν ο Εμπεδοκλής.
Πάντως εγώ συστήνω να μη ρωτάμε «τι γίνεται μετά θάνατον;» αλλά «τι με βοηθά τώρα, πριν το θάνατο;». Κι αν γινόμαστε τόσο μικρά παιδάκια, δεν αντέχουμε το μυστήριο κι οπωσδήποτε θέλουμε να σκεφτούμε κάτι για το μετά θάνατον, τότε, μέχρι να ξεπεράσουμε τους παιδισμούς, ας μείνουμε με το απόσπασμα 27 του Ηράκλειτου, ο καλύτερός μας φίλος. Ο Δάσκαλος μιλά, εμείς ακούμε.
9) Πρόβλημα χωρίς Λύση
Έγραψα πολλά κι αναφέρθηκα σε πολλούς. Όμως δεν είναι εύκολο να υποστηρίξεις στους γήινους ότι η ζωή δεν είναι απαραίτητα φίλος κι ο Θάνατος δεν είναι απαραίτητα εχθρός. Ότι το «είμαι καλά» δεν είναι απαραίτητα καλό και το «δεν είμαι καλά» δεν είναι απαραίτητα κακό. Ότι έως και καταριόμαστε αυτούς που αγαπάμε με τις καθημερινές μας ευχές:
«Να ‘σαι χαρούμενος!» (Αλίμονο σ’ αυτούς που τώρα γελάνε και χαίρονται: από τους Ταλανισμούς)
«Με υγεία πάνω απ’ όλα!» (Οι γιοι του Ασκληπιού, για ανθρώπους παραδομένους στα πάθη τους, πίστευαν πως δεν άξιζε να ζουν, ούτε για τον εαυτό τους ούτε γι’ άλλους, πως δεν έπρεπε να είναι γι' αυτούς η ιατρική, ούτε να τους θεραπεύει κανείς, να φέρουν στον κόσμο κι άλλα δυστυχισμένα πλάσματα: Πλάτωνας, Πολιτεία 408b)
«Ό,τι ποθείς!» (Δεν είναι καλό για τους ανθρώπους να πραγματοποιούνται όλες οι επιθυμίες τους: Ηράκλειτος, απόσπασμα 110 / Κύριε, δώσε στους εχθρούς μου να πραγματοποιηθούν όλες οι εγκόσμιες επιθυμίες τους: από προσευχή της Rabia)
«Πάντα να γελάς!» (Κλάψε, υπάρχει λόγος: Αττάρ, από το Συνέδριο των Πουλιών)
«Να ‘σαι καλά!» (Μακάριοι οι πενθούντες: από τους Μακαρισμούς)
Χωρίς να το κάνουμε με κακοβουλία, όμως έως κι «ευχόμαστε» στους αγαπημένους μας να μείνουν μέσ’ στο δεσμωτήριο του Πλάτωνα, στη βουδιστική ντούκα, να ιδρυματιστούν για τα καλά, να εγκλιματιστούν στη μη-ευτυχία ολονών, μην τυχόν κι αποτελέσουν εξαίρεση.
Ότι η τρομοκρατία της χαράς και του γέλιου, η αποθέωση της ζωής, καθώς κι η δαιμονοποίηση του απαρηγόρητου πένθους, της κατάθλιψης και του Θανάτου είναι ύπουλα δηλητήρια που κρύβονται πίσω από τοξικές αντιλήψεις «φυσικής πλεονεξίας», «φυσικής επιθυμίας για ισχύ». Και, πιστεύω, αυτονόητο ότι οι παραπάνω τοξικές αντιλήψεις προϋποτίθενται σε κάθε ασχήμια, έγκλημα κι αισχρότητα.
Θυμάστε το μύθο της Ιφιγένειας, έτσι; Τον μάθαμε κυρίως από τον Ευριπίδη, όμως ήταν προ-ομηρικός και διαδεδομένος στον ελληνικό χώρο με μικρές τοπικές διαφοροποιήσεις. Αυτός ο μύθος μιλά για το αδύνατο: ένας άνθρωπος στην αυγή της ζωής του, εξαπατημένος απ’ αυτόν που αγαπούσε κι εμπιστευόταν τόσο πολύ (τον πατέρα της), που δέχεται να χάσει τα πάντα, να πεθάνει χωρίς να φταίει σε τίποτα για το φταίξιμο κάποιου άλλου. Κάτι το αδύνατο, ανεξήγητο στη σκέψη ενός Άνταμ Σμιθ, ενός Χομπς, ενός Μαρξ, ενός Δαρβίνου. Ένας άνθρωπος χωρίς να βλέπει ότι έχει δικαιώματα, μόνο υποχρεώσεις, ακόμα και μέχρι θανάτου: η βεδική Purushamedha. Φταίω και μόνο που υπάρχω: η βεδική Ρίνα ή το αναξιμάνδρειο: «να πληρώσω ποινή κι αποζημίωση για την αδικία που έκανα να υπάρξω». Φταίω και μόνο που υπάρχω ας είμαι κι ο καλύτερος ή ο αθωώτερος άνθρωπος του κόσμου.
Πίσω από όλες τις πράξεις, στάσεις, συμπεριφορές που αντιλαμβανόμαστε «όμορφες», «αξιοθαύμαστες», «σωστές», «υπέροχες», «δίκαιες» κ.λπ. υπάρχει κι ένας τέτοιος κόκκος του αδυνάτου. Της εντελώς αθώας Ιφιγένειας που δέχεται να πεθάνει για το φταίξιμο κάποιου άλλου. Όμως αυτός ο κρυμμένος κόκκος είναι που δίνει την ομορφιά στην πράξη, στάση, συμπεριφορά.
Αντίθετα, πίσω από πράξεις και στάσεις που αντιλαμβανόμαστε «αισχρές», «άσχημες», «άδικες», «μικροπρεπείς», «κακές», «εγκληματικές», «φτηνές», «χυδαίες» κ.λπ. υπάρχει μια αντι–Ιφιγένεια που λέει: «θέλω να ζήσω, να χαρώ!» ή «άνθρωπος είμαι κι εγώ, έχω δικαιώματα!» ή «αφού δε φταίω σε τίποτα, γιατί να πληρώσω το φταίξιμο άλλου;» ή έστω «νοιάζομαι για τον εαυτό μου!». Αυτό θέλαν να επισημάνουν οι αρχαϊκοί που φτιάξαν το μύθο της Ιφιγένειας.
Τόσες γυναίκες λέγονται Ζωή και κανείς άντρας δε λέγεται Θάνατος... Είναι σα μια κοινωνία ανθρώπων που μαστίζεται από χαλασμένα δόντια να δίνουν όνομα «Σοκολάτα» στα κορίτσια και να μη δίνουν όνομα «Οδοντογιατρός» στα αγόρια. Πόσο σοφό σας φαίνεται αυτό;
Φωνάζουν οι νεκροί, μας χιλιοϊκετεύουν να τους προσέξουμε Αυτοί που Κατοικούν Μέσα στο Βουνό, αυτοί που τα 'χασαν όλα, που θέλουν να ουρλιάξουν και δεν έχουν στόμα, σε αντίθεση με μας που βρίσκουμε στόμα για να ουρλιάξουμε, οι πιο φτωχοί κι απ' τους φτωχούς, οι ολομόναχοι, αυτοί που είναι έξω απ' το άνθρωπος = σύνολο των κοινωνικών του σχέσεων, αυτοί που δεν έχουν κοινωνικές σχέσεις, δεν είναι μεγιστοποιητές χρησιμότητας, δεν έχουν ακατάπαυστο πόθο για ισχύ. Φωνάζουν με κραυγή χωρίς λόγια (η γλώσσα των νεκρών είναι η σιωπή). Κι εμείς κάνουμε ό,τι μπορούμε να τους αποφύγουμε. Όμως μόνο όταν φτάσουμε στην Πρώτη Ευγενή Αλήθεια του Βουδισμού και καταλήξουμε «η ζωή μού δόθηκε ως πρόβλημα χωρίς λύση», μόνο όταν τα χάσουμε όλα και δε μας απομείνει άλλο εκτός απ' Αυτούς που Κατοικούν Μέσ' στο Βουνό... μόνο τότε υπάρχει περίπτωση ν' ακούσουμε έκπληκτοι, μέσ' στη σιωπή, τους νεκρούς να μας λένε χωρίς λόγια:
«Θα πολεμήσουμε για σένα»
* * *
Ας κλείσω με λίγο Τόλκιν:
