Οι Οδηγίες Των Ρεματιών

H Παλαιστίνη υπήρξε η βασική θεατρική σκηνή του βιβλικού δράματος. Mια παράδοξη γη, κάπως σαν τον Αχλαδόκαμπο στην Πελοπόννησο, ας πούμε, που αφυδατώνεται προοδευτικά από τα δάση του Λιβάνου στο Βορρά μέχρι την έρημο της Ιουδαίας στον Νότο. Μπορούμε να τη φανταστούμε σαν τον κυματοθραύστη της ερήμου, σαν μια διαλεκτική ανάμεσα στον Πολιτισμό και τη Φύση, χωρίς να υπάρχει ευκρινής συνοριακή γραμμή ανάμεσά τους. Από τη μια χρονιά στην άλλη, οι άγριες εκτάσεις μπορεί να βλαστήσουν και να καλλιεργηθούν, η Φύση να γίνει Πολιτισμός• μπορεί όμως οι οπωρώνες να ξεραθούν, τα χωράφια να γεμίσουν αγριόχορτα και τα πηγάδια να στερέψουν, ο Πολιτισμός να γίνει Φύση. Εκεί λοιπόν διαδραματίστηκαν τα περισσότερα βιβλικά τεκταινόμενα, πάνω σ’ αυτήν την κόψη του γεωγραφικού ξυραφιού, όπου μια παρατεταμένη ξηρασία δεν ήταν η απόσταση ανάμεσα από την ευμάρεια και τη φτώχεια, αλλά από τη ζωή και τον θάνατο.

 (Pamela J. Olson)

Είχα αναφερθεί και παλιότερα, εδώ κι εδώ, σ’ αυτές τις δύο αρχές, τον Πολιτισμό και τη Φύση, που θεωρώ αναπόσπαστες για την κατανόηση της ανθρώπινης εμπειρίας. Άνθρωπος = ο αιώνιος διχασμός, το παιχνίδι ανάμεσα στις παρορμήσεις της Φύσης και του Πολιτισμού, ένας αναποφάσιστος ψηφοφόρος που συνεχώς μετανιώνει για τις επιλογές του, καταδικασμένος να έχει μόνιμα το ένα πόδι στον Κήπο (το σύμβολο του Πολιτισμού) και το άλλο στον Αγριότοπο (το σύμβολο της Φύσης). Τότε είχα επισημάνει τα ίχνη αυτών των δύο αρχών στη σκέψη του Ρουσσώ, του Τζέιμς Φένιμορ Κούπερ και, κατ’ επέκταση, στο σύγχρονο ουέστερν. Αφελώς όμως παρέλειψα μια άλλη πηγή έμπνευσης για όλους αυτούς: τη Βίβλο. 

Πολύ πριν από τους Έλληνες τον Μάιο του 2010, το μνημόνιο εφαρμόστηκε πρώτα σε κάποιους άλλους. Ο λαός του Ισραήλ, όταν άφησε πίσω του τη νομαδική ζωή και τις σκηνές, όταν εγκαταστάθηκε σε σταθερές εστίες και δημιούργησε πόλεις, χρειάστηκε να συνάψει κι ένα μνημόνιο με τον Θεό. Ήταν ένα πολύ μεγάλο σε έκταση κείμενο, γεμάτο παραδείγματα, αντιπαραδείγματα, πρότυπα, ντιρεκτίβες, τελεσίγραφα, μεταρρυθμιστικές στρατηγικές, υποβολή τακτικών αναφορών κ.λπ., ιδρυτικός μύθος των Εβραίων αλλά και εγχειρίδιο οδηγιών για μια σειρά από υπαρξιακά ερωτήματα: Ποιοι είμαστε; Τι θεωρούμε καλό και κακό; Γιατί είμαστε αυτό που είμαστε κι όχι κάτι άλλο; Ποια η σχέση μας με την επικίνδυνη Φύση που απλώνεται απειλητικά λίγο έξω από τις πόλεις και τους οικισμούς μας; Πώς την ελέγχουμε, πώς προστατευόμαστε από αυτήν; Οι γειτονικοί λαοί είχαν τις δικές τους απαντήσεις και προσπαθούσαν να εξορκίσουν τη δολοφονική ξηρασία πενθώντας την κάθοδο του Ταμμούζ στον κάτω κόσμο ή λατρεύοντας τοπικά πνεύματα-προστάτες. Ο λαός του Ισραήλ όμως βρήκε έναν διαφορετικό τρόπο: τον ηθικό έλεγχο της Φύσης. Δηλαδή, όσο τηρούμε τις θεϊκές ντιρεκτίβες και συμμορφωνόμαστε με τα θεϊκά υποδείγματα που αναφέρονται στο μνημόνιο, θα εκταμιεύεται η επόμενη δόση και θα είμαστε ασφαλείς από την ερημοποίηση. Όταν όμως στη χώρα κυριαρχήσει η ηθική κατάπτωση και η αμαρτία, τότε οι ζωογόνες βροχές δεν θα πέσουν κι ο καυτός λίβας της ερήμου, σαν των εχθρών τα φουσάτα, θα κάψει τα σπαρτά - όπως ακριβώς συνεφωνήθη και συνυπεγράφη στο μνημόνιο, το οποίο οι Εβραίοι ονομάζουν Τάναχ. Εμείς, οι Χριστιανοί, προτιμούμε τον όρο Παλαιά Διαθήκη, διότι θεωρούμε αφενός ότι ο Θεός είναι τριαδικός (δηλαδή τρόικα) κι αφετέρου ότι έχει γίνει επαναδιαπραγμάτευση, υπάρχει πλέον νέο μνημόνιο που συμπληρώνει το παλιό, μετά την αναδιάρθρωση των αμαρτιών μας με το PSI της Θείας Σταύρωσης (ενώ οι μουσουλμάνοι ισχυρίζονται ότι υπάρχει και τελειωτικό μνημόνιο, το Κοράνι, δεσμευτικό κι αδιαπραγμάτευτο). Ήρθε όμως η στιγμή για ένα αίνιγμα: το βλέπουμε καθημερινά, είμαστε εξοικειωμένοι μαζί του κι όμως ΔΕΝ δημιουργήθηκε από τον Θεό. Τι είναι;... Η απάντηση στην επόμενη παράγραφο.

 (Maureen Clare Murphy)

Ήταν κάπου εκεί, στα σκληρά χρόνια της νομαδικής του περιλάνησης στο Σινά, που ο λαός του Ισραήλ άρχισε να έχει το όνειρο ενός Κήπου – δηλαδή, μιας σταθερής διαβίωσης σε αστικό περιβάλλον – τον οποίο αποκάλεσε "Εδέμ", που σημαίνει "απόλαυση". Η βιβλική αυτή έννοια περιελάμβανε όλα τα αστικώς και αγροτικώς χρήσιμα μέρη για τον λαό του Ισραήλ, όταν αργότερα εγκαταστάθηκε στη Γη της Επαγγελίας: μποστάνια, πάρκα, αμπελώνες, οάσεις, χωράφια, λιβάδια, βοσκότοπους, οπωρώνες, καθαυτό κήπους κ.λπ. Εν ολίγοις, ό,τι είχε να κάνει με καλλιέργεια, φύτευση και σπορά, καθώς και με απόλαυση. Ναι, όμως έξω από τον Κήπο; Έξω από τον Κήπο απλωνόταν ο Αγριότοπος, δηλαδή στέπες, έρημοι, βραχότοποι και άγρια δάση. Κάτι που έχει να κάνει με την ερημιά και τη δοκιμασία, κάτι το οποίο υπομένεις, δεν απολαμβάνεις, γη ακατάλληλη για υποστήριξη ζωής: ὡς παράδεισος τρυφῆς ἡ γῆ πρὸ προσώπου αὐτοῦ, καὶ τὰ ὄπισθεν αὐτοῦ πεδίον ἀφανισμοῦ – Ιωήλ 2:3 (χρησιμοποιώ τη μετάφραση των Εβδομήκοντα). Εκεί πετούσαν δαίμονες, δράκοι, τέρατα κι άλλες αντιμνημονιακές δυνάμεις, ήταν το βασίλειο του θανάτου και του αδημιούργητου σκοταδιού, το οποίο διαχώρισε ο Θεός από το δημιουργημένο φως κατά την πράξη της Δημιουργίας. 

Ο Αγριότοπος λοιπόν ήταν Σέολ (= όλοι οι τάφοι του κόσμου μαζί), το μέρος του Αζαζήλ: καὶ ἔσται ἔπαυλις σειρήνων καὶ αὐλὴ στρουθῶν, καὶ συναντήσουσι δαιμόνια ὀνοκενταύροις καὶ βοήσονται ἕτερος πρὸς τὸν ἕτερον (Hσαΐας 34:13-14). Κι όταν κυριαρχούσε η ηθική κατάπτωση και η λησμόνηση των εντολών, τότε η οργή του Θεού έστελνε τον Αγριότοπο μέσα στις πόλεις. Μετά την εξορία μάλιστα και υπό την επίδραση ζωροαστρικών δοξασιών, εμφανίζονται και ίχνη ενός θρησκευτικού δυϊσμού: ο Αγριότοπος, το μέρος που ούτε ο Θεός δεν μπορούσε να ελέγξει, ένα τμήμα του αρχέγονου χάους, εκεί όπου κατοικούσε το τέρας των βυθών, ο Λεβιάθαν, κι άλλοι αριστεριστές.

Όμως η Παλαιά Διαθήκη επιφυλάσσει έναν ακόμα ρόλο για τον Αγριότοπο... Τον βρίσκουμε σε διάφορους προφήτες, ως νοσταλγία για την απλότητα της παλιάς νομαδικής ζωής ή λαχτάρα για απόσυρση στην έρημο, μακριά από τις φαυλότητες του Πολιτισμού: τίς δῴση μοι ἐν τῇ ἐρήμῳ σταθμὸν ἔσχατον καὶ καταλείψω τὸν λαόν μου καὶ ἀπελεύσομαι ἀπ' αὐτῶν (Ιερεμίας 9:2). Τον υποψιαζόμαστε στον προφήτη Ηλία που δραπέτευε τακτικά στην ερημιά του όρους Χωρήβ και στον προφήτη Ελισσαίο που κατέφευγε στην ερημιά του Ιορδάνη. Σε κάποια σημεία όμως οι συγγραφείς της Παλαιάς Διαθήκης δεν μπορούν άλλο να κρυφτούν και περιγράφουν μια έρημο σχεδόν ερωτική: διὰ τοῦτο ἰδοὺ ἐγὼ πλανῶ αὐτὴν καὶ τάξω αὐτὴν ὡς ἔρημον καὶ λαλήσω ἐπὶ τὴν καρδίαν αὐτῆς (Ωσηέ 2:16).

Είναι γεγονός: η Παλαιά Διαθήκη έχει ορισμένες από τις πιο δυνατές εκφράσεις της συνδεδεμένες με τον Αγριότοπο. Είτε ως ένα τρομακτικό μέρος δαιμόνων είτε ως ένα υπέροχο μέρος, στο οποίο σκιρτά η καρδιά σου και είσαι μαζί με τον Θεό όπως η νύφη μαζί με τον γαμπρό: Τίς αὕτη ἡ ἀναβαίνουσα ἀπὸ τῆς ἐρήμου ὡς στελέχη καπνοῦ τεθυμιαμένη σμύρναν καὶ λίβανον ἀπὸ πάντων κονιορτῶν μυρεψοῦ; (Άσμα Ασμάτων 8:5). Ένα μέρος στο οποίο είσαι ασφαλής και προστατευμένος, όπως οι νεοσσοί κάτω από τις φτερούγες του αετού: αὐτάρκησεν αὐτὸν ἐν γῇ ἐρήμῳ, ἐν δίψει καύματος ἐν γῇ ἀνύδρῳ· ἐκύκλωσεν αὐτὸν καὶ ἐπαίδευσεν αὐτὸν καὶ διεφύλαξεν αὐτὸν ὡς κόρην ὀφθαλμοῦ, ὡς ἀετὸς σκεπάσαι νοσσιὰν αὐτοῦ (Δευτερονόμιο 32:10-11).

Και παράλληλα, με μια υπέροχη αντιστροφή, ο Αγριότοπος γίνεται πιο Κήπος κι από τον Κήπο, ενώ οι πόλεις κι οι οικισμοί γίνονται "η έρημος των λαών", όπως λέει ο προφήτης Ιεζεκιήλ, 20:33-36.

Την αντιστροφή αυτή τη βρίσκουμε και στο Key Into the Language of America (1643) του Roger Williams, ενός Πουριτανού στον Νέο Κόσμο που μελέτησε τη γλώσσα και τα έθιμα των ανθρώπων του Αγριότοπου, δηλαδή των Ινδιάνικων φυλών Ναράγκανσετ και Ουαμπανούεγκ. Δεν ξέρω αν είχε τον Ιεζεκιήλ στο μυαλό του, πάντως ο Williams στην πορεία εκτίμησε τους Ινδιάνους, τους αγάπησε, και μάλλον τους παρα-αγάπησε, γιατί τους έβαζε να λένε προς τους λευκούς:

We weare no Cloaths, have many Gods
And yet our sinnes are lesse:
You are Barbarians, Pagans wild,
Your Land is the Wilderness

Υπήρχε από την αρχή στους άποικους του Νέου Κόσμου αυτό το συμβολικό παιχνίδι του Κήπου και του Αγριότοπου, δεν περιοριζόταν μόνο στον Τζέιμς Φένιμορ Κούπερ, η παλιότερη ανάλυσή μου ήταν πολύ ελλιπής. Θα το συναντήσουμε και σε άλλους συγγραφείς, όπως ο Herman Melville κι ο Nathaniel Hawthorne, σε λόγους πολιτικών, σε κηρύγματα ευαγγελιστών κ.α. Η Παλαιά Διαθήκη ήταν σίγουρα μια μεγάλη έμπνευση για όλους αυτούς. Όταν μάλιστα η μεθόριος άρχισε να κινείται προς τα δυτικά, το συμβολικό αυτό παιχνίδι έγινε πανίσχυρο στη φαντασία του νέου έθνους. O πιονιέρος ήταν ταυτόχρονα ο πράκτορας του Πολιτισμού αλλά κι ο δραπέτης αυτού. Ενώ ο Αγριότοπος σε κάποια στιγμή έπαψε να είναι κατοικία δαιμόνων και έγινε βασιλικός Κήπος που απειλείται από τους δαίμονες: την μπουλντόζα και τον εκσκαφέα. Έχω γνωρίσει έναν τέτοιον άνθρωπο, που από μικρό παιδί είχε παθολογική αγάπη με την έρημο Σονόρα και θύμωνε όταν έρχονταν οι εργάτες με τα μηχανήματά τους να την περιχαρακώσουν. Σήμερα είναι καθηγητής βοτανολογίας σε πανεπιστήμιο των νοτιοδυτικών ΗΠΑ, δίπλα στην αγαπημένη του έρημο, και μου έλεγε πως όταν τα μεσημέρια οι εργάτες σταματούσαν για φαγητό, αυτός πήγαινε κι έβαζε κομμάτια κάκτου μέσα στα γάντια τους (!)

Τελικά όμως ποια είναι αυτή η εμπειρία του Αγριότοπου, που μίλησε στην καρδιά τόσων πολλών ανθρώπων, από βιβλικούς προφήτες μέχρι πουριτανούς θεολόγους μέχρι καθηγητές βοτανολογίας; Νομίζω, πιο γοητευτικά απ' όλους το έχει εκφράσει ένας φιλόσοφος, ο Henry J. Bugbee, Jr., στο βιβλίο του The Inward Morning: Στον Κήπο, λέει ο Bugbee, τα αντικείμενα είναι φιμωμένα. Στο Αγριότοπο όμως τα αντικείμενα έχουν φωνή. "Δεν επιθυμώ κάτι περισσότερο από το να αποδώσω σωστά τις οδηγίες που μου έδωσαν οι ρεματιές". Η εμπειρία του Αγριότοπου είναι "το να είσαι ακίνητος στην παρουσία των αντικειμένων, το να τους επιτρέπεις να μιλήσουν".

Η ερημιά λοιπόν, ο Αγριότοπος, έχει ένα ηθικό περιεχόμενο, το οποίο όμως είναι απότοκο ενός ακόμα πιο πρωταρχικού, αισθητικού περιεχομένου: "Τα πράγματα υπάρχουν για δικό τους λογαριασμό, όχι για δικό μας. Μας διαφεύγει συνήθως αυτό το μάθημα, εκτός από τις στιγμές εκείνες που μας καταλαμβάνει το δέος καθώς στεκόμαστε στο κατώφλι του Αγριότοπου". Ο Αγριότοπος έχει και λυτρωτικό περιεχόμενο. Τα θεοφάνειά του είναι μια εμπειρία αντιληπτικής αναστύλωσης - το να κοιτάς τις πέτρες, τα χαμόκλαδα, τους θάμνους, τα αγριόχορτα και να τα βλέπεις όλα τέλεια, το κάθε τι στη θέση του, προϊόν ευφυούς σχεδιασμού και εργολαβίας: "Η φιλοσοφία δεν είναι οχύρωση του μυαλού από την πραγματικότητα. Είναι μια διαδικασία μάθησης, το να αφήνεις τα αντικείμενα στην ησυχία τους: αναστύλωση των αντικειμένων σαν μέσα σ’ έναν Αγριότοπο, εδώ και τώρα". Με τα λόγια του Κίργκεγκορ, η εμπειρία του Αγριότοπου είναι το να ανταποκρίνεσαι σε εξωτερικά νοήματα, το να μην εκπορεύεται όλο το νόημα από εσένα. Γιατί αν όλο το νόημα εκπορεύεται από εσένα, τότε είσαι βασιλιάς χωρίς βασίλειο. Κλείνω μ' ένα όμορφο ποίημα του Wallace Stevens, που μιλάει για ελβετικές τελειότητες στο λίκνισμα των πεύκων:

Perhaps
The truth depends on a walk around a lake,

A composing as the body tires, a stop
To see hepatica, a stop to watch
A definition growing certain and

A wait within that certainty, a rest
In the swags of pine-trees bordering the lake.
Perhaps there are times of inherent excellence,

As when the cock crows on the left and all
Is well, incalculable balances,
At which a kind of Swiss perfection comes

And a familiar music of the machine
Sets up its Schwärmerei, not balances
That we achieve but balances that happen,

As a man and woman meet and love forthwith.
Perhaps there are moments of awakening,
Extreme, fortuitous, personal, in which

We more than awaken, sit on the edge of sleep,
As on an elevation and behold
The academies like structures in a mist