Το Βαβυλώνιο Τελώνιο

Το κακό ξεκίνησε με τους Ίωνες φιλοσόφους (Θαλής, Αναξίμανδρος κ.α), που καθιέρωσαν τα αποδεικτικά μαθηματικά, αυτά δηλαδή που μας τυραννούσαν στο Γυμνάσιο και στο Λύκειο. Με αυστηρούς ορισμούς, λογικές αποδείξεις και θεωρητικές έννοιες. Πιο πριν, η μαθηματική σκέψη ήταν ριζικά διαφορετική, ήταν σε μεγάλο βαθμό εμπειρική. Ένα παράδειγμα:

Το Πυθαγόρειο Θεώρημα ήταν γνωστό και πριν από τους Πυθαγόρειους. Αρχαίοι Βαβυλώνιοι, Αιγύπτιοι κ.α. ήξεραν πρακτικά ότι αν έχεις να διαλέξεις ανάμεσα από το μεγάλο χωράφι c και τα δυο μικρότερα χωραφάκια a + b τότε, εφόσον το τρίγωνο είναι ορθογώνιο, οι δύο επιλογές είναι το ίδιο καλές: c = a + b. Ναι, αλλά πώς το ήξεραν; Σχεδιάζοντας πολλά ορθογώνια τρίγωνα και μετρώντας προσεκτικά. Αυτό, δηλαδή, που αν κάναμε στο Γυμνάσιο, θα μας έκοβε ο καθηγητής.

Κατόπιν, το κακό θέριεψε με το δίδυμο Σωκράτη–Πλάτωνα, οι οποίοι θέλησαν να επεκτείνουν τον αφαιρετικό τρόπο σκέψης των Ιώνων από τα μαθηματικά στα ανθρώπινα θέματα (αυτά που σήμερα θα ονομάζαμε «ψυχολογικά», «ηθικά», «κοινωνικά», «πολιτικά» κ.λπ.). Να συλλάβουν, δηλαδή, τις αφηρημένες, καθολικές, ανεξάρτητες, άχρονες έννοιες πίσω από τον χαοτικό κόσμο των ανθρώπινων φαινομένων, και να τις χειριστούν διανοητικά στην ησυχία του γραφείου τους (αν είχαν γραφείο). Να λειτουργήσουν σαν μαθηματικοί ανθρώπων σ’ έναν τέλειο κόσμο ιδεών, αμόλυντοι από την τριβή με το συγκεκριμένο. Αν ζούσαμε στην Αθήνα του 5ου αιώνα π.Χ., θα μας είχε στριμώξει σε κάποια στιγμή ο Σωκράτης για να μας εκμαιεύσει κάποιον καθολικά αφηρημένο ορισμό:

Σωκράτης. Μένωνα, δείξε καλοσύνη και πες μου «αρετή» τι σημαίνει. Δεν βρήκα ποτέ έναν άνθρωπο που να ξέρει. 

Μένων. Πανεύκολο, Σωκράτη. Πάρε, για παράδειγμα, την αρετή του άνδρα. Πρέπει να ξέρει να κυβερνά, να ωφελεί τους φίλους του, να βλάπτει τους εχθρούς του και να φυλάγεται μην κακοπάθει. Θες να μάθεις για την αρετή της γυναίκας; Να κάνει κουμάντο στο σπιτικό της, να υπακούει στον σύζυγο και τα εν οίκω να μην τα βγάζει εν δήμω. Όλες οι ηλικίες κι οι βιοτικές περιστάσεις έχουν την αρετή τους – νέοι και γέροι, άνδρες και γυναίκες, ελεύθεροι και δούλοι.

Σωκράτης. Τυχερός που είμαι, Μένωνα! Μία σου ζήτησα, πολλές μου δίνεις! Όλες όμως πρέπει να έχουν κάποια κοινή φύση που να τις καθιστά αρετές. Κατάλαβες;

Μένων. Έχεις ορισμό που να τις καλύπτει όλες;

Σωκράτης. Αυτόν ψάχνω. 

Μένων. Αν θέλεις έναν γενικό ορισμό, θα έλεγα ότι αρετή είναι η δύναμη να κυβερνάς τους ανθρώπους. 

Σωκράτης. Μήπως θα ήθελες να προσθέσεις «δίκαια»;

Μένων. Ναι, πράγματι, η δικαιοσύνη είναι αρετή. 

Σωκράτης. Θα έλεγες ότι είναι «αρετή» ή «μια αρετή»;

Μένων. Τι θες να πεις; 

Σωκράτης. Όταν μιλάμε κατ’ αυτόν τον τρόπο, «μια αρετή», υπονοούμε ότι υπάρχουν κι άλλες. 

Μένων. Πολύ σωστό, υπάρχουν κι άλλες αρετές εκτός από τη δικαιοσύνη. Το θάρρος, η σοφία, η εγκράτεια, η μεγαλοψυχία. 

Σωκράτης. Ξαναγυρνάμε στα ίδια, Μένωνα, ψάχνουμε για μία και καταλήγουμε σε πολλές. Δεν μπορέσαμε να βρούμε τον κοινό παρονομαστή όλων των αρετών. 

Ο Σωκράτης βρίσκεται στη θέση ενός καθηγητή που ζητά από τον μαθητή να αποδείξει το Πυθαγόρειο Θεώρημα κι ο μαθητής μετράει προσεκτικά τις πλευρές ενός συγκεκριμένου ορθογωνίου τριγώνου.

Ευτυχώς όμως υπήρχε κι ένας σοβαρός άνθρωπος στην Αρχαία Ελλάδα. Ο Αριστοτέλης είχε ριζικά διαφορετική ματιά για τα ανθρώπινα θέματα. Έλεγε ότι η θεωρητική γνώση, αυτή που είναι καθολική κι ανεξάρτητη από το συγκεκριμένο πλαίσιο, δεν είναι αρκετή. Η μαθηματική σκέψη – αφηρημένες έννοιες, αυστηροί ορισμοί και λογική συμπερασματολογία – μπορεί να είναι καλή και άγια για Πυθαγόρεια Θεωρήματα, όχι όμως για κοινωνικά και πολιτικά θέματα. Αυτό που μετράει περισσότερο εκεί είναι η σοφία της εμπειρίας. Από την ησυχία του γραφείου σου, μόνο περιορισμένης αξίας γνώση μπορείς να παραγάγεις, στα πράγματα των ανθρώπων πρέπει να λειτουργείς λιγότερο σαν Ίωνας και περισσότερο σαν Βαβυλώνιος μαθηματικός.

Περάσαν πολλοί αιώνες από τότε, όμως κρατάει χρόνια αυτή η πλατωνική κολώνια. Δηλαδή, η λαχτάρα να ελευθερωθούμε από την τυραννία του εμπειρικού, να βρούμε τη θεωρία που να εξηγεί όλα τα ψυχολογικά ή κοινωνικά ή πολιτικά φαινόμενα – αν τα προβλέπει κιόλας, ακόμα καλύτερα. Να έχουμε Εγχειρίδιο Οδηγιών• οπότε, σε κάθε πρόβλημα, απλώς να ανατρέχουμε στη σελίδα 319, να διαβάζουμε τη θεωρητική απάντηση και να την εφαρμόζουμε στη συγκεκριμένη κάθε φορά περίπτωση. Είναι αλήθεια ότι οι φυσικές επιστήμες τα κατάφεραν περίφημα και πλατωνικά εδώ πέρα. Είναι επίσης αλήθεια όμως πως ό,τι έχει να κάνει με τον άνθρωπο, δε χωράει εύκολα σε θεωρίες• κάποιο βαβυλώνιο τελώνιο μένει πάντα να χαμογελάει στο φινάλε.

Πολλοί ζήλεψαν τις φυσικές επιστήμες, πεθύμησαν κι αυτοί να έχουν Εγχειρίδιο Οδηγιών, να δουλεύουν από την ησυχία του γραφείου ή του εργαστηρίου τους. Ο Μαρξ στα νιάτα του έγραφε: «Εν ευθέτω χρόνω, οι επιστήμες του ανθρώπου θα υπαχθούν στις φυσικές επιστήμες κι οι φυσικές επιστήμες στις επιστήμες του ανθρώπου: θα υπάρξει μία κοινή επιστήμη» (Νεανικά Χειρόγραφα του 1844). Ο Φρόιντ στα νιάτα του έγραφε: «Θα ήθελα να κάνω την ψυχολογία σαν τις φυσικές επιστήμες: δηλαδή, να αναπαριστά τις ψυχικές διαδικασίες με σαφήνεια και χωρίς αντίφαση, ως ποσοτικά προσδιορισμένες καταστάσεις συγκεκριμένων φυσικών σωματιδίων» (Project for a Scientific Psychology). Νομίζω πάντως πως όταν μεγαλώσαν, ρίξαν κι οι δυο νερό στο κρασί τους.

Τώρα... Αυτό το κείμενο είναι ένα υστερόγραφο στην Τελεσφόρο Αλήθεια. Με απλά λόγια, τι σημαίνουν όλα τα παραπάνω και ειδικά σε κάτι όπως η υπόθεση του Aalborg Project, που ανέφερα στην προηγούμενη ανάρτηση;

Ότι τα αποτελέσματα που θα δώσει η έρευνά σου, εξαρτώνται από την αρχική προσέγγισή σου. Έστω ότι ξεκινάς με κάποιες ενδείξεις, υποψίες, παρατηρήσεις, ψυχανεμίσματα ότι κάτι τρέχει• υπάρχουν δύο διαφορετικές ματιές για τη συνέχεια: 1) Έχεις ήδη μια γενική θεωρία και την εφαρμόζεις στη συγκεκριμένη περίπτωση, να δεις πώς μεταφράζονται οι αφηρημένοι της όροι, 2) Ρίχνεις σκυλίσια δουλειά, ερευνητική και δημοσιογραφική, να διαφωτίσεις την υπόθεση. Η Ιωνική και η Βαβυλώνιος ματιά.

Είναι σημαντικό να αντισταθείς στη γοητεία του Εγχειριδίου Οδηγιών και να μη λυπηθείς τη σκληρή δουλειά που απαιτείται, ακόμα και σε σιχαμένα βαρετές λεπτομέρειες. Όχι αναγκαστικά γιατί αυτό είναι μονόδρομος για την αλήθεια – όχι, κι η θεωρία μπορεί να είναι μια χαρά σωστή, να καταλήγει δηλαδή σε δηλώσεις που ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα. Αλλά γιατί μόνο έτσι μπορείς να φτάσεις σε μια εξειδικευμένη, λεπτομερειακή γνώση που μπορεί επιπλέον να χρησιμοποιηθεί κι ως όπλο, να επηρεάσει την πραγματικότητα («τελεσφόρος αλήθεια»).

Σκεφτείτε: στην υπόθεση του Aalborg Project, ο δημόσιος διάλογος έγινε πραγματικός διάλογος μόνο όταν πολύς κόσμος άρχισε να παρακολουθεί και να ενδιαφέρεται• κατόπιν οι πολιτικοί στριμώχτηκαν, έπαψαν να υπεκφεύγουν με ύφος και ρητορείες κ.λπ. Για να τραβήξεις όμως το ενδιαφέρον του κόσμου, δε φτάνει μια ανακοίνωση σε στιλ ΚΚΕ, π.χ. «τα οργανωμένα συμφέροντα και τα πολιτικά φερέφωνά τους θυσιάζουν την ποιότητα ζωής όλων μας στον βωμό του κέρδους κ.λπ.», όλα αυτά που σατιρίζει το KKE Generator. Μπορεί να ‘ναι μια χαρά σωστή η ανακοίνωση, αλλά δεν φτάνει. Πόσο πιο διαφορετικό θα είναι όμως αν, αντί γι’ αυτό, δημοσιεύσεις μια πειστική μελέτη που να δείχνει ότι τα ατυχήματα στο κέντρο της πόλης αυξήθηκαν κατά 55% λόγω της πυκνής συνύπαρξης αυτοκινήτων-δικύκλων, σε αντίθεση με τον αρχικό σχεδιασμό που προέβλεπε μείωση κατά 30-40%, κι ότι η δημοτική αρχή δεν μπαίνει στον κόπο καν να τα καταγράψει; Εκεί θα μου τραβήξεις την προσοχή, ως δημότη, θ’ αρχίσω κι εγώ να παρακολουθώ και να προβληματίζομαι, να επεμβαίνω και να κάνω ερωτήσεις• θα φτάσω μόνος μου στη διαπίστωση ότι η μείωση της κυκλοφορίας κι η προστασία του περιβάλλοντος επικυρώθηκαν αρχικά στο δημοτικό συμβούλιο με ψήφους 25-1, στην πορεία όμως παρεκκλίναμε στη λογική «το αυτοκίνητο είναι θεός», πώς έγινε αυτό;... Ναι, αλλά οι πειστικές μελέτες θέλουν και σκυλίσια δουλειά, δεν γίνεται αλλιώς.

 Τι εννούμε όταν λέμε «σκυλίσια δουλειά»; 

Εχθρός της δουλειάς είναι η θεωρία, οποιαδήποτε θεωρία. Όχι το περιεχόμενό της, αλλά το στάτους της ως θεωρία, η θεώρησή της ως καθολική, εξωιστορική αλήθεια που προσδιορίζει επακριβώς την συγκεκριμένη κάθε φορά περίσταση. Διότι, αν έχεις Εγχειρίδιο Οδηγιών, θα μπεις στον πειρασμό και να το ανοίξεις κάποια στιγμή, να δεις τι προβλέπει η σελίδα 319 αντί να ξεψαχνίζεις χιλιάδες βαρετά έγγραφα• να κόψεις δρόμο. Αμ δεν κόβεις δρόμο! Χάνεις αμέτρητες λεπτομέρειες της συγκεκριμένης περίστασης, που μπορούν συνολικά να στοιχειοθετήσουν μια πειστική διαμαρτυρία. Είσαι σωστός μεν, ατελέσφορος δε. Πούθ’ έρχεσαι; Απ’ τη Βαβυλώνα. Πού πας; Στο μάτι του κυκλώνα.

Γι’ αυτό προτείνω να μη μιλάμε για θεωρίες στα ανθρώπινα θέματα, όχι με τον τρόπο μιας θεωρίας των φυσικών επιστημών, τουλάχιστον. Να βρούμε άλλη ονομασία για το Εγχειρίδιο Οδηγιών, να το πούμε π.χ. Συλλογή Γνωμικών, κάτι τέτοιο. Έχει και πάλι τη χρησιμότητά του, δεν μπορεί όμως να αντικαταστήσει τη γνώση που προσφέρει η τυραννία του συγκεκριμένου και του εμπειρικού. Άλλο πράγμα είναι να πεις «ταξικός πόλεμος» επειδή έτσι προβλέπει το Εγχειρίδιο, σελίδα 319, κι άλλο πράγμα είναι να το υποστηρίξεις με μια εμπεριστατωμένη μελέτη 640 σελίδων που κάνει φύλλο και φτερό την υπόθεση του Aalborg Project.

Έκλεισα την προηγούμενη ανάρτηση με το ερώτημα: Τι είναι αυτό που μπορούμε να μάθουμε εμείς, τώρα, από μια παλιά ερευνητική εμπειρία για ένα δανέζικο δημόσιο έργο; Πιστεύω ότι από το περιεχόμενο της υπόθεσης, δεν μπορούμε να μάθουμε τίποτα. Δεν μπορούμε να πούμε π.χ. «το ΕΒΕΑ πάντα τροποποιεί υπογείως τα δημόσια έργα»• σε μια άλλη περίπτωση, μπορεί να είναι ο ΣΕΒ αυτός που θα το κάνει ή κάποιος άλλος ή να κάνουν πάρτι οι εργολάβοι ή... Πέρα από τις γενικεύσεις που ανέφερα με στάτους γνωμικού, όχι θεωρίας, πιστεύω ότι το μεγαλύτερο δίδαγμα είναι μεθοδολογικό: η ανάγκη για σκυλίσια ερευνητική δουλειά. Η οποία θα είναι περιπτωσιακή, στις συγκεκριμένες λεπτομέρειες κάθε φορά της υπόθεσης. Οπότε, το γνωμικό π.χ. ότι ζούμε σ’ ένα κοινωνικό σύμπαν ισχύος, θα τροποποιείται κάθε φορά ανάλογα με τους κατά περίπτωση μηχανισμούς της εκμετάλλευσης. Δείτε, για παράδειγμα, αυτήν την εξομολόγηση (αναφέρεται σ’ αυτήν την υπόθεση στις ΗΠΑ): Πρώην αντιπρόεδρος της Boeing υποδεικνύει τον τρόπο που η εταιρεία του εκβίαζε το Υπουργείο Αμύνης για να βγάζει περισσότερα χρήματα από τις αναθέσεις πολεμικού υλικού – όχι ακριβώς «εκβίαζε», δεν είναι το σωστό ρήμα, δεν έκανε κάτι τυπικά παράνομο η Boeing, απλά εκμεταλλευόταν συγκεκριμένα νομικά κενά κι ασάφειες στις συμβάσεις προκειμένου να φέρνει σε αδιέξοδο το Υπουργείο, ώστε να πληρώνει αυτό (= ο αμερικάνος φορολογούμενος) τις δαπάνες της εταιρείας. «Συχνά η κυβέρνηση ήταν συνεργάτης μας στο κόλπο, δυστυχώς. Κι αυτές οι πρακτικές δεν περιορίζονται μόνο στην Boeing, είναι διαδεδομένες σ’ όλη τη βιομηχανία κατασκευής πολεμικού υλικού».  

Να λοιπόν άλλη μια υπόθεση όπου αυτό που όντως συμβαίνει έχει να κάνει περισσότερο με μυστικές συσκέψεις μιας ελίτ, παρά με δημόσιες διαδικασίες. Όμως η εξομολόγηση του πρώην αντιπροέδρου δεν φτάνει. Είναι ωραία αλλά δεν είναι ίσως τελεσφόρα. Προκειμένου να γίνει, χρειάζεται κι εδώ έρευνα που θα καταλήξει σε μια λεπτομερή αναφορά 640 σελίδων, να διαφωτίσει τους συγκεκριμένους μηχανισμούς της εκμετάλλευσης.

Αυτά. Δεν έχω να δώσω κάποια μαγική φόρμουλα – δεν υπάρχουν φόρμουλες στα ανθρώπινα θέματα! Απλώς τονίζω, μαζί με τον Αριστοτέλη, την ανάγκη για λιγότερα συνθήματα και πιο πολλή δουλειά.