Buddhabank

Από παλιά είχα δυσκολία να καταλάβω τι εννούν οι Ταϊλανδοί όταν λένε «Βούδας». Άκουσα αγάλματα, ναούς και οικιακούς βωμούς να αναφέρονται ως «Βούδας», όμως υπάρχει και συνέχεια: το γνωστό Πρα Πομ Εραουάν στην Μπανγκόκ, με χιλιάδες Ταϊλανδούς προσκυνητές καθημερινά, φιλοξενεί ένα άγαλμα του ινδικού θεού Μπράμα, αυτού με τα τέσσερα πρόσωπα. Το επισκεύτηκα κάποτε με μια φίλη και το αποκάλεσε «Βούδας». Της είπα: «Μα αυτός είναι ο Μπράμα, όχι ο Βούδας!», «Όχι», μου εξήγησε, «είναι Βούδας... από την Ινδία». Επίσης, τα άπειρα σπιτάκια των πνευμάτων υποτίθεται ότι στεγάζουν τα πνεύματα της περιοχής, τα τζαοτί. Όμως αμέτρητες φορές τα άκουσα να αποκαλούνται «Βούδας». Το συμπέρασμά μου είναι ότι στον λαϊκό ταϊλανδικό Βουδισμό, «Βούδας» αποκαλείται οποιαδήποτε θρησκευτική μορφή που αντιμετωπίζεται ως χορηγός μπουν.

Το μπουν μεταφράζεται στα Αγγλικά merit, οπότε η ελληνική απόδοση θα ήταν κάτι σαν: (επαινετή) αξία, όμως αυτή η μεταφραστική αδεξιότητα παραπλανεί, δεν πιάνει όλες τις έννοιες του μπουν: “Throughout Buddhist Southeast Asia ... merit is conceived almost as a substance that can be possessed in variable quantities and that can be translated into thisworldly virtue or power” (εδώ, σελ. 95). Ο κόσμος των Ταϊλανδών αποτελείται από σημεία και τόπους (ναοί, αγάλματα, μοναχοί, σπιτάκια των πνευμάτων κ.λπ.) που λειτουργούν ως πολλαπλασιαστές μπουν: κάτι συμβολικό (ή και καθόλου συμβολικό) προσφέρεται σ’ αυτούς και το αντιγυρίζουν σε μπουν. Η καλύτερη αναλογία που μπορώ να σκεφτώ είναι τα διάφορα υποκαταστήματα μιας τράπεζας. Οι Ταϊλανδοί καταθέτουν σύμβολα και τα παίρνουν πίσω με τόκο, υπό μορφή μπουν. Αυτό είναι ο λαϊκός Βουδισμός: Buddhabank.

Τώρα, τι ακριβώς είναι το μπουν; «Καλό κάρμα» θα ήταν ένα συνώνυμο. Το κάρμα υποτίθεται ότι είναι πάντα κακό, ως η δύναμη που μας δένει στον κόσμο της οδύνης, όμως οι περισσότεροι Ταϊλανδοί θα συμφωνούσαν ότι είναι καλύτερο να έχεις προσκόλληση στον πλούτο παρά στη φτώχεια. Η φώτιση δεν απασχολεί το μυαλό των Ταϊλανδών όσο το μπουν – ή συνδέεται μ’ αυτό: μόνο όσοι έχουν πολύ μπουν δικαιούνται να ονειρεύονται τη φώτιση. Όμως για τον Ταϊλανδό της διπλανής πόρτας, η φώτιση είναι σαν να γίνεσαι ο πλουσιότερος άνθρωπος του κόσμου: κάτι που αφορά τον George Soros και τον Bill Gates, όχι τον άνθρωπο στο δρόμο, αυτός δεν τολμάει καν να την ονειρευτεί. Να κι ένα ωραίο παράδειγμα για την υποκρισία του ελιτίστικου Βουδισμού: διάβαζα αυτό το άρθρο (Buddhism in Myanmar) για τον Βουδισμό Τεραβάντα στη Βιρμανία (παρόμοιος με τον ταϊλανδικό Βουδισμό) και μου έκανε εντύπωση η παράγραφος:

As Buddhism is a religion without a God, it might be asked who do Buddhist pray to? Or do they pray at all? The answer is that most Buddhist pray, but they are praying to the Buddha within themselves. They believe that the enlightened nature of the Buddha is their own real nature which they have not yet been able to reach. So when they pray, it is to that deepest part of themselves.

Αστειότητες! Όταν οι Βουδιστές προσεύχονται, δεν έχουν στο μυαλό τους καμία «φωτισμένη φύση», κανέναν «Βούδα εντός» και κανένα «βαθύτερο μέρος του εαυτού τους»• απευθύνονται σε κάτι εξωτερικό και ισχυρό, και ζητάνε μπουν.

Το μπουν είναι μεταβιβάσιμο. Μου έχουν εξηγήσει ότι αυτός που επιλέγει να αφήσει τα πάντα και να γίνει μοναχός, φέρνει μεγάλο όφελος στην οικογένειά του. Οπότε, η Buddhabank δουλεύει με οικογενειακούς λογαριασμούς.

Το μπουν επίσης είναι και μεταδόσιμο• εξαπλώνεται στο περιβάλλον σαν μικρόβιο, διότι η απλή παρουσία ενός κατόχου μπουν ραντίζει όλους γύρω του. Και οι μεγάλοι αποταμιευτήρες μπουν ποτίζουν όλη την ευρύτερη γεωγραφική περιοχή: ο Σμαραγδένιος Βούδας, για παράδειγμα, υποτίθεται ότι προστατεύει όλη την Μπανγκόκ, ο βασιλιάς όλη τη χώρα. Μόνο και μόνο με την παρουσία τους, με την απλή ύπαρξή τους.

Το μπουν μετατρέπεται σε χρήμα: Οι Ταϊλανδοί που λαμβάνουν τις ευλογίες των μοναχών, που επισκέπτονται ναούς, αγάλματα, που προσεύχονται στα σπιτάκια των πνευμάτων κ.λπ. δε ζητάνε υπερβατικά αγαθά. Οι ευχές τους είναι κυρίως για επιτυχία, ευμάρεια, υγεία, απογόνους, ασφάλεια, έναν καλό γάμο κ.λπ. Στο φινάλε, όλα αυτά έχουν να κάνουν με χρήματα• εγκόσμια αγαθά.

Το μπουν ενισχύει την ηθική: Κάποιες άλλες φορές, οι επιθυμίες των Ταϊλανδών είναι για μια «καλή ζωή» ή να γίνουν «καλοί άνθρωποι» ή ευχές για την οικογένεια, για κάποιο αγαπημένο πρόσωπο κ.λπ. Το μπουν δεν είναι μόνο πνευματικό κεφάλαιο αλλά θεωρείται και ηθικός ενισχυτής, μια δύναμη που υποστηρίζει τις αξίες της κοινωνίας, που ενώνει τις οικογένειες και τις σχέσεις. Αν το μπουν δεν είχε αυτή τη λειτουργία, τότε ο λαϊκός Βουδισχμός θα ήταν απλώς πνευματικός καπιταλισμός.

Το μπουν είναι αναλγητικό και αντικαταθλιπτικό: Είναι πολύ συνηθισμένο στους Ταϊλανδούς να επισκέπτονται ναούς για ταμ μπουν όταν είναι λυπημένοι ή μετά από κάποια βιοτική καταστροφή. Όπως μου εξήγησε κάποιος γνωστός: «Νιώθουμε ανακούφιση να ελπίζουμε ότι κάποια ανταμοιβή μας περιμένει στο μέλλον».

Επίσης, και το χρήμα μετατρέπεται σε μπουν: Αυτή είναι η περίπτωση με τις μεγάλες επιχειρήσεις όπως το Ντόι Σουτέπ, το Ουατ Πο, ο Λευκός Ναός κ.λπ., με χιλιάδες προσκυνητές ημερησίως και υψηλό τζίρο. Αλλά και οι προσφορές σε ναούς, μοναχούς κ.λπ. θεωρούνται ευλογημένες, πνευματικά χρήματα, και θεωρούνται ότι θα επιφέρουν πολύ μπουν στον δωρητή.

Υπάρχουν ακόμα δύο τρόποι παραγωγής μπουν: 1) αυτοέλεγχος, 2) καλές πράξεις. Όταν ρώτησα τους ταϊλανδούς φίλους μου για τη θητεία τους στο μοναχισμό, μου εξήγησαν όλοι ότι έχει να κάνει με τον αυτοέλεγχο. Αυτό το νόημα έχουν οι πολυάριθμοι κανόνες της μοναστικής ζωής. Οι Ταϊλανδοί το βλέπουν αυτό ως οικονομία στο μπουν• το πνευματικό κεφάλαιο, που υποτίθεται ότι κανονικά σπαταλιέται με τις αστόχαστες σκέψεις, κουβέντες, πράξεις κ.λπ., τώρα αποταμιεύεται εσωτερικά. Μου αρέσει να το παραλληλίζω μια κυβερνητική καμπάνια υπέρ αποταμίευσης, να ενθαρρύνει τους πολίτες μη σπαταλούν τα χρήματά τους και να εμπιστεύονται τις τράπεζες. Οι καλές πράξεις υποτίθεται επίσης ότι θα επιφέρουν μπουν, κάποια ανταμοιβή στο μέλλον – κι αυτό είναι το δεύτερο σημείο στο οποίο συναντιούντια το μπουν και η ηθική.

Τέλος, το μπουν σχετίζεται με την παραδοσιακή κοινωνική ιεραρχία. Το ανώτερο μέρος της (ο πλούσιος, ο άντρας, ο ηλικιωμένος) θεωρείται ότι έχει και υπέρτερο πνευματικό κεφάλαιο σε σχέση με το κατώτερο (ο φτωχός, η γυναίκα, ο νέος). Για παράδειγμα, η ιεραρχική σχέση πλούσιου – φτωχού• η νοοτροπία είναι ότι το ανώτερο μέρος δεν απέκτησε το υψηλότερό του στάτους τυχαία ή από κληρονομιά ή από την αξία και την εργασία του, αλλά από καλές πράξεις που έκανε σ’ αυτήν ή σε προηγούμενη ζωή. Οπότε, το κατώτερο μέρος της ιεραρχίας δείχνει υπακοή και υπηρετική συμπεριφορά, καθότι απευθύνεται σε έναν μεγαλοκάτοχο μπουν, και δέχεται οφέλη ή ασφάλεια από το ανώτερο.

Θρησκευτική Δημοκρατία
1) Ο λαϊκός ταϊλανδικός Βουδισμός είναι ένα παράδειγμα μιας υψηλά ασκητικής και φιλοσοφικής θρησκείας (Βουδισμός Τεραβάντα), που μεταμορφώνεται κοινωνικά σε κάτι ριζικά διαφορετικό (Buddhabank). Αυτό όμως είναι κατανοητό. Ο Βουδισμός είναι μια θρησκεία απαρνητών• ιδρύθηκε και σχεδιάστηκε από σαννυάσινς που αρνήθηκαν τον αστικό τρόπο ζωής, είδαν το κάθε τι σ’ αυτόν ως οδύνη. Όμως οι σύγχρονοι λαϊκοί που καλούνται να εφαρμόσουν τις διδασκαλίες έχουν τελείως διαφορετική σκοπιά• δεν βλέπουν πια και το κάθε τι ως οδύνη και δεν αρνούνται τον κόσμο. Καμία έκπληξη λοιπόν που πάντα θα υπάρχει απόσταση ανάμεσα στην ελιτίστικη και τη λαϊκή θρησκεία, πιο διασταλτικές ερμηνείες, πιο χαλαρές πρακτικές, διαφορετικοί θρησκευτικοί στόχοι κ.λπ. Ένα παράδειγμα για τη διάσταση απόψεων ανάμεσα στα ελιτίστικα και λαϊκά στάνταρ του μοναχισμού: φίλος μου εξομολογήθηκε ότι ο απλός κόσμος (σε αντιδιαστολή με τη Σάνγκα) τείνει να παραβλέπει και να μη χάνει τον σεβασμό του για έναν μοναχό που θα καπνίσει, θα γευματίσει το βράδυ, θα πιει πού και πού καμιά μπύρα.

2) Κάτι άλλο που σχετίζεται μ’ αυτήν την μεταμόρφωση της θρησκείας από την ελίτ στα λαϊκά στρώματα είναι και θρησκευτική στάση που αποκαλώ: άμα λάμπει τότε θα είναι και χρυσός. Φαίνεται πως οτιδήποτε θρησκευτικό αντιμετωπίζεται πάντα επιφανειακά στην Ταϊλάνδη, κι αυτή η προσκόλληση στην εμφάνιση κυριαρχεί στη νοοτροπία του κόσμου. Οι Ταϊλανδοί δεν ζητάνε πραγματικά το διαφορετικό στη θρησκεία, ζητάνε αυτό που δείχνει διαφορετικό, αυτό που εμφανίζει τα κατάλληλα σύμβολα και σημάδια. Για παράδειγμα, από το βιβλίο της Silber, σελ. 93: «Monks had to conform to precise rules of appearance and deportment. This conformity to a highly stylized image and etiquette is crucial in the layman’s eyes, even overshadowing (within, of course, certain limits) the precise extent to which monks practice the Middle Way. In other words, monks are not … consistently required to adhere to the highest values: It was enough if they symbolized them». Άμα φοράει το πορτοκαλί ράσο τότε θα είναι και μοναχός.

Ή, ένα άλλο παράδειγμα είναι αυτό το ποστ του Richard Barrow: «Thai Buddhists have believed for a long time that they will make good merit if they release fish and birds at a temple. The idea is that you are doing good by giving a creature its freedom. However, it is often a short-found freedom as these creatures are often re-captured to only be sold again to the next person who arrives at the temple … these creatures haven’t been rescued. Far from it. They were trapped and caged by these sellers and then brought to the temples». Άμα είναι μια πράξη απελευθέρωσης σε ναό τότε θα είναι και αγνή (και θα δίνει μπουν). Συνάντησα αυτήν τη νοοτροπία πολλές φορές, κάθε τι θρησκευτικό να εκλαμβάνεται μόνο επιφανειακά και κανείς να μην προβληματίζεται λίγο περισσότερο. Θα μπορούσα να γράψω επίσης και για την αλητεία του «Ναού των Τίγρεων» (Andrew Marshal, 2010: “The temple is built on a foundation of lies”) και για πολλά άλλα, όμως νομίζω ότι είναι φανερό τι θέλω να πω.

3) Κατά τη γνώμη μου, η πιο έντονη διαφορά ανάμεσα στην ελιτίστική και στη λαϊκή θρησκεία είναι το μέρος της ανταμοιβής: οι επαγγελματίες (Σάνγκα) τοποθετούν την ανταμοιβή κάπου Εκείθεν, σε ένα υπερβατικό επίπεδο (φώτιση)• οι λαϊκοί όμως θέλουν εγκόσμια ανταμοιβή με εγκόσμια μέσα και το υπερβατικό δεν απασχολεί τη σκέψη τους. Αυτό όμως πρέπει να είναι χαρακτηριστικό όλων των λαϊκών θρησκειών: η μεταθάνατον ζωή, η φώτιση, η βασιλεία των ουρανών, ο παράδεισος κ.λπ. δε σημαίνουν πολλά για τον απλό κόσμο. Ως επί το πλήστον, επιζητούν εγκόσμια ανταμοιβή, εδώ και τώρα.

Όμως, στον δικό μου τρόπο σκέψης, αυτό ονομάζεται «δημοκρατία». Λαϊκή κυριαρχία.