Ας αρχίσουμε με την ΕΔΑ του ’60. Από τον πατέρα μου έχω ακούσει ότι υπήρχε τότε ένα δίλημμα που δίχαζε το κόμμα ως προς τους στόχους του αγώνα: όφειλαν να διεκδικήσουν άμεσες βελτιώσεις για τη ζωή της εργατικής τάξης ή μήπως αντίθετα, το ζητούμενο ήταν αυτή να φτάσει στο έσχατο σημείο εξαθλίωσης ώστε να ξεσηκωθεί επαναστατικά και να ανατρέψει το ισχύον πολιτικοοικονομικό σύστημα; Σήμερα ακούγεται ίσως αστείο, όμως τότε έκαναν ατέλειωτες συζητήσεις πάνω στο θέμα. Όμως αυτό δεν είναι ένα κείμενο για την ΕΔΑ του ’60.
«Η θρησκεία είναι το όπιο του λαού», θέλει η περίφημη φράση του Μαρξ έχοντας, φαντάζομαι, στο μυαλό του κυρίως τον Χριστιανισμό. Όμως τις προηγούμενες δεκαετίες στην Αμερική (αλλά και την Αφρική), ο Χριστιανισμός πήρε ακόμα και ριζοσπαστικές διαστάσεις. Αναφέρομαι στα διάφορα ρεύματα της Θεολογίας της Απελευθέρωσης, τα οποία τόσο πολέμησε το Βατικανό και οι δύο τελευταίοι πάπες. Πρόκειται για επαναστατικές ερμηνείες του Χριστιανισμού και της Γραφής, οι οποίες δηλώνουν ότι είναι κατακραυγή σε γη και ουρανό να υπάρχουν εξαθλιωμένοι, ότι ο Χριστιανισμός οφείλει να ερμηνευτεί από τη σκοπιά των φτωχών κι ότι η λύτρωση πρέπει να είναι και επίγεια, λύτρωση από την ανέχεια, από τα πάμπολλα οικονομικά και κοινωνικά δεσμά που κρατάνε στην εξαθλίωση τα εκατομμύρια της Λατινικής Αμερικής και της Αφρικής. «Η Μαύρη Θεολογία ... ερμηνεύει τον Χριστιανισμό ως ένα θέμα λύτρωσης εδώ και τώρα, όχι στη μετά θάνατον ζωή». Όμως αυτό δεν είναι ένα κείμενο για τον Χριστιανισμό.
Ας πάμε όμως και σε ένα άλλο όπιο του λαού, τον Βουδισμό. Ο οποίος είναι μια ακόμα θρησκεία μοιρολατρίας και παραίτησης από τα εγκόσμια, σωστά; Μπορεί, όμως στη Βιρμανία ο Βουδισμός είναι και επαναστατικός παράγοντας. Βουδιστές μοναχοί είναι αυτοί που εδώ και 25 χρόνια βλέπουν τα καθημερινά βάσανα του βιρμανικού λαού και βρίσκονται σε συνεχή σχεδόν αντιπαράθεση με τη χούντα της χώρας. Ας δώσουμε τον λόγο σε έναν από αυτούς τους μοναχούς, τον Ου Ναντίγια, να μας εξηγήσει το φιλοσοφικό μέρος του βουδιστικού δημοκρατικού αγώνα (απόσπασμα από το βιβλίο της Christina Fink, Living Silence In Burma): Ο καθένας πρέπει να αποδεχθεί τους φυσικούς πόνους της ανθρωπότητας: επιθυμία, αρρώστεια, γηρατειά, θάνατο. Όμως ο πόνος από την αδικία δεν είναι φυσικός και θα πρέπει να εξαλειφθεί. «Αν έχεις πονοκέφαλο και πάρεις ασπιρίνη», εξήγησε, «ο πονοκέφαλος θα καταλαγιάσει, αυτό όμως δε θα γίνει ποτέ αν θεωρήσεις ότι είναι η μοίρα σου να έχεις πονοκέφαλο. Ο καθένας στη Βιρμανία ξέρει ότι χρειαζόμαστε μια καλή κυβέρνηση κι ένα πολιτικό σύστημα για να έχουμε μια καλή ζωή. Πρέπει να δουλέψουμε γι’ αυτά. Ο Βούδας ποτέ δε μίλησε για μοίρα». Όμως αυτό δεν είναι ένα κείμενο για τον Βουδισμό.
Υπάρχει ένα κοινό σχήμα όλα ή τίποτα στα παραπάνω παραδείγματα. Έχουμε μια ιδεολογία λύτρωσης – τον Χριστιανισμό, τον Βουδισμό, την Αριστερά – η οποία περιλαμβάνει κάποιο Επέκεινα: τη μετά θάνατον ζωή, τη Νιρβάνα, τη μελλοντική αταξική κοινωνία. Ένα θεολογικό κλικ όλο κι όλο είναι η απόσταση του αντιδραστικού χριστιανισμού από τον προοδευτικό χριστιανισμό: αν η λύτρωση τοποθετείται αποκλειστικά στο Επέκεινα, τότε υπάρχουν όλες οι θεολογικές προδιαγραφές για την παρασκευή κοινωνικού οπίου. Αν όμως η λύτρωση τοποθετείται και σ’ αυτή τη ζωή που ζούμε, τότε παρασκευάζεις κοινωνικό φάρμακο, κατάλληλο ακόμα και για πολιτικούς αγώνες και μανιφέστα. Το ίδιο και με τον Βουδισμό: αν αποδεχτείς μοιρολατρικά την αδικία καταφεύγοντας στον διαλογισμό και ζητώντας τίποτα λιγότερο από την τέλεια Νιρβάνα, τότε οι τύραννοι κι οι εκμεταλλευτές έχουν κάθε λόγο να είναι χαρούμενοι μαζί σου. Αν όμως κηρύξεις ότι η εκμετάλλευση θα πρέπει να θεωρηθεί ως αρρώστεια προς θεραπεία, τότε κάνεις τους δικτάτορες της Βιρμανίας να ανησυχούν. Το ίδιο ακριβώς και με την Αριστερά. Αν δεν υπάρχει τίποτα ανάμεσα στην εξαθλίωση της εργατικής τάξης και στην ολική ανατροπή του συστήματος που δεν έρχεται ποτέ, τότε πού διαφέρεις από τον χριστιανό που προσβλέπει αποκλειστικά και μόνο στη βασιλεία των ουρανών; Από τον βουδιστή που διδάσκει Νιρβάνα και μόνο Νιρβάνα και τίποτα άλλο παρά Νιρβάνα; Το όπιο του λαού τελικά δεν είναι ακριβώς η θρησκεία• είναι οποιαδήποτε ιδεολογία που εμφανίζει αυτό το σχήμα του όλα ή τίποτα: όλα σε κάποιο εξωιστορικό Επέκεινα ή τίποτα στο ιστορικό Εδώθεν. Το σχήμα αυτό όμως παρουσιάζεται κι αλλού, για παράδειγμα σε συγγραφείς ΕΦ που παίζουν με άφθονες θρησκευτικές ιδέες κι αμφισβητούν την ίδια την πραγματικότητα. Περί αυτών είναι το κείμενο.
- Κύριε Μάκη, καλημέρα, τι κάνετε;
- Καλημέρα. Συγχαρητήρια, αγόρι μου, να πούμε.
- Ευχαριστώ πάρα πολύ.
- Αυτό το ίδιο έχουν κι οι δικοί μου, το ίδιο πράγμα, δεν μπορούν να κοιμηθούνε.
- Ναι, κύριε Μάκη, καλά, δεν έχω κοιμηθεί!
- Το ίδιο κι οι άλλοι, οι δικοί μου. Αυτά παθαίνεις άμα δεν ακολουθείς τις οδηγίες χρήσης. Κατ' αρχάς έλα να σου πω, εχθές κοιτάγαμε, το βλέπαμε με τον Μαντζουράκη και τον γενικό αρχηγό στο ξενοδοχείο, το Sofitel. Ξέρεις τι είπαν όλοι; «Ο μόνος που δεν οπισθοδρομεί στο χρόνο είναι ο Μπουρούσης», χωρίς να ξέρουνε τίποτε…. (γέλια)
- Α, δεν ξέρουν, έχουν (ακατάληπτο)… (γέλια)
- Ολοι οι άλλοι παίζαν λες και βρίσκονταν στο 1939. Και από τον Παναθηναϊκό και τον Ολυμπιακό. Δηλαδή, εσύ έπαιζες από το μέλλον. Αφού κάποια στιγμή που βάρεσες αυτό το κάρφωμα στην αρχή του αγώνα και χρεώθηκε στο τελευταίο δίλεπτο, σηκωθήκανε οι Αγγελόπουλοι στον αέρα και ανατιναχθήκανε, τους έδειξε η τηλεόραση.
- Ηρθαν κι οι βλάκες από κάτω, ήρθαν αν μου μιλήσουνε, αλλά εγώ έκανα τον μαλάκα, έφυγα. Κύριε Μάκη, μόνο ότι τελείωσε το Ubik, να ξέρετε.
- Εντάξει, αγορίνα μου, θα σου φέρω εγώ. Πότε θέλεις εσύ άλλο;
- Ε, τώρα θέλω.
- Πότε θέλεις, αγόρι μου;
- Τώρα, αυτή τη στιγμή.
- Ε καλά, ρε παιδάκι μου, έχεις τρελαθεί; Θα σου ετοιμάσω να πούμε, εντάξει. Θα σου φτιάξω, αγόρι μου.
- Εντάξει, κύριε Μάκη. Φεύγετε να αναγεννηθείτε σε καινούργια μήτρα ή θα σας δούμε;
- Όχι, το απόγευμα θα έρθω να δω το ματς σε σας, σιγά μην αναγεννηθώ, να μείνουν με τη χαρά, οι μπινέδες!
- Εγινε, θα τα πούμε.
- Εγινε αγόρι μου, συγχαρητήρια, λεβέντη μου.
Το Ubik του Φίλιπ Ντικ (ο ίδιος βέβαια έλεγε ότι η διατύπωση αυτή είναι λάθος, η σωστή είναι: ο Φίλιπ Ντικ του Ubik) είναι ένα άνισο βιβλίο. Μπορεί να νιώσει κανείς τη βιασύνη του συγγραφέα στα έξι πρώτα κεφάλαια, πώς τα αντιμετώπισε σαν αγγαρεία προκειμένου να στήσει γρήγορα την πλοκή και τους χαρακτήρες. Γράφτηκε το 1967, μαζί με το Ηλεκτρικό Πρόβατο, και είναι φανερό ότι ο Ντικ έριξε το συγγραφικό βάρος στο δεύτερο μυθιστόρημα. Παρόλα αυτά όμως, η αποζημίωση από το κεφάλαιο επτά και μετά είναι τόσο αποζημιωτική, η ιδιοφυΐα του βιβλίου τόσο ιδιοφυής, ώστε έχει αναδειχθεί στο δημοφιλέστερο έργο του συγγραφέα. Οι Times πάντως το συμπεριέλαβαν στα 100 καλύτερα αγγλικά βιβλία από το 1923 και μετά.
Το Ubik λοιπόν αρχικά θέλησε να γίνει γνωστό ως μυθιστόρημα μέσω του Φίλιπ Ντικ. Μπορείτε να το διαβάσετε εδώ (κατόπιν διαβάστε κι ένα υπέροχο ουμπικό διηγηματάκι του Michael Swanwick, The Transmigration Of Philip K.). Αργότερα βέβαια θέλησε να γίνει γνωστό και ως video game, ως μουσικό κομμάτι του Αντώνη Λιβιεράτου από το άλμπουμ Το Τεράστιο Κίτρινο Πράγμα, τώρα τελευταία θέλει να γίνει γνωστό και ως ταινία. Μην ξεχνάτε επίσης ότι βγαίνει και σε λακ μαλλιών, μπύρα, αποσμητικό στόματος, πιστωτικό ίδρυμα, σουτιέν, πλαστική μεμβράνη για τρόφιμα κ.λπ., προτιμήστε όμως τη μορφή του σε σπρέι. Αν θέλετε να κάνετε ένα διάλειμμα από την πραγματικότητά σας, μπορείτε να πάτε εδώ για να πάρετε μια μικρή δόση Ubik και κατόπιν θα επιστρέψετε στις δραστηριότητές σας ανανεωμένοι. Κανένας φόβος! Είναι εντελώς ακίνδυνο αν ακολουθήσετε τις οδηγίες χρήσης. Ναι, αλλά τι είναι τελικά το Ubik;
Για να το απαντήσουμε αυτό, θα πρέπει να πάμε στην αρχική μορφή του, ως βιβλίο του Φίλιπ Ντικ, και να προσπαθήσουμε να εντοπίσουμε τι είναι αυτό το περίφημο μυθιστόρημα και γιατί μας έκανε τόσο ισχυρή εντύπωση όταν το διαβάσαμε – στο φινάλε, τι έχει να μας πει, πού κολλάει στη δική μας ζωή; Λοιπόν... οι απαντήσεις δεν είναι εύκολες. Πολύς κόσμος αφιέρωσε ώρες και ώρες μελετώντας το συγκεκριμένο βιβλίο. Ο Στάνισλαβ Λεμ έγραψε αυτήν την εισαγωγή το 1974, ο Peter Fitting (μαρξιστής κριτικός λογοτεχνίας, τον οποίο ο Ντικ είχε καταγγείλει στο FBI τις ημέρες της μεγάλης του παράνοιας) έγραψε αυτό το ενθουσιώδες δοκίμιο, Ubik: Η Αποδόμηση Της Αστικής Επιστημονικής Φαντασίας, o Darko Suvin (ιερό τέρας, θεωρείται ο εγγυρότερος κριτικός για το έργο του Ντικ) τονίζει εδώ τα αφηγηματικά σφάλματα του μυθιστορήματος και παράλληλα την ιδιοφυέστατη σύλληψή του, ενώ ο Michael Bishop σ’ ένα δυσεύρετο δοκίμιό του (In Pursuit Of Ubik) λέει ότι το να αναλύεις το Ubik είναι σαν να το καταστρέφεις. Όλες αυτές οι σκέψεις μπορεί να έχουν σημαντική ή ασήμαντη συμβολή, παραμένει όμως ένα κενό: η αξία του βιβλίου σε όλους εμάς που σε κάποια στιγμή της ζωής μας επιλέξαμε να τρελαθούμε.
Όταν η δημόσια συζήτηση κατασταλάζει σε ορισμένα συμπεράσματα, χρήσιμο είναι να προχωράει στα αμέσως επόμενα λογικά βήματα. Κι όσο πιο ενοχλητικά ακουστούν αυτά, τόσο περισσότερες είναι και οι πιθανότητες να λένε κάτι που πρέπει επιτέλους να ακουστεί. Εχουμε, για παράδειγμα, καταλήξει στο ότι ένας βασικός λόγος που στήθηκε λάθος η μεταπολιτευτική πραγματικότητα ήταν το πολιτικό κόστος; Εχουμε. Μήπως ήρθε λοιπόν η – πράγματι, επώδυνη – ώρα να παραδεχτούμε πως η βασική παθογένεια βρίσκεται στην ίδια την ενίσχυση της πραγματικότητας κι όχι σε κάποιες δήθεν διαστρεβλωμένες οδηγίες χρήσης της; Σας ακούγεται άραγε σαν απόκλιση ή σαν την ίδια τη φύση του Ubik;
Ας το γράψουμε πάνω σε όλα τα σπρέι Ubik που κυκλοφορούν: το Ubik βλάπτει σοβαρά την οικονομία. Ας το απαγορεύσουμε στους ανοιχτούς χώρους. Ακριβώς σαν τον ενεργητικό καπνιστή που δεν βλάπτει μόνο τη δική του υγεία, ο χρήστης Ubik βλάπτει την οικονομική υγεία των διπλανών του. Η πολιτική έριξε στην ξέρα το καράβι και ήρθε να αναλάβει το πηδάλιο η οικονομία. Το Ubik έχει νόημα, ως ενισχυτικό πραγματικότητας, όταν έχει νόημα κι η πολιτική. Οταν φτάνει η πολιτική στα όριά της, τότε αναπόφευκτα φτάνει και το Ubik στα δικά του.
«Ορισμένες φορές, η κατάλληλη αντίδραση στην πραγματικότητα είναι η τρέλα», λέει ο Φίλιπ Ντικ στο VALIS κι έχει απόλυτο δίκιο. Η παράνοια είναι μια πολύ λογική λύση όταν η ζωή σε πλακώνει σαν μεσοπρόθεσμο μνημόνιο, όταν ανακαλύπτεις ότι το spread μεταξύ των ονείρων σου και της πραγματικότητας ανοίγει περισσότερο κι από αυτό των ελληνικών ομολόγων. Άμα ξεπεραστεί λοιπόν ένα κρίσιμο σημείο κι η Standard & Poor’s αξιολογήσει τη ζωή σου με CCC, τότε δικαιολογούνται τα έκτακτα μέτρα. Δικαιολογείται η προσφυγή στον μηχανισμό στήριξης της παράνοιας, γιατί συνήθως η εναλλακτική αυτού είναι η ψυχική χρεοκοπία. «Άσ’ τον τρελό στην τρέλα του», έλεγε ο Άκης Πάνου, «άστονε στ’ όνειρό του, τον κόσμο αυτόν σιχάθηκε κι έφτιαξε έναν δικό του».
Αν λοιπόν η πραγματικότητα γίνει ασύμβατη με την ανθρώπινη ευτυχία κι όταν επιθυμείς κάτι πάρα πολύ, το σύμπαν συνωμοτεί να σου ρίξει selective default, τότε είναι επείγον να σώσεις ένα όραμα ανθρωπιάς και αξιοπρέπειας. Ακόμα κι αν χρειαστεί να το φυγαδεύσεις στο εξωτερικό, σαν τις ελληνικές καταθέσεις, έξω από την επικράτεια της λογικής. Να μην υπογράψεις όμως κανένα ψυχικό συμβόλαιο ότι είσαι καταδικασμένος στον πόνο και τη δυστυχία. Είναι επείγον να μην παραδεχτείς την πραγματικότητα. Είναι τρολ, μην την ταΐσεις. Πρέπει να συνεχίσεις να βλέπεις μια άλλη πραγματικότητα φιλική προς τον χρήστη και την ανθρώπινη ευτυχία, δίκαιη, πληβεία κι απελευθερωτική• δηλαδή, μια ενισχυμένη πραγματικότητα, μια πραγματικότητα με Ubik.
Μα τι είναι τελικά το Ubik; Κανείς δεν ξέρει! Είναι δημιούργημα κι όμως είναι δημιουργός. Είναι φορητός αρνητικός ιονιστής με αυτόνομη μονάδα υψηλής τάσης και χαμηλής έντασης, όμως μας έπλασε όλους, έπλασε τ’ αστέρια, τους κόσμους, τα όντα και τους τόπους που ζουν. Ξεπηδάει μέσα από τηλεοπτικές διαφημίσεις, ενισχύει την πραγματικότητα και είναι εντελώς ακίνδυνο αν ακολουθήσεις τις οδηγίες χρήσης. Τέλειωσαν πλέον τα οράματα στον δρόμο προς τη Δαμασκό: στη σημερινή εποχή, ο Θεός εκδηλώνεται στον κόσμο μας μέσα από διαφημίσεις προϊόντων, αυτές είναι που κομίζουν εικόνες ευτυχίας και παραδείσου, σ’ αυτές κατατέθηκαν τα όνειρα του σύγχρονου ανθρώπου. Η επιγραφή στους τοίχους λέει: «Lifestyle σε χάπια έχετε; Γιατί γεννήθηκα κακόμοιρος και μίζερος». Ίσως όχι σε χάπια, έχουμε όμως σε σπρέι.
Αλλά και ο ίδιος ο Θεός του Φίλιπ Ντικ είναι δημοκρατικός και πληβείος. Γράφει σε τοίχους τουαλέτας και χρησιμοποιεί τα σκουπίδια στην άκρη του δρόμου, πεταμένες εφημερίδες κι άδεια κουτιά μπύρας, για να μεταδόσει το μήνυμά του. Συνεργάζεται με τους μικρούς ανθρώπους και δουλεύει μαζί τους στον αγώνα να μεταμορφώσει τον κόσμο, να του ανοίξει ρωγμές από τις οποίες να εισβάλει η Βασιλεία του Θεού στον ιστορικό χρόνο. Εδώ και τώρα. Γιατί ο Ντικ ποτέ δεν τοποθέτησε τη λύτρωση στο Επέκεινα και στον άλλο κόσμο. «Όχι, ο αγώνας πρέπει να δοθεί από τη δικιά μας πλευρά», όπως λέει η Έλα Ράνσιτερ στο Ubik, « γιατί ο άλλος κόσμος δεν είναι αρκετός ... εδώ είναι η δυστυχία, εδώ είναι η αδικία κι η καταπίεση», όπως συμπληρώνει ο υδραυλικός Λίον στο Radio Free Albemuth.
Κι αυτό είναι το βασικό μήνυμα του μυθιστορήματος – κατά τη δική μου ανάγνωση, τουλάχιστον. Ξαναγυρνάμε στο αρχικό δίλημμα όλα ή τίποτα κι απαντάμε: η Βασιλεία του Θεού πρέπει να πραγματωθεί και στον ιστορικό χρόνο. Ό,τι βοηθάει τον μικρό άνθρωπο στον αγώνα του για ομορφιά κι αξιοπρέπεια, δεν μπορεί παρά να είναι αληθινό, κι ας βγαίνει μέσα από τα μυθεύματα της θρησκείας – ή των τηλεοπτικών διαφημίσεων. Κατ’ αυτήν την έννοια, υπάρχει αντιδραστικός και προοδευτικός Χριστιανισμός / Βουδισμός / Μαρξισμός. Είναι το ίδιο πράγμα στο μυαλό μου και το όλο θέμα έγκειται αν θα βάλεις τη λύτρωση μετά την Ημέρα της Κρίσης / τη Νιρβάνα / την επανάσταση ή αν «ο άλλος κόσμος (Νιρβάνα / αταξική κοινωνία) δεν είναι αρκετός». Μυθεύματα και διανοητική αναπηρία; Μαζί σου, κανένα πρόβλημα! Μπορείς να είσαι και άθεος και χριστιανός ταυτόχρονα, ιδού το περιβόλι του τρελού, κάτι που δύσκολα θα καταλάβουν οι νορμάλ άνθρωποι (= όλοι αυτοί που είναι εξίσου τρελοί όμως δεν το ξέρουν). Εξάλλου, μεταξύ μας... αν ο νορμάλ άνθρωπος είναι αυτός που ψηφίζει ΠΑΣΟΚ και ΝΔ, βλέπει τις ειδήσεις του MEGA κι ονειρεύεται ένα σπίτι στη Βουλιαγμένη με κήπο για να κουρεύει το γκαζόν, μετά φταίω εγώ που τρελάθηκα;
Και μετά λέτε εμένα τρελό;
Πιστεύω εις έναν Γκλεν Ράνσιτερ, φίλο, αφεντικό, επικοινωνούντα μέθ’ ημών διά συσκευών του Μορατορίου Αγαπημένοι Αδερφοί της Ελβετίας, εχθρό του κακόβουλου Δημιουργού, του ποιητού ουρανού και γης, ορατών τε πάντων και αοράτων.
Και εις μίαν Έλα Ράνσιτερ, μόνην σύζυγον του Γκλεν, νυμφευθήσασα τον Γκλεν, αφεντικόν αληθινόν εκ αφεντικού αληθινού, σύζυγον ουχί υπάλληλον, διευθύνουσαν την εταιρείαν μετά του Γκλεν, θανούσαν εις την ηλικίαν τον 20 ετών. Την δι' ημάς τους ανθρώπους και δια την ημετέραν σωτηρίαν παραμένουσαν εις ψυχρήν συντήρησην και παρέχουσαν εφ’ όρου ημιζωής το Ούμπικ ίνα την οπισθοδρόμησην αντιπαλέψωμεν, πληγείσαν υπό του κακόβουλου Δημιουργού, και παθούσαν, ην το Ούμπικ εφηύρε και συντόμως από της ημιζωής αναχωρήσει εις νέαν μήτραν όπως αναγεννηθή.
Και εις το Ούμπικ το άγιον, το κύριον, το ζωοποιόν, τον φέρον αρνητικόν ιονιστήν μετά ενσωματωμένης μονάδος υψηλής τάσεως και χαμηλής εντάσεως, δυναμοδοτούμενον εκ μπαταρίας ηλίου των 25 kV, ον τους ήλιους και τους κόσμους έπλασε, τις ζωές και τα ενδιαιτήματα αυτών, ο ο λόγος εστί και το όνομα αυτού απρόφερτον, Ούμπικ καλείται πλην Ούμπικ το όνομα αυτού ουκ εστί,
κίνδυνον μη επιφέρον εάν ληφθή κατά τις οδηγίες χρήσεως.
Αμήν
