Η Τελεσφόρος Αλήθεια

Τυχαίνει κάποιες φορές εκεί που έχεις κάτι ημισχηματισμένο στο μυαλό σου, να πετυχαίνεις κάποιον που το λέει τόσο πολύ καλύτερα από σένα ώστε δεν μπορείς παρά να του παραχωρήσεις τον λόγο. Κάτι τέτοιο σκοπεύω να κάνω σ’ αυτήν την ανάρτηση, που αφορά ορισμένους προβληματισμούς για τη δημοκρατία και την αριστερά, μέσα από την εμπειρία κάποιου ου εγώ ουκ ειμί άξιος ινα λύσω αυτού τον ιμάντα του υποδήματος. Ας πάμε λοιπόν στη Δανία:

Το Άαλμποργκ είναι μια πόλη μεγέθους Λάρισας στον δανέζικο Βορρά. Σημαντικό λιμάνι, που παντρεύει τη Βόρεια με τη Βαλτική Θάλασσα και τέταρτη μεγαλύτερη πόλη της χώρας, προικισμένη με μεσαιωνικό κάστρο και μοναστήρι, ιστορικές οικίες κι ένα γραφικό κέντρο, έχει επίσης πανεπιστήμιο, σημαντική βιομηχανία, πολιτιστικά κέντρα, ζωολογικό κήπο, μέχρι και παραδοσιακό καρναβάλι που τραβάει πολλούς τουρίστες. Τα πάντα όλα. Όμως προς τα τέλη της δεκαετίας του ’70, το κέντρο της πόλης είχε καταντήσει αφόρητο από το μποτιλιάρισμα και τη μόλυνση, όπως Αθήνα. Η δημοτική αρχή δεν κάθισε με σταυρωμένα χέρια. Βρήκε κονδύλια, εντόπισε προβλήματα κι ανάγκες, άκουσε γνώμες, ανέθεσε σε ειδικούς την επεξεργασία των λύσεων, τις έβγαλε σε δημόσια διαβούλευση και κατέληξε τελικά σε μια ολοκληρωμένη ανάπλαση, το περίφημο Aalborg Project – ένα πρωτοποριακό σχέδιο που θα αναδιοργάνωνε ριζικά ολόκληρη την πόλη, με σεβασμό στο περιβάλλον, στην ιστορικότητα και στις κοινωνικές της ανάγκες. Περιελάμβανε μείωση της κυκλοφορίας στο κέντρο κατά το 1/3, πεζοδρομήσεις, ποδηλατόδρομους, περιφερειακούς, λεωφορειόδρομους, χώρους πρασίνου και δημιουργία νέων θέσεων εργασίας. Δεν είχε ξαναγίνει κάτι τέτοιο στον κόσμο τότε, γι’ αυτό και το βράβευσε ο ΟΟΣΑ, ο Σύνδεσμος Αστικού Σχεδιασμού Δανίας κ.α. Όταν ο Παπανδρέου έλεγε ότι θα μας κάνει Δανία του Νότου, το Aalborg Project ήταν ένα από αυτά που είχε στο μυαλό του, από κάτι τέτοια ξεσήκωσε τους διαβόητους όρους του, «συμμετοχική δημοκρατία», «πράσινη και βιώσιμη ανάπτυξη» κ.λπ.

Μέχρι που ήρθε η στιγμή της υλοποίησης...

Μια ολόκληρη πόλη παρακολουθούσε με διαρκώς ογκούμενη απορία, καθώς το πολυπαινεμένο Aalborg Project έσπαζε σε διάφορα υποέργα που περνούσαν από τροποποίηση σε τροποποίηση, έμοιαζαν σαν να αντιμάχονταν μεταξύ τους, και τελικά κατέληγαν σε ένα κατασκευαστικό χάος. Πεζοδρομήσεις, μαζί με διάνοιξη καινούργιων οδών, μαζί με κατασκευές χώρων πρασίνου, μαζί με επεκτάσεις παλαιότερων οδών, μαζί με κατασκευές πάρκινγκ... Κανείς δεν μπορούσε να συλλάβει τη λογική του όλου πράγματος, αν υπήρχε κάποια λογική πίσω του, κι η Ένωση Συντακτών Δανίας του απένειμε τελικά το βραβείο της «Μεγάλης Μαϊμουδιάς», για κάτι που έδειχνε στις μακέτες κούκλα και στην υλοποίηση πανούκλα.

Ένας από αυτούς που κοιτούσαν κι απορούσαν ήταν κι ο καθηγητής Μπεντ Φλάιμπεργκ (ΜΦ από εδώ και μπρος). Μόλις είχε διοριστεί στο τοπικό πανεπιστήμιο, στο τμήμα αστικού σχεδιασμού (σήμερα πλέον διδάσκει στην Οξφόρδη) και το θέμα με το Aalborg Project τον ενδιέφερε ως δημότη κι ως επαγγελματία των αστικών αναπλάσεων. Γιατί κάτι που έμοιαζε τόσο ωραίο στα χαρτιά εξελισσόταν σε τέτοιο χάος; Ο ΜΦ άρχισε να συλλέγει πληροφορίες, με περιέργεια που έγινε πάθος: πρακτικά δημοτικών συμβουλίων, συνεντεύξεις, παρατηρήσεις, δημοσιεύματα, ραδιοφωνικές εκπομπές, ακόμα και μυστικές πληροφορίες από γνωστούς του που ήταν μέσα στα πράγματα, πολλές χιλιάδες σελίδες. Για ένα φεγγάρι είχε στήσει δικό του γραφείο στο δημαρχείο, είχε μάλιστα και δική του κούπα για καφέ. Βρισκόταν πάνω στο σταυροδρόμι των οδών της Αρετής και της Κακίας: από τη μια ο Πλάτωνας, που του έλεγε ότι οι εξηγήσεις θα βρεθούν σε καθολικές θεωρίες, ανεξάρτητες του συγκεκριμένου πλαισίου, π.χ. «οι άχρηστοι πολιτικοί μας», «η απουσία συνεργασίας κι εμπιστοσύνης», «η ατομιστική μας κουλτούρα», κάτι τέτοιο• κι από την άλλη ο Αριστοτέλης, που επέμενε ότι δεν εφαρμόζονται θεωρίες στα ανθρώπινα (άρα και στα αστικοσχεδιαστικά), μόνο η λεπτομερής μελέτη της πράξης μπορεί να αποκαλύψει τις εξηγήσεις – που θα είναι αναγκαστικά περιπτωσιακές, ειδικές. 

Αριστερά η Κακία και δεξιά η Αρετή 

Κι όπως συμβαίνει συνήθως στη ζωή, στο τέλος δικαιώνεται ο Αριστοτέλης. Δίνω τον λόγο στον ΜΦ:

Μια μέρα έψαχνα υλικό στα δημοτικά αρχεία• σχολαστικά και υπομονετικά βούταγα μέσα σε χιλιάδες έγγραφα προκειμένου να καταλάβω το κατευθυντήριο πλαίσιο του Aalborg Project. Σε κάποια στιγμή, την προσοχή μου τράβηξε ένα έγγραφο από τα πρακτικά ενός συμβουλίου για τον σχεδιασμό μιας καινούργιας λεωφόρου στο κέντρο της πόλης. Στην αρχή δεν κατάλαβα γιατί επικεντρώθηκα σ’ αυτό ειδικά το έγγραφο. Ήταν απλώς πέντε γραμμές κείμενο, όμως κάποιο καμπανάκι χτυπούσε μέσα μου: 

Πριν από τις 13 Νοεμβρίου, η Επιτροπή Αστικού Κέντρου θα οργανώσει συνάντηση επιμόρφωσης των παρακάτω φορέων: 

A. Τεχνική Επιτροπή του Δημοτικού Συμβουλίου 

Β. Εμπορικό & Βιομηχανικό Επιμελητήριο 

Γ. Αστυνομία 

Η Επιτροπή Αστικού Κέντρου ήταν, όπως λέει και το όνομα, η δημοτική επιτροπή η επιφορτισμένη με τον σχεδιασμό του κέντρου της πόλης. Από κάτω ήταν οι τρεις ομάδες που κρίθηκε ότι έπρεπε να ενημερωθούν για τη νέα λεωφόρο. Δεν καταλάβαινα τι το τόσο σπουδαίο είχε αυτό το κειμενάκι και μου τραβούσε την προσοχή, το άφησα και προχώρησα σε άλλα έγγραφα. Το ξανακοίταξα μέσα στην ημέρα, καθώς και στις επόμενες ημέρες, όμως συνέχισα να μην καταλαβαίνω. Ένιωθα όπως όταν κοιτάς μια ζωγραφιά που περιέχει μια κρυμμένη εικόνα, ξέρεις ότι είναι εκεί όμως δεν μπορείς να τη βρεις, την κοιτάς αλλά δεν τη βλέπεις. Κι όσο πιο σκληρά προσπαθείς, τόσο πιο δύσκολο γίνεται. 

Και ξαφνικά μου ήρθε το φλας: Μια ομάδα ιδιωτικών συμφερόντων, το ΕΒΕΑ, ανάμεσα σε δύο θεσμούς. Πάνω η Τεχνική Επιτροπή του δημοκρατικά εκλεγμένου Δημοτικού Συμβουλίου• κάτω η εκτελεστική εξουσία της αστυνομίας• τι γυρεύει μια ομάδα ιδιωτικών συμφερόντων σάντουϊτς ανάμεσά τους; Μήπως είναι μια βαθιά προβληματική απόκλιση από τα δημοκρατικά πρότυπα; Μήπως το ΑΒΓ της λίστας είναι οι πραγματικές εξουσίες της πόλης; Μήπως είχα μπροστά μου την τρόικα του Άαλμποργκ; 

Αυτό τελικά απεδείχθη το κλειδί της υπόθεσης. Από κει και μετά, μέσα από συνεντεύξεις και λεπτομερείς καταγραφές, ο ΜΦ άρχισε να ανιχνεύει τον ιδιαίτερο ρόλο του ΕΒΕΑ, το οποίο είχε εξελιχθεί σε μυστικοσύμβουλο της δημοτικής αρχής. Είχε τις κατάλληλες επαφές με υψηλόβαθμους αξιωματούχους και μπορούσε να αναθεωρεί τις προτάσεις των έργων πριν κατατεθούν στην Τεχνική Επιτροπή και στο Δημοτικό Συμβούλιο. Η λογική του ήταν απλή: 1) Αυτό που είναι καλό για τις επιχειρήσεις του ΕΒΕΑ, είναι καλό και για την πόλη, 2) Ο οδηγός αυτοκινήτου είναι καλός για τις επιχειρήσεις, 3) Άρα αυτό που είναι καλό για τους οδηγούς αυτοκινήτων είναι καλό και για την πόλη• το αυτοκίνητο είναι θεός. Οι σχεδιαστές όμως του Aalborg Project δεν το είχαν συλλάβει έτσι! Προκειμένου να διατηρήσουν τον ιστορικό χαρακτήρα του κέντρου και να προστατέψουν το περιβάλλον, έδωσαν προτεραιότητα στις εναλλακτικές μορφές μεταφοράς και προγραμμάτισαν μια δραστική μείωση της κυκλοφορίας στο κέντρο. Όμως «εμείς είχαμε τη δυνατότητα να τροποποιούμε τις προτάσεις, ξέρεις, πριν κατατεθούν στην Τεχνική Επιτροπή», όπως είπε στον ΜΦ ένας ειλικρινής πρώην πρόεδρος του ΕΒΕΑ. Η πόλη είχε αποκτήσει μια ισχυρότερη δημοτική αρχή, πιο πάνω από τους εκλεγμένους συμβούλους. Η δημοκρατία στο Άαλμποργκ έπασχε.

Τώρα αρχίζουν τα ωραία, όπου υπεισέρχεται κι ο παράγοντας του Ορθού Λόγου, ο τόσο παινεμένος από τους Διαφωτιστές και τόσο θρηνημένος από τον Νίκο Δήμου όταν απουσιάζει (no offence για τον Νίκο Δήμου, κατά βάθος τον αγαπώ).

Σε κάποια κρίσιμη στιγμή, οι σχεδιαστές του Aalborg Project και προκειμένου να υπερασπιστούν τη δουλειά τους, αποφάσισαν να κάνουν μια έρευνα αγοράς για να ξεκαθαριστεί η ταυτότητα των καταναλωτών του κέντρου. Διότι το ΕΒΕΑ, μέσα από τη λογική «το αυτοκίνητο είναι θεός», επαναλάμβανε ξανά και ξανά το μάντρα ότι τουλάχιστον 50-60% του τζίρου στο κέντρο προερχόταν από οδηγούς αυτοκινήτων. Η έρευνα έγινε και τελικά κατέδειξε, σε αντίθεση με τους ισχυρισμούς του ΕΒΕΑ, ότι οι πωλήσεις των μαγαζιών του κέντρου ήταν ισομοιρασμένες ανάμεσα σε 1) οδηγούς, 2) πεζούς & δικυκλιστές, και (3) επιβάτες ΜΜΜ. Ο πρόεδρος του ΕΒΕΑ αναγκάστηκε να δηλώσει στην τοπική εφημερίδα την έκπληξή του που τόσοι πολλοί καταναλωτές χρησιμοποιούν ΜΜΜ, δεν το περίμενε. Από την άλλη όμως, υπέδειξε, δεν είχαν μεγάλη σημασία οι συνολικές πωλήσεις, αλλά οι πωλήσεις ειδών πολυτελείας. Διότι, σύμφωνα με τον πρόεδρο (που συμπτωματικά είχε κι αυτός μαγαζί με είδη πολυτελείας), είναι αυτά ακριβώς τα προϊόντα που διακρίνουν ένα αστικό κέντρο, όχι π.χ. οι πωλήσεις λαχανικών, και αποδίδουν μεγαλύτερο κέρδος στους καταστηματάρχες. Από συνέντευξη του ΜΦ με τον πρόεδρο του ΕΒΕΑ:

Πρόεδρος: Λοιπόν, ούτε εσύ κατάλαβες τα αποτελέσματα της έρευνας. Αυτό που μετράει για τους εμπόρους δεν είναι οι πωλήσεις των σούπερ μάρκετ. Αν τις αφαιρέσεις, θα πάρεις άλλα ποσοστά. Και οι αγορές που κάνουν οι οδηγοί αυτοκινήτων είναι πάρα πολύ υψηλότερες στα είδη πολυτελείας, αυτά φέρνουν το μεγάλο κέρδος. Αν δεν υπάρχουν είδη πολυτελείας στο κέντρο μιας πόλης, τότε θα γίνουμε Αμερική. Παραγκούπολη. Βγάλε τις πωλήσεις ειδών καθημερινής ανάγκης, να δεις πού είναι το κέρδος. 

ΜΦ: Το κάνατε εσείς αυτό; 

Πρόεδρος: Ναι, βεβαίως. Παρουσιάσαμε τα αποτελέσματα και στο Δημοτικό Συμβούλιο. Αν θυμάμαι καλά, το τελικό νούμερο για τις αγορές ειδών πολυτελείας από οδηγούς αυτοκινήτων ήταν πολύ πάνω από 50%. Κι αν μάλιστα βγάλεις ρούχα και υφάσματα, πας στα πραγματικά είδη πολυτελείας, τότε το ποσοστό των οδηγών γίνεται πολύ, πολύ υψηλό...

ΜΦ: Τα είδη καθημερινής ανάγκης δεν είναι σημαντικά για ένα αστικό κέντρο;

Πρόεδρος: Όχι, απλώς παρέχουν τα βασικά στους κατοίκους. Δε δημιουργούν όμως αυτή τη χαρακτηριστική ατμόσφαιρα στο κέντρο μιας πόλης. Δεν κάνουν την πόλη όμορφη και ζωντανή, να χαίρεσαι να την περπατάς. 

Ο ΜΦ πήρε τα αποτελέσματα της έρευνας κι έκανε προσεκτικά τους υπολογισμούς, όμως με τίποτα δεν έβγαιναν αυτά τα «πολύ, πολύ υψηλά ποσοστά» για τους οδηγούς αυτοκινήτων («πολύ πάνω από 50%»), που ισχυριζόταν ο πρόεδρος. Ακόμα κι αν αφαιρούσες τα ρούχα, οι οδηγοί ευθύνονταν για το 15% των αγορών σε είδη πολυτελείας (το ποσοστό των δικυκλιστών, για σύγκριση, ήταν 45%)• η αυτοκινητόφιλη λογική του ΕΒΕΑ ήταν προβληματική. Η τοπική εφημερίδα ανακοίνωσε τα αποτελέσματα της έρευνας υπό τον εμφατικό τίτλο: «Οι Καλύτεροι Πελάτες του Άαλμποργκ Είναι οι Οδηγοί» – και φυσικά, αν κάποιος έμπαινε στον κόπο να κάνει τους υπολογισμούς, θα διαπίστωνε ότι ο τίτλος ήταν παραπλανητικός, το άρθρο από κάτω υπεδείκνυε ακριβώς το αντίθετο.

Κάπου εκεί, οι σχεδιαστές του Aalborg Project τα πήραν στο κρανίο με την τοπική εφημερίδα και το ΕΒΕΑ. Ετοίμασαν μια αναλυτική επιστολή στον Τύπο που εξηγούσε πώς πρέπει να διαβαστεί η έρευνα, όμως τελικά δεν τη δημοσίευσαν γιατί ξαφνικά το ΕΒΕΑ άλλαξε στάση, ήρε τις επιφυλάξεις του κι έγινε φιλικό στα έργα που αφορούσαν λεωφορειόδρομους, πεζοδρομήσεις, ποδηλατόδρομους κ.λπ. Είδαν το φως το αληθινό; Όχι, όπως θα διαπίστωναν αργότερα με πίκρα οι σχεδιαστές. Ήθελαν να αυξήσουν τους μη-οδηγούς στο κέντρο διατηρώντας παράλληλα και τους ήδη υπάρχοντες οδηγούς.

Διότι αυτό ήταν το συμπέρασμα που έβγαλε το ΕΒΕΑ από την έρευνα. Οι έμποροι διαπίστωσαν ξαφνικά πόσο πολύ χρήμα μπαίνει στα ταμεία τους από μη-οδηγούς, οπότε έγιναν θετικοί σε οτιδήποτε διευκόλυνε την πρόσβασή τους στο κέντρο, αρκεί όμως να διατηρείτο και το χρήμα το προερχόμενο από οδηγούς. Δηλαδή, εδώ έχουμε μια επιστημονική έρευνα με δυο διαφορετικές ερμηνείες:
1) Δεν θα πέσει ο τζίρος των καταστημάτων αν αλλάξει η αναλογία και μειωθούν οι οδηγοί προς όφελος των μη-οδηγών (ερμηνεία των σχεδιαστών και του ΜΦ).
2) Για δες πόσο σημαντικοί πελάτες είναι οι μη-οδηγοί! Πρέπει να φέρουμε περισσότερους στο κέντρο, μαζί με τους ήδη υπάρχοντες οδηγούς (ερμηνεία ΕΒΕΑ).

Το ποια από τις δύο ερμηνείες ήταν σωστή, δεν είχε να κάνει με Ορθό Λόγο ή ακαδημαϊκή σχολαστικότητα. Στην πολιτική αρένα της πραγματικής ζωής, η σωστή ερμηνεία καθορίζεται από την ισχύ της ομάδας που την υποστηρίζει – κι αυτή τελικά απεδείχθη το ΕΒΕΑ, που μέσα από τις επαφές τους κι από μια σειρά έξυπνων τακτικών, πήραν το πάνω χέρι. Δηλαδή, μπλοκάρισαν τα έργα που θα μείωναν την κυκλοφορία στο κέντρο. Κι από τη δική τους σκοπιά έκαναν πολύ καλά: με 50% αύξηση σε δίτροχα & δημόσιες συγκοινωνίες, και δίχως την προγραμματισμένη μείωση των αυτοκινήτων κατά 35%, οι πωλήσεις των μαγαζιών του κέντρου εκτινάχθηκαν μέσα στα επόμενα χρόνια. Εκτινάχθηκαν όμως και τα φαινόμενα που υποτίθεται ότι θα τιθάσευε το Aalborg Project – το νέφος, ο θόρυβος, το μποτιλιάρισμα, τα ατυχήματα κ.λπ. Με τη συνεργασία της τοπικής εφημερίδας, που είχε σχεδόν μονοπώλιο στην ενημέρωση & διαμόρφωση της κοινής γνώμης, και συγκεκριμένων υψηλόβαθμων δημοτικών αρχόντων, το ΕΒΕΑ διαμόρφωσε το Aalborg Project κατά πώς το συνέφερε. Τα κονδύλια του έργου διοχετεύτηκαν έτσι ώστε να εξυπηρετηθεί μια συγκεκριμένη ομάδα συμφερόντων, εις βάρος όλου του πληθυσμού και των επισκεπτών της πόλης. Μιλάμε, δηλαδή, για κανονικό ταξικό πόλεμο. Μιλάμε για διολίσθηση της δημοκρατίας, όπου αυτό που πραγματικά συμβαίνει δεν έχει να κάνει με ανοιχτές διαβουλεύσεις εκλεγμένων αντιπροσώπων, επιχειρήματα, αντικρούσεις και Ορθό Λόγο• έχει να κάνει με μυστικές συσκέψεις μιας ελίτ.

Κάπου εκεί ήταν που ο ΜΦ αποφάσισε να μπει στο παιχνίδι. Πρώτα άρχισε να δημοσιεύει στον Τύπο ορισμένα αποτελέσματα των μελετών του, δοκιμαστικά για να δει αντιδράσεις. Ένα πόρισμα που προκάλεσε αίσθηση ήταν ότι τα ατυχήματα στο κέντρο αυξήθηκαν κατακόρυφα (το αρχικό σχέδιο για το Aalborg Project προέβλεπε μείωση κατά 30-40%), ότι οι αρχές της πόλης δεν το είχαν αντιληφθεί επειδή, πολύ απλά, δεν έμπαιναν στον κόπο να τα καταγράψουν, κι ότι αυτό οφείλετο στη λογική ΕΒΕΑ: στην πυκνή συνύπαρξη αυτοκινήτων και ποδηλατών. Τον κάλεσαν σε ραδιοφωνικό σταθμό πανεθνικής εμβέλειας μαζί με έναν δημοτικό σύμβουλο, ο οποίος έβγαλε από τον χαρτοφύλακά του ένα μάτσο διαγράμματα και δήλωσε με πεποίθηση ότι τα νούμερα ήταν λάθος. Οι δημοσιογράφοι στράφηκαν στον ΜΦ. Αυτός απάντησε ότι αν υπήρχε σφάλμα στα νούμερά του, αυτό προερχόταν από τα στοιχεία της αστυνομίας ή την Εθνικής Διεύθυνσης Αυτοκινητοδρόμων και το θέμα έμεινε εκεί. Όταν τέλειωσε η εκπομπή, ο ΜΦ έτρεξε στο γραφείο του κι ετοίμασε ένα μεγάλο πακέτο για τον δημοτικό σύμβουλο με στοιχεία, λεπτομέρειες κι αναλύσεις, και μια ευγενική επιστολή όπου του ζητούσε να υποδείξει πού είναι τα σφάλματα. Τρεις βδομάδες αργότερα, το γραφείο του δημοτικού συμβούλου απάντησε ότι δεν μπόρεσαν να εντοπίσουν σφάλμα. Αμέσως ο ΜΦ έγραψε μια ανακοίνωση για τον Τύπο. Το ίδιο βράδυ στην τηλεόραση, ο δημοτικός σύμβουλος αναγκάστηκε να το παραδεχτεί και δημοσίως. Την άλλη μέρα, ο Τύπος ανέφερε όλη την ιστορία.

Λίγο αργότερα, ο ΜΦ δημοσίευσε την πλήρη – 640 σελίδες – έρευνά του για την υπόθεση. Είχαν ήδη μπει κι άλλοι στο παιχνίδι, γίνονταν συζητήσεις κι ο κόσμος παρακολουθούσε. Ο δημοτικός σύμβουλος κατάλαβε ότι πλέον δεν μπορούσε να ξεφεύγει με την τακτική Αβραμόπουλου (= ρητορεία, ύφος, ατέλειωτο μπλα-μπλα χωρίς να λέει τίποτα, «δεν κλέψαμε!» με στόμφο) κι έπρεπε να παρουσιάσει στοιχεία. Αληθινά στοιχεία – τα οποία, φυσικά, δεν διέθετε, οπότε αναγκάστηκε πλέον να ακούει πραγματικά αντί να αρνείται ανακλαστικά και να ρητορεύει. Ο δημόσιος διάλογος άρχισε να γίνεται πραγματικός διάλογος, με επιχειρήματα και τεκμηριώσεις, όχι όπως στις συζητήσεις του MEGA. Όλη η Δανία παρακολουθούσε, καθώς και πολύς κόσμος από τη Σουηδία και τη Νορβηγία. Με τέτοιο ευρύ κοινό, η δημοτική αρχή τα βρήκε σκούρα και δεν μπορούσε πια να υπερασπιστεί πειστικά τα έργα της. Η έρευνα έφερε διαφάνεια, η διαφάνεια δημόσιο ενδιαφέρον, και το δημόσιο ενδιαφέρον λογοδοσία. Και μετά τη λογοδοσία, τέρμα το Aalborg Project – δηλαδή, ξεκίνησε από την αρχή ένα ριζικά διαφορετικό έργο, ονόματι «Aalborg Better Town», για να διορθώσει τα πολλαπλασιασμένα προβλήματα. Με πολυφωνικό σχεδιασμό, έμφαση στη συμμετοχή πολιτών, δημόσια παρακολούθηση και διαφανή υλοποίηση.

*  *  *  *  * 

Ας κλείσουμε εδώ το έπος του Άαλμποργκ κι ας περάσουμε στα συμπεράσματα. Ποια θεωρία μπορούμε να συνάγουμε για τη δημοκρατία και την αριστερά από την εμπειρία αυτής της υπόθεσης;

Καμία απολύτως θεωρία! Μπορούμε ίσως να πούμε προβληματισμούς, κατευθυντήριες γραμμές κ.λπ., τίποτα όμως με καθολική εφαρμογή και ανεξάρτητο του πλαισίου στο οποίο γεννήθηκε. Έτσι είναι κι είναι καλό που είναι έτσι! Διότι υπάρχουν πολλών ειδών αλήθειες. Το να ανταποκρίνεται μια δήλωση στην πραγματικότητα είναι μεν απαραίτητο, αλλά δεν είναι αρκετό. Ο Μακιαβέλι μίλησε για την verita effettuale, την τελεσφόρο αλήθεια, που επιπλέον έχει και τη δυνατότητα να επηρεάσει την πραγματικότητα στην οποία αναφέρεται. Αυτή όμως δεν μπορεί να προκύψει παρά μόνο μετά από σκυλίσια δουλειά, ερευνητική και δημοσιογραφική, στις τριχοειδείς λεπτομέρειες της συγκεκριμένης, κάθε φορά, περίπτωσης. Η τελεσφόρος αλήθεια στην υπόθεση του Άαλμποργκ, ότι το ΕΒΕΑ επηρέαζε παρασκηνιακά τα έργα και λειτουργούσε με τη λογική «το αυτοκίνητο είναι θεός», δεν θα μπορούσε να προέρθει από κάποια θεωρία. Χρειαζόταν η μελέτη δεκάδων χιλιάδων εγγράφων για να αποκαλυφθεί. Οι κοινωνικές θεωρίες που έχουν αξιώσεις υπεριστορικής καθολικότητας δίνουν μόνο ατελέσφορες αλήθειες, «η πάλη των τάξεων», «η διαστρέβλωση της δημοκρατίας» κ.λπ. – τυπικά μεν ισχύουσες, που όμως δεν μπορούν να τραβήξουν το ενδιαφέρον εκατομμυρίων ανθρώπων και να κάνουν τους δημοτικούς συμβούλους του Άαλμποργκ να νιώσουν ότι παρακολουθούνται. Το «η πάλη των τάξεων» θα πρέπει να προκύψει στην πορεία, να ανιχνευτεί στα τριχοειδή αγγεία της πραγματικότητας μετά από σκυλίσια δουλειά, μόνο έτσι θα είναι και τελεσφόρο• αν όμως ο ερευνητής ξεκινήσει με το «η πάλη των τάξεων» από την αρχή, τότε είναι σίγουρο ότι θα χάσει τον μηχανισμό και τις λεπτομέρειές της, γιατί θα λυπηθεί την υπομονετική, πεισματική, βαρετή, σκυλίσια δουλειά που απαιτείται.

Όχι θεωρίες στις κοινωνικές και πολιτικές υποθέσεις! «Αν μου πουν κάτι το οποίο είναι θεωρία, τους λέω όχι, όχι, αυτό δε μ’ ενδιαφέρει» τόνιζε ο Βιτγκενστάιν. Δεν υπάρχουν συνταγές και αλγόριθμοι με καθολική εφαρμογή, η πραγματικότητα είναι τόσο σύνθετη και πλούσια ώστε χρειάζεται και μια διαφορετική θεωρία για κάθε διαφορετική περίπτωση που εξετάζουμε. Η ελίτ του Άαλμποργκ λειτούργησε κατ’ αυτόν τον τρόπο, με παρασκηνιακές επιρροές για να κατευθύνει τα έργα κατά τα συμφέροντά της• σε μια αντίστοιχη αστική ανάπλαση στην Ελλάδα, θα ήταν ίσως πρόσφορο να ερευνούσαμε για μίζες εργολάβων και προμηθευτών. Άλλη η δανέζικη διαφθορά κι άλλη η ελληνική, το καθέκατον πουλί αρμοδίως κελαηδεί (Γ. Σκαρίμπας). Καμία τελεσφόρος αλήθεια δεν μπορεί να μεταφερθεί από το πλαίσιο του Άαλμποργκ στο πλαίσιο κάποιας ελληνικής πόλης, μπορούν όμως να ειπωθούν ίσως κάποια γνωμικά• χαλαρές αλήθειες, ατελέσφορες μεν αλλά οδοδείκτες για την τελεσφόρο, που θα πρέπει κάθε φορά να επανερμηνευτούν κατά περίπτωση και που με τίποτα δεν αντικαθιστούν την απαραίτητη σκυλίσια δουλειά:

Γνωμικό 1: Οποιαδήποτε κοινωνική ή πολιτική αφήγηση που δεν λαμβάνει υπόψη το θέμα της δύναμης, είναι μια αφέλεια. Είναι σαν να μη λαμβάνει υπόψη ένας μηχανικός την τριβή. Ζούμε σ’ ένα φυσικό σύμπαν τριβής και σ’ ένα κοινωνικό σύμπαν ισχύος• υπάρχει παντού. Δεν είμαστε όλοι στο ίδιο έργο θεατές, κάποιοι μπορούν να γίνονται και σκηνοθέτες αυτού του έργου. Όταν λοιπόν τους εξαφανίζεις από την αφήγησή σου, γίνεσαι ένας μηχανικός που δεν υπολογίζει τις τριβές.

Γνωμικό 2: Η δύναμη έχει δική της λογική πέρα από τη λογική. Η λογική όμως δεν έχει δική της δύναμη πέρα από τη δύναμη (ΜΦ). Τι κερδίζει τους 4 άσους στο πόκερ; ρωτούσαν παροιμιωδώς στην παλιά Άγρια Δύση. Απάντηση: ένα γεμάτο εξάσφαιρο. Κάπως έτσι όμως είναι κι οι πραγματικές επιχειρηματολογίες της πραγματικής πολιτικής. Μέσα στα πανεπιστήμια, ο διάλογος τεκμηριώνεται και η γνώση είναι δύναμη. Έξω απ’ τα πανεπιστήμια όμως ισχύουν άλλοι νόμοι: η δύναμη ενδιαφέρεται να ορίσει την πραγματικότητα, όχι να την κατανοήσει, γι’ αυτό και συνήθως αδιαφορεί για τη γνώση ή τη μαγειρεύει όπως τη βολεύει (ΜΦ).

Γνωμικό 3: Η δύναμη κερδίζει τη λογική όταν συγκρούονται. Όμως μέσα από έξυπνες, πρακτικές και μακροπρόθεσμες στρατηγικές, η δύναμη δεν θα μπορέσει να αποφύγει την έκθεσή της στην αλήθεια και την τελική ήττα. Τίποτα δεν υποκαθιστά τη σκυλίσια δουλειά στην έρευνα και την πρακτική εξυπνάδα στον ακτιβισμό. Στο τέλος, ακόμα κι η δύναμη θα καμφθεί, αρκεί ο ακτιβιστής να είναι προετοιμασμένος για αγώνα μακράς πνοής.

Γνωμικό 4: Η πεισματική επιμονή στη δημοκρατία είναι από μόνη της μια ριζοσπαστικότητα. Θα πρέπει ίσως να αντικαταστήσουμε αυτήν την απατηλή λέξη, «δημοκρατία», και να μιλάμε καλύτερα για «εκδημοκρατικοποίηση». Υπάρχουν πολλές και μπορούμε να λέμε ότι π.χ. η εκδημοκρατικοποίηση της Αυστρίας είναι καλύτερη από την εκδημοκρατικοποίηση της Βιρμανίας, όμως όλες πάσχουν, όλες είναι ατελείς καθότι η δύναμη πάντα θα χώνει τη μύτη της (Γνωμικό 1). Η προσπάθεια για ακόμα περισσότερη δημοκρατία δεν θα είναι ποτέ άκαιρη.

ΥΓ: Το Βαβυλώνιο Τελώνιο

*  *  *  *  * 

Διαβάστε:

- Bringing Power to Planning Research (Bent Flyvbjerg, 2002). Σύνοψη της υπόθεσης του Project Aalborg.

- Rationality and Power. To λήμμα της Wikipedia για το ομώνυμο βιβλίο του Φλάιμπεργκ που περιγράφει αναλυτικά την υπόθεση

- Rationality and Power, απόσπασμα (Bent Flyvbjerg, 1998, Κεφ. 17). Διδάγματα και γνωμικά από την υπόθεση.

- Η προσωπική σελίδα του Μπεντ Φλάιμπεργκ